 |
Aзиз ИсаЙазғучи Мәсүмҗан Зулпиқар акини әсләймән... 2013- йил 10- январь. (Очерк) “Әлниң ғемини йегән әр өлмәс” - уйғур хәлиқ мақалиси... Уйғур хәлқи бүгүн өзиниң йәнә бир от йүрәк пәрзәнтидин айрилди. Шәрқий Түркистан җумһурийити армийисиниң сабиқ капитани, атақлиқ йазғучи, шаир, драматург Мәсүмҗан Зулпиқар әпәнди милади 2012- йили 12- өктәбир җүмә күни 87 йешида Алмута шәһиридә аламдин өтти. Зинһар өзигә итаәт қилған бәдәллиригә шәпқитини айимай беридиған жанаби алла мәрһумниң ахирәтликини жәннәттин ата қилғайсән. Амин! Инсан һайатиниң кәчмиши һесаблинидиған тарих қамусиниң бәтлири һәр күни өзигә йеңи бир бәтни қошуп кейинкиләр үчүн йаднамә қалдуруп маңиду. Дунйаниң аңлиқ игилири болған инсанлар һайати әң ахирда маматлиқ зәнжири билән боғулуп бу паний аләмдин видалишиду. Һеч бир бәндә бу тәбиий қанунийәттин мустәсна әмәс әмма өз һайатида һайатниң қәдир-қиммитини чүшинип йәткән, өз қовминиң бәхти, асайишлиқи үчүн тәр аққузған инсанлар гәрчә вақитсиз биз һайатлиқлар топидин ғайиб болсиму бирақ уларниң һайат вақтидики етиқади, һайати бәдилигә йаратқан әмгәклири мәңгү унтулмайду бәлки кейинки әвладларниң хатирисидә һайат мизани сүпитидә сеғиниш билән давамлиқ йад етилип туриду.  Бүгүн уйғурниң һайатлиқ алимидин бир йоруқ йултуз өчти. Бир әлниң арминини өзи билән биргә 87 йил йандуруп кәлгән бир тарихниң мәшили өчти. Йатларниң мустәмликичиликидин хали әркин, мустәқил, инсаний қәдир қиммәт билән йашаш үчүн талай күрәшләрни елип барған вә бу муҗадилә үчүн сансиз қурбанларни бәргән батур уйғур хәлқи бүгүн шу сәлтәнәтлик күрәшчан йилларниң шаһити болған 1944 йили қурулған Шәрқий Түркистан җумһурийитиниң җәсур җәңчиси, сөйүмлүк оғли Мәсүмҗан Зулпиқар әпәнди билән видалашти. Бу мусибәт хәвирини аңлиғандин кейин көңлүм пәришанлиққа чөмди. Мениң көз алдимға дәл буниңдин бир йиллар илгири мәрһум Мәсүмҗан Зулпиқар акимиз билән дидар көрүшкән минутлар кәлди. Мән хийаллар ичидә ихтийарсиз китабхана өйүмгә қарап қәдәм алдим вә Мәсүмҗан Зулпиқар акимиз өз қоли билән беғишлима йезип тәқдим қилған бир китабини икки қолум билән елип пешанәмгә суруттум, ширәгә келип олтуруп китабниң бәтлирини зәң қойуп варақлашқа башлидим… Мән 10 йилниң алдида тунҗи зийарәттә болған, уйғурниң бүгүнки тәқдири билән зич бағланған, тәңри теғиниң мунбәт ғәрбий–шимал буржикигә җайлашқан гүзәл Алма Ата шәһири бу қетим маңа йеңичә бир қийапәт билән көрүнүвататти. Қайнақ базарлар, доқмуш-доқмушларда йеңидин ечилған “һалал”, “мусулманчә” дегән хәтләр билән безәлгән ресторанлар, көктә һәйвәт билән қәд көтүргән ханиқаларниң мунарлири үстидә қуйаш нурда жулалинип, көзни қамаштуридиған ай йултузлар бу әлниң мустәқил болғандин кейинки өз кимликини тонуш вә өз әслигә қайтиш йолида елип барған тиришчанлиқлирини мана мән дәп намайан қилип туратти. Мән бу қетим Моңғулийәгә қилған сәпиримни айағлаштурғандин кейин Лондонға қайтишимда Алмута шәһиридики уйғур җама’әтлири билән көрүшүш, йашанған мойсипитлиримизни, алим-йазғучиллиримизни, сәнәткарлиримизни йоқлаш мәқситидә бир һәптилик зийарәттә болушқа кәлгән едим. Мән Алмута шәһиригә кәлгәндин кейин Моңғулийә зийаритидә икки һәптидин буйан биргә болған вәтәнпәрвәр зийалий, карханичи Ваққас Мәмәдинов акимизниң саһипханлиғида йурт чоңлири билән учришиш пурситигә егә болдум. 2011- йили 13 - июль чүштин кейин мән Ваққас акимизниң хас ишханисида акимиз билән параңлашқач әзиз бир меһманни күтүп олтурдуқ. Пүтүшкән учришиш вақти тошқандин кейин анчә узақ өтмәйла биз күткән меһман ишхана ичигә қәдәмлирини йеник елип кирип кәлди. Бешиға кийгән ақ-қара гүллүк қәшқәр допписи йаш қурамиға вә бой турқиниң егизлиригә гүлдәк йарашқан болуп, үстигә кийгән ақ рәңлик кастуми бу әзиз меһманни ақарған чач, қаш-кирпиклири билән исми-җимиға лайиқ мойсипит қилип көрситип туратти. Өзиниң йашинип қалғиниға қаримай көзлиридин төкүлүп турған зерәклик нурлири сизгә бу акимизниң йаш вақитлирида қәдди-қамәтлик, чәбдәс, әләм вә қәләм күрәшлиридә тавланған бир уйғур йигити екәнлигини хийал тәсвуриңизда тезла намайан қилатти. Биз қол елишип өз-ара қизғин саламлашқандин кейин Ваққас акимизниң тонуштуруши билән бир-бирлиримиз билән тонушлуқ болдуқ. Һәммимиз диванда раһәтлинип олтурғандин кейин өзүмниң Мәсүмҗан Зулпиқар акимиз тоғрилиқ коп аңлиғанлиқимни, дидар көрүш истәклиридә болғанлиқимни, мана бүгүн бу истәклиримниң әмәлгә ашқанлиқини ейтип, бу учуршиштин сөйгәнликимни билдүрүп, акимизниң тән саламәтлики вә турмуши тоғрисида бир қанчә соалларни сорудум. Мәсүмҗан Зулпиқар акимиз соаллиримға жавабән сөз башлиди: “-Саламәтликим йахши акам, өйүмгә там қошна бир оғлум бар, билисиз һәр қачан, өзи рәссам, исми Күрәш. У силәр билән бу қетим Моңғулийәгә барди. Мән 6 пәрзәнт көргән, бәши һайат, һәммиси маңа йахши қарайду. Аллаға миң шүкүр, йашап бу күнгә кәлдуқ мана” дәп оң қоли билән көз әйникини авайлап елип йанчуқидин бир қол йағлиқни чиқирип көзиниң чанақлирида билинәр-билинмәс тәпчиригән йаш излирини сүрутти дә маңа қарап йанпашлап олтуруп созини давам қилди: “- Һә укам әнгиличанларниң дөлитидә икәнсиз. Йахши бопту. Әнгиличанлар мәдәнийәтлик хәлиқ. Қанчә узақ болди сиз у йәрдә йашаватқили?” Мән җавабимни удулла бәрдим сөзиниң тохтишиға үлгүртүп: “13 йил ака”. Биз шу тәриқидә Әнглийәдики турмуш вә у йәрдики уйғурлар тоғрисида аз-ара соал җаваб шәклидә 20 минутлар әтрапида париңимизни давам қилғандин кейин Мәсүмҗан Зулпиқар ака мәндин сориди: “-Әзизҗан укам, мән Ваққастин сизниң кәлгиниңизни аңлап көрүшәй дәп униңға дегәнтим. Мән йашайдиғанни йашап болдум. Сизгә дәйдиған бир гәп барди. Мошу өмрүмниң ахирида бир арзуйум бар - мениң бир романимни инглиз тилиға тәржимә қилип нәшр қилдурсам дәймән. Сизчә бу иш мумкин боларму?“ Мән акимиздин китабниң исми, мәзмуни вә һәжмини сорап билгәндин кейин бу 3 томлуқ “Сәрап” намлиқ романини инглиз тилиға тәржимә қилиш үчүн көп күч сәрип болидиғанлиқи қатарлиқ бир түрлүк тәрәплирини чүшәндүрдүм вә өзүмниң бу ишқа урунуп бақидиғанлиқимни, әнглийәгә қайтип барғандин бу китабниң тәрҗимә иши тоғрисидики тәпсилий ишларни акимизниң чоң оғли рәссам Күрәш Зулпиқар акимиз арқилиқ алақилишидиғанлиғимни ейттим. Биз романни тәржимә қилиш иши тоғрисида йерим саәткә йеқин париңимизни давам қилғандин кейин Мәсүмҗан Зулпиқар ака мени әтә чоң оғлиниң өйигә зийарәткә барғинимда өзини йоқлап киришимни, шу чағда өзиниң бу тәржимә қилдурмақчи болған романини маңа тәқдим қилидиғанлиқини ейтип биз билән хошлашти. Биз һәммимиз Мәсүмҗан Зулпиқар акиға һәмраһ болуп 2-қәвәттики бу ишхана пәләмпәйлиридин авайлап чүшүп ширкәт һойлисиға чиқтуқ. Ваққас ака Мәсүмҗан Зулпиқар акини өйигә апирип қойидиған машина орунлаштурғандин кейин Мәсүмҗан Зулпиқар ака биз билән ахирқи бир мәртәм хошлишип машина билән йүрүп кәтти. Бу йеңидин мустәқиллиқниң ләззитини сүрүватқан қазақ елиниң тағу-дәрийалирила әмәс, хәлиқлириму бир - бирлиридин айрилмас қериндаш милләт болғанлиқи үчүнмекин, мән июль ейиниң сәһәрдики җанни раһәтләндүридиған сап һавадин қанғучә һузурланғач қәдәмлиримни астилитип, уйғурлар зич олтурақлашқан Алмута Достлуқ мәһәллисиниң (Дуружба) доқмушида туруп қәдди-қамити һәйвәт билән көрүнүватқан тәңритеғиниң ақ баш чоқилириға пәхирлиниш туйғулирим билән нәзиримни ағдурдум. Бүгүн һава очуқ болғачқимикин ақ баш тағ чоқилириға нәзәр тартип майсиға охшаш рәтлик өскән қариғайлар сизгә тәбиәт ата қилған гүзәлликниң тәңдиши йоқлиғини билдүрәтти. Ғулжа Турпан йүзиниң ақ өрүклиригә охшаш өрүкләр һойла-һойлиларда үзүм бараңлири билән риқабәткә чүшкәндәк шахлирини һойла тамлириниң үстидин кочиға ташлап туратти. Пизирғин иссиқта пишип вайиға йәткән ақ өрүкләрниң ширнилик һидлири бурниңизға урулуп, иштиһайиңизни қозғайтти. Мән атақлиқ рәссам Күрәш Зулпиқар әпәнди билән Моңғулийәдә ечилған хәлқара қәләмкәшләр уйғур мәркизи билән Моңғулийә шеирийәт академийисиниң саһибхалиғидики Орал-Алтай қәләмкәшлири мәркәзлириниң йиғиниға қатнишиш давамида тонушқан едим. Күрәш Зулпиқар әпәнди йиғин ахирида мениң Алмутиға берип бир қанчә күн туруп андин Лондонға қайтидиғанлиқимни билгәндин кейин мени өйигә берип меһман болушқа, сөһбәтлишишкә тәклип қилған еди. Шу тәклип бойичә кочиларни айлинип ахир Күрәш акимиз ейтип бәргән қору номурини таптим. Икки қәвәтлик йавропаниң дачилириға охшитип селинған бу һәшәмәтлик қоруниң алдини тал бараңлири йепип турған болуп қоруниң егиз қош қанатлиқ төмур дәрвазисидин һойла ичини көргили болмайтти. Мән дәрваза қоңғуриқини басқандин кейин анчә узақ өтмәйла дәрвазини Күрәш акимиз өзи ачти вә биз тинчлиқ-аманлиқ сорашқандин кейин мени өйгә башлиди. Биз кәң кушадә сәрәмжанлаштурулған меһманхана өйидә чай ичкәч париңмизни башлидуқ.. Ахирда акимиз мени йуқири қәвәттики хас хизмәт ишханисиға башлап кирип, өзиниң бир мунчә ижадий рәсимлирини, уйғурниң тарихи вә бүгүнки һайати образлиқ әкс әттүрүлгән надир әсәрлирини көрсәтти. Сөһбитимиз давамида рәссам Күрәш ака дадиси йазғучи Мәсүмҗан Зулпиқар тоғрисида тохтилип мундақ деди: “- Бир йилниң алдида дадамниң 85 йашқа киргәнлик туғулған күнини тәбрикләш тойи болуп өтти. Биз җәмий 6 қериндаш, 2 қиз 4 оғул, мән билән 4 қериндаш вәтәндә туғулған, апам Гүлжаһан 72 йешида 2002- йили түгәп кәткән. Дадам 1985- йили арам елишқа чиққандин буйан әдәбий ижадийәт билән шуғуллинип келиватиду. Нурғун сәһнә әсәрлири, шеирлар, дастанлар вә романларни йазди. Йеқинқи бир-икки йиллардин буйан ‘Сәрап’ романиниң 3 - томни пүтүримән дәп бәк қаттиқ ишләп кетип бариду” дәп сөзини давам әткән рәссам акимиз Ғени батурниң һайатиға беғишлап өзи топлиған 1944 - йилидики Шәрқий Түркистан Җумһурийитиниң тарихий сүрәтлири албомини көрүшүмгә сунди. Мән бу қиммәтлик сүрәтләрни бир-бирләп көрүп чиққандин кейин саһипхан акимиздин бу сүрәтләрни рәсимгә еливелишимға иҗазәт соридим вә разилиқини алғандин кейин пүтүн сүрәтләрни рәсимгә еливалдим. Шу сүрәттә мән Күрәш Зулпиқар вә йазғучи Мәсүмҗан Зулпиқар ата-бала иккийләнниң хәлқимиз үчүн тәқдим әткән бир қисим тарихий вә ижадий әмгәклири билән тонушуп чиқтим. Мән ширә үстидики китаб довиллиридин йерим ечиқлиқ турған бир қелин томлуқ китабни қолумға алдим. Бу китаб 2007–йили мәрһум Селимахун Зәйналов әпәндиниң топлишида, Мәсүмҗан Зулпиқар қатарлиқ пешқәдәм йазғучи-шаирларниң тәһрирлик қилиши билән йезилип нәшрдин чиққан, даңлиқ уйғур шаирлириниң тәржимиһали вә шеирлиридин тәркиб тапқан “Шеирийәт гүлзари”намлиқ китаб екән. Өзәмниң шеирийәткә көпрәк һәвәс қилғиним үчүнму акимиздин бу китабтин бирни тепишниң мумкинчиликини сорудум. Зулпиқар акимиз қолидики чоң һәҗимлик бир сизма рәсимни ширә үстигә қойуп, қолумдики китабни сорап қолиға алди дә маңа қарап сөз башлиди: “- Бу китаб нәшир қилинғандин кейин тезла сетилип түгигән. Мәндә бир қанчиси бар. Әгәр бирини өзиңиз билән елип кетишни истисиңиз мән буни сизгә совға қилай”. “- Рәһмәт ака, ундақта совғитиңизни қобул қилдим…” дәп мәмнунлуқ билән китабни қолумға алдим. Мән қизиқиш билән китабқа бир қур көз йүгүртүп чиққандин кейин, китабтин Мәсумжан акиниң бир шеирисини оқуветип түнүгүн акимиз мәндин сориған өзиниң бир романини Ингилиз тилиға тәржимә қилишқа мениң йардәм қилишимни сориғанлиқи есимгә кәчти дә бу иш тоғрисида оғли Күрәш акимиз билән параңлишип беқишни мувапиқ көрдүм. Биз бу китабни тәрҗимә қилиш иш тоғрисида хели параңлаштуқ. Күрәш ака маңа китаб ишкапидин дадиси Мәсумжан акимиз инглиз тилиға тәржимә қилип нәшир қилдурушни арзу қилған шу китабни издәп тапти вә китабни мениң көрүп беқишимға сунди. Бу китаб Мәсүмҗан Зулпиқар акимизниң йеқинқи йиллардин буйан йезип тамамлиған, 2005 – йили Алмута Руан нәшрийати тәрипидин нәшир қилинип тарқитилған “Сәрап” намлиқ чоң һәжимлик романи екән. Ахирида мән өзәмниң бу ишқа қарашлирим вә билидиғанлиримни Күрәш акиға ейтип Мәсумжан акимизниң йашинип қалғанлиқиға қаримай бу китабини енгилиз тилиға тәржимә қилип нәшир қилдуруш арзусида болғанлиқидин сөйүнгәнликимни әмма бу тәржимә қилинидиған романниң һәжиминиң чоңлуқи сәвәбидин әгәр әнглийәдә йаки башқа инглиз тили қоллинидиған дөләтләрдә йашайдиған уйғурлардин бири тәржимә қилса бу тәржимә үчүн бир адәмниң әң аз болғанда бир йил муқим олтуруп тәржимә қилишиға тоғра келидиғанлиқини, вә бу китабни һәқ алмай халис тәрҗимә қилидиған адәмни тепишниң ғәрб дөләтлиридә тәскә тохтайдиғанлиқини чүшәндүрүп, әгәрдә мумкин болса Қазақистандин йаки Қирғизистанлардин бир уйғур әдәбий тәрҗиман тепип тәрҗимә қилдурушниң иқтисадий чиқиминиң бәк еғир болуп кәтмәйдиғанлиқини ейттим. Бу ишқа өзәмниң әнглийәгә қайтип барғандин кейин уйғур йазғучилириниң әсәрлирини енгилиз тилиға тәрҗимә қилишқа иқтисадий йардәм беридиған орунлардин йардәм сорап көридиғанлиқимни билдүрдүм. Бир аз җимҗитлиқтин кейин рәссам Күрәш ака китаб ишкапиниң устидин бир қанчә узун силиндир шәклидә оралған сизма рәсимләрни еһтийат билән елип чүшкәндин кейин, маңа мундақ деди: “-Қараң укам, бу сизма рәсимләргә. Бу һелиқи Уланбатордики йиғинда Моңғулийәлик бизни тәклип қилған меһманларға тәқдим қилған рәсим. Бу Мойунчур қағанниң рәсими, бу Билгә қағанниң рәсими, бу Тойунқуқ қағанниң рәсими, сизгә тәқдим қилимән. Йәнә бу китаблар, елип кетәлисиңиз өзиңиз билән елип кетиң” дәп бир қанчә сизма рәсимләр вә китабларни тәқдим қилди. Бу тәвәррүк совғатларниң егиси болғинимдин ихтийарсиз иптихарландим вә тәшәккүрүмни билдүрдүм. Шу тәриқидә параңлар билән вақит чүш болуп ашқан еди. Мән Күрәш акимизниң дадиси Мәсумжан акимиз билән түнүгүн Ваққас акимизниң ишханисида көрүшкәнликимни вә мениң бүгүн өйигә йоқлап баридиғанлиқимни ейтип сорудум: “ -Дадиңиз қәйәрдә туриду, өйи бу йәрдин йирақму?” “-Йақ, бу қоруларниң һәммиси әсли дадамниңки, мән чоң болғандин кейин өй айрип өзәмниң өйини салдим. Дадам өзи йалғуз туриду. Мошу қоруниң йенидики қору шу. Болиду, мән сизни дадамниң өйигә елип чиқай”. Мән Күрәш акимизға вә айалиға рәһмәт ейтип, мүрәмгә совға қилинған китабларни артип өйдин чиқтим. Дәрвәқә ата-балиниң өйлири пәқәт 50-60 метр арқилиқла айрилип туридикән. Мән рәссам Күрәш акимизниң арқисидин әгишип маңдим. Биз бир қәвәтлик мәзмут селинған, алдини қойуқ үзүм бараңлири қаплап турғанлиқтин димиқ иссиқта кишигә салқинлиқ һис қилдуридиған, ишики нәқишлиқ қилип чирайлиқ йасалған қоруниң дәрваза алдида тохтудуқ. Күрәш акимиз қоңғуриқини тәкрар басқандин кейин Мәсумжан акимиз ишикини ечип алдимизда пәйда болди. Биз қол елишип саламлишип турушимизға Күрәш акимиз сөз башлиди: “-Болиду, укам Әзиз, силәр параңлишивериңлар, мениң башқа қилидиған ишим барди, мән сиз билән хошлишай” дәп маңа қолини сунди. Биз қол елишип, чирайлиримизға сәмимий тәбәссумларни йағдуруп хошлаштуқ. Зулпиқар акимиз мени каридорлуқ өйниң ахириға җайлашқан деризилири кәңри ашхана өйгә башлиди вә раһәтлинип олтурушумни тапилап: “-Укам бүгүн йолиңизға қаридим, мән сизни кәлмәй қалармекин дәп әтигәндила Күрәштин сизни сориғантим. Кәлгиниңиз йахши болди мана. Һә, Күрәшниң өйидә болдиңизму?” “-Һә ә ака, Күрәш акимизниң өйидә икки саәтләрчә болдум. Сизниң бир қанчә китаблириңизни көрдүм” дәп жавап бәрдим мән деризидин ақ қушқачларниң үзүлүп – үзүлүп аңлиниватқан зилва вичирлашлириға зәң селип. Июль айлириниң димиқ иссиқидин болса керәк Мәсумжан акимиз бешиға ақ доппа, үстигә өзини ташлап туридиған кәңри кәлгән ақ көйнәк вә ақ иштан кийивалған болуп наһайити раһәттә турғандәк көрүнәтти. Усти-бешиға кийивалған бу ақ рәңлик кийимләр мойсипитни башқичила нурлуқ қилип көрситивәткән болуп, көз алдимда худди чөчәкләрдики хизир сүпәт бир бовай турғандәк көрүнәтти, йақ көз алдимда турғини қандақтур бир аддий бовай болмастин бәлки 86 қиш вә йазни арқида қалдурған, уйғурниң йиғисини, күлкисини вә һәсритини көргән, қиран йаш йигит чағлирида уйғурниң дүшмәнлиригә батуранә оқ етип, қан кечип жәңләрни қилған бир әлниң тарихиниң бүгүнки тирик шаһити туратти. Шу дәқиқиләрдә Мәсумжан акимизниң маңа қилған сөзи калламда чақмақтәк тезликтә йениватқан өзгә хийал дунийайимни тохтитишқа мәҗбур қилди вә диққитимни дәрһал өзигә тартти. “- Шу қериғанда бала-чақиға көпрәк көзимиз йеқин болуп қалидиған гәпкән укам. Мәзлумум мени ташлап кәткили хели йиллар болди. Мән сизгә бир пийалә чай қилай” дәп газ очақ устидики чәйнәкни елип бир–икки мәртәм чайқивәткәндин кейин су қачилап йәнә очақ үстигә қойуп қойди. Чай қайниғандин кейин мән Мәсумжан акини орнидин қайта турмаслиққа дәвәт қилдим вә чайни өзәм тәййарлашқа башлидим. Мән чайни ширәгә кәлтүргәндин кейин биз чейимизни ичкәч париңимизни башливәттуқ. Биз шу олтурғинимизчә өз-һал әһвалимизни сорушуп хели узақ һал-муң болуштуқ.. Кейин Мәсумжан ака мени меһманхана өйгә кирип китаблирини көрүшкә тәклип қилди. Меһманхана өйниң ичи хели чоң болуп төт әтраптики тамға Билгә қағанниң рәсимидин тартип Аманниса ханғичә, Ипархандин Лутпулла Мутәллипкичә һәммә уйғур каттилириниң сүрәтлири чөридәп есилған еди. Өйниң ғәрб тәрәптики темиға йандап торусқичә егизликтики китаб ишкапи қойулған болуп, бу өй бир меһманхана әмәс бәлки бир кутупханиға охшайтти. Мәсумжан акимизниң көрсәтмиси бойичә нурғунлиған китабларни көрдүм. Бәзи китаблар маңа тонушлуқ болса бәзилирини тунҗи көрүшүм еди. Меһманхана өйниң шәрқ тәрипидә акимизниң йатақ өйи болуп, өй ичи китаблар, дөвә – дөвә қол йазмилар билән толуп кәткән еди. Йатақ өйниң тамлириға акимизниң һәр - бир дәвргә вәкиллик қилидиған сүрәтлири есилған болуп, һәр бир сүрәт акимизниң һайатидин өз һекайилирини үн-тинсиз сөзләп туратти. Биз бирликтә ашхана өйгә қайтип чиқтуқ. Арилиқта вақитниң қанчилик тезликтә өтүп кәткәнликиниму пәрәз қилалмаптимән. Күн пешимдин ашқан еди. Мән гәрчә йәнә бир аз турушни, акимиз билән көпрәк биргә болушни ойлиған болсамму әмма вақтимниң йар бәрмәйдиғанлиқини һис қилдим чүнки бүгүн кәчтә достлуқ мәһәллисидики бир уйғур ашханисида йазғучи Аблиз Ғопур қатарлиқ бир қанчә чоңлиримиз билән көрүшүшкә пүтүшүп қойған едим. Униң үстигә йәнә бүгүн кәчтә әтә Лондонға қайтишниң сәпәр тәййарлиғини қилишим зөрүр еди. “-Мәсумжан ака, әмди мениң қайтишимға иҗазәт бериң, Алла сизгә узун өмүр берипту. Тениңизниң техиму сағлам болушини, узақ өмүр көрүшиңизни Алладин тиләймән. Хәлқимиз сизниң қилған хизмәтлириңиз билән, хәлқимизгә тәқдим қилған қиммәтлик надир әсәрлириңиз билән һәр вақит йад етип туриду. Алла несип қилса мән сизни йәнә йоқлап келимән”. “Мәйли әмисә укам. Романни тәржимә қилидиған ишни күрәш билән сөзләштиңизмикин?” “-Һә ә. Биз сөзләштуқ. Мән қайтип барғандин кейин бир йолини издәп бақай, хәвири болса күрәш акимизға билдуримән” дедим мән бу ишни аддий вә чүшинишлик қилишқа тиришип. “Мақул әмисә, болиду укам, Алла бизни йәнә көрүшүшкә несип қилсун. Мән сизгә гепини қилған һелиқи тәржимә қилидиған романни берәй, күтүп туруң” деди дә арқиға йенип меһманхана өйгә кирип кәтти. Аридин анчә узақ өтмәйла икки қолида бир қаттиқ муқавилиқ қелин китабни көтүрүп өй ичидин чиқип кәлгән Мәсумжан ака ширәгә келип йенимда олтурди. “Уһ, мән қәләмни унтуп қаптимән. Мән бу китабни сизгә имзайим билән тәқдим қилай” деди Мәсумжан ака авайлап орнидин туруп. Қолида бир тал қәләмни тутқан һалда қайтип кәлгән Мәсумжан ака өз орнида олтурғандин кейин, китабниң биринчи бетиниң йуқири тәрипигә өзиниң беғишлимисини йазди. “Укам Әзизжан, һайат шу, бизләрму кетимиз әмма бу китаб қалиду. Китаб өлмәйду!” деди китабни икки қоли билән маңа узартип. Мән бу дана акимизниң дана сөзлиридин тәсирләндим. Китабни икки қолум билән алдим. “ –Рәһмәт сизгә ака. Бу совғитиңизни өзәмниң әң қиммәтлик мүлки қатарида қәдирләп сақлаймән. Бу сизниң хатириңиз болиду. Тоғра дедиңиз ака, бу дунийада пәқәт китабла өлмәйду чүнки у алдинқилар өз бешидин бесип өткән һайат йолини кейинкиләргә йезип қалдурған һайатлиқ дәстуридур” дедим мән тәмкинлик билән. Мән орнумдин туруп қәдәмлиримни еғир йөткәп үн-тинсиз өйдин чиқтим. Мәсумжан акиму мени узитип биллә чиқти. “ -Хош ака, сизни Аллаға тапшурдум. Аман болуң!” дедим мән акимизни чиң қучақлап. Билмәймән, йүрикимдә йанған бир һиҗран оти мени туйуқсизла көйдүрүшкә башлиди… бу айрилиштинмикин, қәйәрләрдиндур кәлгән һиҗран йашлири көзүмдин өз ихтийаримсиз төкүлүш үчүн питирлавататти… Мән әң ахирқи қетим рәһмәтлик Мәсүмҗан Зулпиқар акини көргәндин кейин дәл бир йил уч ай өткәндә уйғурниң бу сөйүмлүк оғланиниң бизни һәсрәт отлирида қалдуруп аримиздин бимәһәл кетип қалғанлиқ шум хәвәрни аңлидим. Җанаби Алладин акимизниң у дунийалиқиға җәннәт ата қилишини тиләп дуалар қилдим. Шундақ, йеқинқи 2 әсирдин буйан уйғурлар йат милләтләр тәрипидин талан-тараж қилинди. Уйғурниң йерини, байлиқини тартивалди вә буниңғиму қанаәт қилмай әмдиликтә уйғурниң тилини вә дини тартивелишқа урунуватиду. 1949 –йилидин буйанқи хитай коммунист һакимийитиниң ишғалийәтчи күчлири уйғурни өз вәтинидә аз санлиққа, тили турупму раван сөзлийәлмәйдиған гачиға, көзи турупму көрәләйдиған корға, йүрики турупму сезәлмәйдиған бир муритқа айландуруш үчүн барлиқ рәзилликлирини ишқа селип кәлди. Қисқиси Шәрқий Түркистандәк мундақ йери кәң вә байлиқи мол земинни хитай өзиниң мәңгүлүк тәвәликигә айландурувелиш мәқситигә йетиш үчүн бу әлниң һәқлиқ егиси болған уйғурниң дунийадики бир пүтүн милләт сүпитидики мәвҗутлуқини йоқ қилишқа пүтүн күчи билән һәрикәт қилди вә қиливатиду… Әмма биз йәнә шуни муәййәнләштүрүшимиз керәкки қәйәрдә бесим болса шу йәрдә қаршилиқ болғинидәк, батур, җасарәтлик уйғур хәлқи өз вәтинини җан вә иманлири билән қоғдап кәлди вә келиватиду. Бу вәтән үчүн, уйғурниң әркинлики, һөрлүки үчүн давам әткән күрәшләрдә талайлиған намлиқ вә намсиз қәһриманлиримиз өзлириниң иссиқ қанлирини җәң мәйданлирида төкти вә төкүватиду. Күрәшчан хәлқимиз өткән әсириниң 30 вә 40- йиллирида уйғурниң икки чоң тарихий күшәндә дүшмини Рус вә Хитай ишғалийәтчи күчләрниң мустәмликичиликидин вәтәнни қутулдуруш, мустәқил дөләт қуруш күрәшлири давамида сан санақсиз батур күрәшчан қиз – йигитлирини, сийасийон вә дөләт әрбаблирини, алим-әдиблирини, йазғучи-шаирлирини йаратти. Тәбиийки бу сәптин 2- қетим хитай милләтчи партийиси (гоминдаң) ишғалийәтчи күчлиригә қарши күрәш билән 1944- йили қурулған Шәрқий Түркистан Җумһурийитиниң армийә җәңчиси, капитани, шаир, йазғучи, драматург мәрһум Мәсүмҗан Зулпиқар акимиз шәрәп билән орун алиду. Бир милләттики омумлуққа егә болмайдиған илләт дунийада охшашла башқа бир милләттиму болиду әмма асарәттики милләтләрдә илләт рошән болиду чүнки мустәмликичи күч мустәмликә қиливатқан милләтниң бир милләт сүпитидә сағлам тәрәққий қилишини халимайду. Әгәрдә мустәмликә астидики милләтләрдә илләтләр йоқап, сағлам тәрәққий қилиш йөлинишини тутса бу дәл мустәмликичи күчләрниң заваллиққа йүзләнгәнликиниң бешаритидур. Шу вәжидинму кашки биз өзимизни өз вақтида мукәммәл билишниң пурсәтлиридин мәһрум қилип кәлгәнмиз. Җүмлидин миллитимизниң төһпикар пәхирлик пәрзәнтлирини улар һайат вақитларда билмәймиз йаки қәдрини қилалмаймиз әмма бу сөйүмлүк кишилиримиз аримиздин ғайиб болуп биз билән видалашқан чағлардила андин есимизгә қайтидин алимиз вә уларниң һайатиға нәзәр ташлап чоңқур һәсрәтләр билән биз көнүп кәткән адәт бойичә ”өлүмдин кейин дуа оқуш“ қа башлаймиз… Өз алимлирини қәдирләшни билмигән әл заваллиқниң босуғисиға тәвәдур. Бу хил әһвал биз уйғурларда омумий йүзлүк сақлиниватқан миллий психикимиздики бир ижтимаий мәсилидур йәни җәмийитимиздики илғарлирини, төһпикарлирини өз вақтида байқийалмаслиқ, уларниң йеңи пикир, йеңи ижадийәт әмгәклирини үгәнмәслик вә һөрмитимизни билдүрүп, қәдирни қилмаслиқ.. Мениңчә буму бәлким өткәнки вә йеқинқи 100 нәччә йиллардин буйан миллитимиздә шәкилләнгән омумий йүзлүк заваллиққа йүзлиништин кейинки қайтидин өзлүкимизни байқаш давамида сақлиниватқан қисмән реаксийә характерлик кесәллик болса керәк… Бәрһәқ, мана мәнму өзәмни бу хилдики реаксийидин зинһар хали қилалмиғандәк бүгүн мән шу қәдирлик кишилиримиздин бири 2- қетимлиқ Шәрқий Түркистан Җумһурийитиниң капитани, йазғучи, шаир Мәсүмҗан Зулпиқар акимиз биз һайатлиқлар арисидин ғайиб болғанлиқини аңлиғинимдин кейинла бу мөһтәрәм акимиз билән көрүшкәнликим, сөһбәттә болғанлиқим тоғрисидики әслимәмни кәң оқурмәнләр билән ортақлишиш мәқситидә өзәмниң ойлиғанлиримни көргәнлиримгә бирләштүрүп йезип олтуруптимән… Алла мәрһум Мәсүмҗан Зулпиқар акиға өзиниң ахирәттики барлиқ йахшилиқлирини айимай ата қилсун! Төвәндә оқурмәнләргә мәрһум Мәсүмҗан Зулпиқар ака өзиниң тәһрирликкә қатнишиши билән 2007- йили Алмутида нәшир қилинған даңлиқ уйғур шаирлириниң шеирлиридин талланма “Шеирийәт гүлзари” намлиқ китабта байан қилинған тәрҗимиһалини диққитиңизләргә сунимән: “Мәсүмҗан Зулпиқар 1925- йили Йәттә суниң Челәк наһийисидә деһқан аилисидә дунийаға кәлгән. Ата-аниси билән 1931- йили Ғулжа шәһиригә көчүп барған вә 1944- йили Ғулжа гимназийисини пүттүрүп, 1944- йилидин 1955- йилиғичә Миллий Азадлиқ Армийә вә мәмурий районларда мәсул хизмәтләрдә болиду. 1955- йили Мәсүмҗан Зулпиқар кеңәшләр елигә көчүп чиққандин кейин, Абай намидики қазақ дөләт педагока институтиниң тарих, тил әдәбийат факултетини 1961- йили түгитиду. Униң ижадийити 1942- йили поэзийәдин башланған болуп, 1955- йилидин етибарән драматургийә вә проза саһәлиридә қәләм тәвритиду. Униң “Шеирлар”, “Бөз сирлири”, “Коммунар”, “Ризвангүл”, “Күз нәқишлири”, “Чиғир йоллар”, қатарлиқ шеирий китаблири, ”Һайат еқими”, “Пәрваз”, “Һиммәт”, “Җудалиқ зари”, “Садақәт” намлиқ повесть вә һекайә топламлири, шундақла драматург сүпитидә “Дохтур керәкму?”, “Ипәк гиләм”, “Бағдики сәйлә” қатарлиқ сәһнә әсәрлирини уйғур театирида қойиду. “Балилар еғиз әдәбийати”, “Навайи”, “Миллий дәстурлиримиз” қатарлиқ илмий әсәр вә “Мәшрәп”, “Садақәт” намлиқ бәдиий фильмларниң муәллипи. Болупму “Лутпулла” романи, “Йанар тағ” трилогийиси, “Сәрап” дилогийәлири китабханиларниң қәлбидин чоңқур орун алиду. Мәсүмҗан Зулпиқар Қазақистан Язғучилар иттипақиниң әзаси, “Илһам” мукапатиниң лауреати.“ Шәрқий Түркистан Җумһурийитиниң капитани, йазғучи, шаир Мәсүмҗан Зулпиқар ака аләмдин өтти. У аримиздин бир әлниң арминини, йар-дост бурадәрлириниң, 5 пәрзәнтиниң вә нәврә - чәврилириниң муһәббитини өзи билән биргә елип кәтти. Мәсүмҗан Зулпиқар акимиз 87 йиллиқ һайатида хәлқимизниң арзу–арманлириға варислиқ қилди вә бу арманларни әмәлгә ашуруш йолида өз қолидин кәлгән тиришчанлиқини көрсәтти. Өзидин бурун йашиған әждадлиримизға охшаш уйғурниң арминини әмәлгә ашурушқа мәрһум акимизниңму өмри қисқа келип өмридә әмәлийәткә ашуралмиған арзулирини биз һайат йашиғучиларниң зиммисигә қалдуруп кәтти. Һайат мушундақ давам етиду йәни алдинқиларниң меңип түгитип болалмиған йолини кейинкиләр меңип түгитиду таки избасарлар бу йолниң әң ахирқи нишаниға йәткүчә. Мәрһум Мәсүмҗан Зулпиқар ака өмриниң әң ахирқи 2 йилида кечини күндүзгә улап ишләп, өзиниң “Сәрап” намлиқ 2 томлуқ тарихий романиниң 3 - томини пүтүриду. Муәллип бу трилогийисиниң муқәддимисидә һайат-кәчмишни төвәндики шеир билән йәкүнләп байан қилиду: “Талай дәшти сәһра кезип, даванлар ешип өттүм, Мәнзилни ирадә әйләп, үмидтә бесип өттүм. Истиким һәқу-адаләт, нигар вәсли, саадәт, Әпсус, әлни қаплап зулмәт, надамәт чекип өттүм. Садир туғи-субһигаһим, әҗдадлар мәдәткарим, Күн бир балқиди- патти, надамәт чекип өттүм. Зулум һәҗҗаҗидин ашти, тәнгә ташлар җанға патти, Рәқиб қәст оқини атти, хунаби йүрүп өттүм. Қәләм болди шәмшәр қилич, мәқсәт мүлкидә челиш, Муддиа канидин дури - үнчиләр тезип өттүм. Зулпиқар қайтмас изидин, болсиму йоли туйуқ, Һәқ илтипат әйлисә гәр, муратқа йетип өттүм.” Мәрһум Мәсүмҗан Зулпиқар ака маңа дегинидәк “китаб өлмәйду”. Акимизниң бир өмүр уйғур үчүн қилған хизмәтлири, уйғур үчүн йазған китаблири өлмәйду, биз вә биздин кейинки уйғур әвладиниң хатирисидә чоңқур сеғиниш билән мәңгү йад етилип туриду. Жанаби Алла мәрһум Мәсүмҗан Зулпиқар акиға җәннәт ата қилғайсән, Амин! 2012- йили 16- өктәбрь Лондон. Әскәртиш: бу мақалә автор Әзиз Әйса әпәндимниң рухсити билән торимизда елан қилинған болуп, бу мақалиниң барлиқ һоқуқи тор бекитимизгә вә Әзиз Әйса әпәндимгә тәвә. Әсәрни көпәйтип елан қилмақчи болғанларниң әсәр мәнбәсини әскәртиши тәләп қилиниду. © http://yashlarawazi.com/2013/01/10/يازغۇچى-مەسۇمجان-زۇلپىقار-ئاكىنى-ئەس/ © يازغۇچى مەسۇمجان زۇلپىقار ئاكىنى ئەسلەيمەن - Trnanslit in Cyrillic Амрақ . www.hamrajan.narod.ru |
