Алимжан Бавдинов

МӘҺБУС

/ РОМАН /

Алмута 2008

 

Бу романимни үч оғул, алтә қизни беқип-өстүрүп қатарға қошқан пешқәдәм маарипчи, мәрһум атам Мөһидин Әпәнди Сәйдулла оғли, мәрһум анам Руқийәм Йолдаш қизиниң хатирисигә беғишлаймән.

                                                                                        Муәллиптин.

 

Талантлиқ язғучи Алмижан Бавдиновниң «Мәһбус» сәясий романида бүгүнки жиддий һаят һәқиқәтлири қоюқ, кәскин вақиәләр қайнимида әкис етилиду.

Муәллип Қәйсәр образи арқилиқ хәлиқниң ечинишлиқ тәғдири, сәрсан-сәргәнданлиқтики еғир қисмәт-кәчүрмишлири, йүз бериватқан пажиәлик һаят-мамат, еғир турмуши, түгимәс-пүтмәс ғәм-тәшвишлири бәдиий васитиләр билән тәсвирләнгән.

Ирадилик Қәйсәрниң һәрикәт-паалийәтлири униң азатлиққа, әркинликкә интилиши, арзу-мәхсәтлири рошән ипадиләнгән.

 

1          қисим

                           

Үчинчи бағлақта

 

   Өйдин һойлиға чиқишимғила,гүрла қилип ишик алдиға машина келип тохтиди. Һәйәл қилмай,әски дәрвазиниң анчә чоң болмиған қапқиғи шаниридин ажирап кәткидәк дәрижидә шиддәт билән ғарсилдап ечилдидә,қураллиқ үч сақчи һойлиға бастуруп кирип кәлди. Уларниң иккиси хитай,бирси уйғур еди. Сақчилар әтрапқа алақ-жулуқ қарашти. Андин мениң алдимға һөрпүйүп келиштидә,ғәзәпкә толған көзлирини маңа тикти.

   Мән немә вақиә болғанлиғини биләлмәй,таң қетип туруп қалдим.

   - Қәйсәр Аблимит дегән сәнғу?-қопаллиқ билән үн қатти уйғур сақчи.

   -Һә,мән. Немә болди?-дедим өзәмни қолға елип,мәғрурлуқ билән.

   -Мана,сени қолға елиш буйруғи!-деди, у астиға қизил тамға бесилған бир парчә хитайчә йезилған қәғәзни көзимгә тиққидәк қилип девәйләп алдимға кәлди.

   -Мән немә жинайәт қиптимән?-дедим авазимни бәләнт чиқирип.

   -Немә жинайәт қиптимән,дәйсана техи?!-дәп вақирап сөзлиди у муғамбирлик билән. Андин йенидики өзидин бир икки дәрижә үстүн хитай сақчиға қарап қойдидә,-Сән февралъ вақиәсини кәлтүрүп чиқарған миллий бөлгүнчи,әшәддий унсурларниң қуйруғисән?!..

   -Маңа мундақ төһмәт чаплима,мени мундақ һақарәт қилма?!-Ғәзивим бирдин қайнап кәтти. Әву иккиси чүшәнсун,билсун дәп хитайчә сөзләшкә өттүм.Шуниңдин кейин уйғур сақчиму хитайчә сөзләшкә башлиди.

   -Биздә йетәрлик факт бар. Мана бүгүн сән нәқ мәйданда қолға чүштүң?! Әнди һеч яққа қечип қутулалмайсән?!

   -Немә қилған нәқ мәйдан? Мән унсур әмәс.

   -Сән һазир чәт әл радиосини аңлидиң!

   -Мән радио аңлисам,чәт әл радиосини әмәс,мәркизий радио станциясиниң хәвәрлирини аңлидим. Ишәнмисәң радиопремникни тәкшүрүп көр?

   -Алдирима, униму тәкшүрәймиз,сениму жип-жиңнисиғичә тәкшүрәймиз!

   -Силәр тәкшүримәйдиған һеч нәрсә қалмидиғу?-дедим ғәзивим қайнап.

   -Тола көкәмлик қилма!...

   Бу вараң-чуруңни аңлап,калчиниң соңини дәссигиничә ичкири өйдин пайпаслап чиқип кәлгән анам һойлидики қураллиқ сақчиларни көрүши билән «Вайжан,бу немә иш?!»дегиничә маңа йепишти.

   -Ана,қориқмаң,қориқмаң.Бу бир уқушмаслиқ иш боливатқан охшайду?-дәп анамни хатиржәм қилишқа тириштим.

   -Вай,женим балам,сән ялғузумдинму айрилип қалидиған охшимамдим әнди?!-анам зарлинишқа башлиди.

   Анамниң «сән ялғузумдин айрилип қалидиған охшимамдим әнди?»дәп мени бағриға мәккәм бесивелип зарлиниши бекар әмәс еди. Шу күнләрдә Ғулжа шәһиридә,Или вилайитидә «әшәддий унсур,миллий бөлгүнчи,диний әсәбий»дегәнгә охшаш бәднам яла-төһмәтләр билән уйғур яшлирини кечә-күндүзләп қолға елиш ишлири адәттики нәрсиләргә айлинип қалған еди. «Сениң балаң февралъ вақиәсини кәлтүрүп чиқарған миллий бөлгүнчиләрниң бирси!... Сениң балаң февралъ вақиәсигә қатнашқан,жәмийәттә қалаймиқанчилиқ чиқарған бузуқ унсур!»дегәнгә охшаш әйипләр билән сақчилар өйләргә бастуруп кирип, «гуманлиқ»дәп тепилған яшларниң қолиға койза селип,түрмиләргә елип кетәтти. Балилириниң,йеңидин той қилишқан әрлириниң бу хил ишларға арилишип қалған яки арилашмиғанлиғини,гунаһкар яки гунаһсиз,бирәр жинайәт өткүзгән яки өткүзмигәнлигини,уларниң қайси түрмидә йетиватқанлиғини,өлүк яки тирик екәнлигини биләлмәй зар қахшап жүргән ата-аниларниң,яш жуганларниң аһу-зариниң чеки йоқ еди.Сақчи машиниси ишигиниң алдиға келип тохтиса,чоң-кичик һәммиси тәшвишлинәтти вә жүриги су болатти.

   -Һай сақчи,мениң балам февралъ вақәсигә қатнашқини йоқ!У чағда биз Ғулжида йоқ едуқ. Анам өлүп, балам иккимиз Хотәнгә кәткән едуқ. Мениң баламда һеч қандақ гунаһ йоқ?!..-Анамниң қахшап зарлинишлириға,ялвуруп-йелинишлириға қулақ селиватқан сақчилар йоқ еди.

   Уйғур сақчи хитай башлиғиниң ишарити билән йәнә бир сақчиниң һәмкарлиғида икки қолумни арқиға қайридидә,койза салди.

   -Һай, женим балам,сән уйғур екәнсәнғу,мусулман екәнсәнғу,әвулириңға ейтсаңчу,мениң балам гунасиз,қойивәтсун?...Сениңму маңа охшаш ақ баш анаң барду?Маңа ичиң ағрисун.Мениң бу ялғузумдин башқа һеч кимим йоқ!Баламни түрмигә елип кәтсәңлар маңа ким қарайду?-Анам бечарә уйғур сақчиниң қолиға есиливелип тохтимай ялвурушқа башлиди. Сақчи болса «Тутмисила мени,тутмисила.Нери турсила?»дәп,өзини анамдин қачурушқа һәрикәт қилатти.

   Көзүм хитай сақчиға чүшүп қалди. Қолини арқисиға қиливалған у мәғрур қияпәттә қизиқ бир оюнни көрүватқан тамашибиндәк мейиғида күлүп туратти.

   -Ана,ялвурмаң униңға,униң қолидин һеч иш кәлмәйду?!-дедим анамға ичим ағирип.

   Уйғур сақчи маңа алийип бир қаридию,бирақ еғиз ачқини йоқ.

   Шу арида ишик алдиға холум-хошнилар топлинишқа башлиди.Уларниң  бәзилири боюнлирини созушуп һойла ичигә,бизгә қаришатти.

   Бир чағда сақчи башлиғи қопаллиқ билән «Зо!- /маң!/»дәп вақирди.

   Сақчилар кәйнигә қайрип койза селинған икки қолумниң билигидин қаттиқ туттидә, «Зо,зо!»дейишти. Маңа уларниң буйруғиға итаәт қилиштин башқа амал қалмиған еди.

   -Қориқмаң, ана, жиғилмаң.Мән қайтип келимән,мениңдә һеч қандақ мәсилә йоқ!-дедим ишәшлик түрдә,мени түрмигә алғидәк жинайәт өткүзмигәнлигимдин.

   -Вай балам, қандақ қилармән,қандақ қилармән?!-Анам икки ямпишиға уруп зарланғиничә,бизни әгишип кочиға чиқти.

   -Ана,болди жиғилмаң? Мениңдә һеч қандақ мәсилә йоқ.Бу бир уқушмаслиқ иш.Мән қайтип келимән!-дәттим анамни хатиржәм қилишқа тиришип.

   Мени дүшкәлләп,биқинлиримға уруп-ноқуп һойлидин елип чиққан икки сақчиниң бирси машининиң ишигини ачтидә,андин һәр иккилиси бирдинла гәжгәмдин тутуп,ичкиригә иштәрди. Машинидин чүшмәй олтарған сақчи моторни от алдурди. Машина ишиклири кәйни-кәйнидин жақ-жуқ қилип йепилди.

   Анамға қаридим. Анам қоллирини асманға пулаңлитип,бир нәрсиләрни дәп,налә қиливататти. Икки билигидин тутувалған хошна аяллар болмиғинида,шунда анам өзини машининиң астиға етиши турған гәп еди.

   Сақчи машиниси орнидин қозғилишиға,анамниң баятин асманға көтәргән қоллири титирәп лассидә төвәнгә чүшти...Йенидики аяллар тутуп турмиған болса,анам шу йәргила жиқилған болар еди...

   Бу дунияда аниниң жүригидәк сәзгүр нәрсә болмиса керәк? Бечарә анамниң мәсүм жүриги шу тапта һәммини...сәзгән екәндә! Ялғуз мениңла анамниң әмәс,шу күнләрдә һәммила аниларниң жүриги толиму сәзгүр болуп кетишкән еди.

   Сақчи машиниси келип,сақчилар қолиңни кәйнигә қайрип койза селип елип кәттиму,болди,демәк сән мәһбус! Мәһбус болғандиму «сиясий мәһбус»дегән қалпақ бешиңға кийилип қелишидин Аллаһниң өзи сақлисун?! Бу қалпақ бешиңға кийилдиму,демәк сән бу дунияда бар яки йоқ! Бар дегиним,узақ муддәтлик яки муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилинисән! Йоқ дегиним, бир пай оқта у дуниялиқ бақийлиқ болисән!...

   Сиясий мәһбусларниң ичидики «гунасиға ихрар кәлмигән әшәддий жаһил,тәтүрлири аталсаң»,болди,анаңдин туғулғиниңға вай дат дегүзидиған қийнап-азаплашлардин, узаққа созулидиған түгүмәс соал-сорақлардин кейин, түрмә азабидин азат болғиниң билән,бу йоруқ дунияда бар-йоқниң арисидики адәм болуп қалисән!...Бу дунияда бар болғиниң,йәйсән,ичисән,маңисән,турисән,ятисән.Лекин,ойлаш,пикир қилиш,инкас қайтуруш,тәпәккүр қилиш,һаятқа немә үчүн кәлдиң,немә үчүн яшайсән,буларниң бирсиму каллаңда йоқ.Турған турушиңла адәм.Әқил-парасәттин айрилған,мәһрум болған мәхлуқ сән,бәәйни таш һәйкәлсән! Сениңдин һеч кимгә зиянму кәлмәйду,пайдиму кәлмәйду.Сени миң бир машақәтләр,арзу-арманлар билән беқип чоң қилған ата-анаңға сән мисқал пайда әмәс,бәлки сәрләп зиян елип келисән!...Саңа қариғанда,еғилдики кала,ешәктин пайда көпирәк келиду. Кала сүт бериду. Ешәк һарву сөрәйду. Үстигә минивалсаң,дегән йериңгә апириду. Лекин сән һеч нәрсә қилалмайсән,һеч нәрсигә яримайсән!...Өйгә кирисән,тәйяр аш-тамақни йәйсән,ичисән.Талаға чиқисән,аптапқа қахлинип,әски тамни йөләп күн бойи олтирисән?!..

   Бу дунияда йоқ болғиниң,сән техи бәргидин үзүлмигән,пишип,гүпүлдәп пурап турған сериқ қоғун.Лекин,бу чирайлиқ қоғун ичидин сесип,адап кәткән.Униңға қол тәгдиму,тамам,шақла йерилидидә,адап болуп кәткән суюқлуқ үсти-бешиңға чечирайду.Әтрапни биқсиған сесиқ пурақ егиләйду. Шуниң билән у қоғунни адәм әмәс,шапиғини кала,ешәкму йемәйду. Демәк,сениң сиртиң пүтүн,бежирим болғини билән ичи-қариниң әшу қоғундәк сесип,чирип тамам болған...Бир күни тарсла қилип бәргиң үзүлидидә,у дунияға кетисән,көз жумусән! Ата-анаң,қоми-қериндашлириң зар қахшап қалиду. «Аллаһниң тәғдири...Бу дуниядики көрүдиған күни, йәйдиған рисқи түгигән екән,қандақ қилимиз,өлүмгә нә чарә! Ятқан йери жәннәттә болғай! Қалғанлар аман болсун. Сәвир қилиңлар?!» Жиназа намизиға кәлгәнләр шундақ дейишип тәсалла беришиду.Аллһатаала саңа бунчилик қисқа өмүр бәрмигәнлигини,Аллаһ бәргән толуқ рисқа-нәсибәң түрмә-зинданларда қисқартиливәткәнлигини һеч ким билмәйду. Билгәнлири очуқ ейтиштин бәк қорқишиду. Әшундақ қара күнләрниң өз бешиға чүшишидин бәк әнсиришиду.

   Шуниң билән сениң бу дуниядин немә үчүн мунчилик тезлик билән кәткәнлигиң пәқәт өзәңгила мәлум. Һәтта бәзи ата-анилар бәқувәт,сағлам,һеч қачанда кесәл болуп көрмигән,он гүлиниң бирси ечилмиған палван қамәтлик,ирадилик,жасарәтлик оғуллириниң түрмидин чиқипла аз өтмәй ,у дуниялиқ болуп кетишлирини «Аллаһ өзи бәрди,өзи алди»дейиш билән өзлиригә өзлири сәвирлик,тәсәллә беришип,һәммә ишни Аллаһниң язмиши,тәғдир дәп жүрүшиду,халас!

   Анам мана мошу ишларни яхши билгәнликтин һәм мундақ вақиәләрни көрүп,аңлап жүргәнликтин болса керәк,мән ялғузини мәңгүгә йоқитиватқанлиғидин өзини қояр жай тапалмай аһ уруп,чачлирини жулуп,қадақ қоллирини ямпашлириға уруп,зар-зар қахшап қалған еди.

 

   Мени Ғулжа шәһәрлик сақчи бөлүмигә елип кәлди.Сиясий мәһбусларни сорақ қилидиған йәр асти өйигә әкирди. Өйниң оттурсиға қоюлған ялғуз орундуққа олтарғузди.Икки путумға еғир кишән салди. Икки қолум техичила арқиға бағлақлиқ еди.Сорақханида мени күзүтип турған икки хитай сақчи у ян-бу ян маңғач,худди мән уларниң аниси билән атисини өлтүргәндәк,маңа нәпрәт,өчмәнлик билән қарап қоятти. Уларниң бирси қолидики резинка калтәкни пеқиритип ойниғач,туруп-турупла алқиниға йеник уруп қоятти. Мән униң бу һәрикәтлиридин «Көрдиңму,мана бу калтәк мән дегән оғул балаңни қучқачтәк вичирлитиветиду!»дегәндәк сөзләрни уққандәк болдум.

   Бир чағда ишик ечилип,үч сақчи кирип келишти. Жуқуридики орундуқларға берип олтиришти. Қоллиридики папка,қәғәзлирини үстәл үстигә қойди. «Сорақ қилидиғанлири мошулар екәндә?»дәп ойлидим. У үчиниң иккиси хитай,бирси уйғур еди. Һәр үчилисиниң чирайлиридин қар-муз йеғип туратти. Уларниң бу әлпазидин адәм балисиға нисбәтән рәһим-шәпқәт аламәтлирини байқаш мүмкин әмәс еди. «Товва,буларниң һәммисила маңа немигә бунчә жиритқуч һайванлардәк һөрпийиду,хирис қилишиду? Мән немә гунаһ өткүзгәндимән? Қандақ жинайәт садир қилғандимән,һә? Яқ,һеч қандақ мәсилә чиқарғиним йоқ. Мени уқушмаслиқ билән бу йәргә елип кәлгән болуши мүмкин?»дегән балиларчә ой-хиялларға берилдим.

   Сорақ башланди.

   Сорақчиларниң соаллириға жавабән мән өзәмниң Ғулжа шәһиридә туғулғанлиғимни,атам буниңдин икки-үч жил илгири жүрәк кесили билән вапат болғанлиғини,һазир атмиштин ашқан анам билән туридиғанлиғимни,оттура мәлуматлиқ екәнлигимни,базарда ушшақ-чүшәк нәрсиләрни елип-сетип,күнимизни аран-аран көрүватқанлиғимизни ейиттим.Мениң ейитқанлиримни үстәлниң бир четидә олтарған хитай сақчи йезип олтиратти.

   -Бу йәргә немә үчүн кәлгәнлигиңни биләмсән?-қопаллиқ билән сориди оттурида олтарған теләти сөрүн хитай сақчи.

   -Яқ,билмәймән. Мениңдә һеч қандақ мәсилә йоқ турса,мени немә үчүн бу йәргә елип кәлгиниңларниму билмәймән!-дедим.

   -Мәсилә йоқ дәмсән? Яқ,сениңдә мәсилә көп! Әң яхшиси,идеяңни өзгәрттә,мәсиләңни тапшур? Шу чағда саңа кәчүрүм болиду!

   -Мениңдә һеч қандақ мәсилә болмиса, немини тапшуримән?-дедим.

   -Мәсилә йоқ дәп бизни алдалмайсән. Сән вәтәнниң бирлигини парчилашқа,милләтләр иттипақини бузушқа қаритилған қутратқулуқ һәрикәтләр билән шуғуллиниватқан миллий бөлгүнчи,әшәддий унсурларниң қуйруғисән?!-хитай сақчи алдидики қәғәзләрни варақлиғач,қапиғини түргән һалда сөзини давамлаштурди.-Сениң миллий бөлгүнчи,әшәддий унсурларниң қуйруғи екәнлигиңни тәстиқләйдиған биздә фактлар йетәрлик. Мана,полаттәк бу фактлардин һеч яққа қечип қутулалмайсән,ухтиңму?!-дәп у бир нәччә варақ қәғәзни қолиға елип жуқури көтәрди.

   -Ундақ сиясий ишларға арилишидиған мениңдә алий билимму йоқ,сәвийәму йоқ. Силәр ейтиватқан ундақ бөлгүнчи унсурларниң бирсиниму тонумаймән,билмәймән. Буларниң һәммиси төһмәт!-дедим қәтьийлик билән.

   -Яқ,сән алий мәктәп түтәрмигиниң билән сениңдә алий мәктәп пүтүргәнләрдин кам әмәс ихтидар,билим,аң-сәвийә бар.Биз буни яхши билимиз. Сәвәви, сән атақлиқ Аблимит әпәндимниң оғули болғанлиғиңдин, атиниң яхши тәрбийисини алған жигәрлик жигитсән,-силиқлиқ билән сөзләшкә башлиди хитай сақчи.-Саңа охшаш жигитләр жәмийәткә керәк. Жәмийәтниң аманлиғи,вәтәнниң бирлиги,милләтләр иттипақлиғи саңа охшаш жигитләр билән мустәһкәм!

   -Һәй укам,аңлидиңғу бу йолдашниң ейтиватқан сәмимий сөзлирини,-дәп сөзгә арилашти уйғур сақчи уйғурчә гәп қилип.-Сениң билән мән бир уйғур,бир қан.Сениң яш һаятиңниң набут болуп кетишини мәнму халимаймән. Мениң сөзүмгә кирсәң,әң яхшиси,һәммини өзәңниң очуқ ейтип бәргиниң яхши?Шу чағда саңа кәчүрүм болиду. Әкси һалда тәтүрлик,жаһиллиқ қилсаң өзәңгә яхши болмайду!

   -Мән зади немини ейтишим керәк? Мән силәрни чүшәнмәйватимән? Силәр мени башқа бирси билән чаташтүриватқан болсаңлар керәк?-уйғур сақчиниң уйғурчә ейтқан сөзлиригә мону төрт хитай чүшәнсун дәп,хитайчә жавап бәрдим.

- Сән бизниң адил қанунимизни чүшәнмәйдиған, чүшинишни халимайдиған тәтүр, тәрса екәнсән, - дәп сөзлиди хитай сақчи бирдин җиддий қияпәткә кирип. Униң баяқи силиқ-сипайилиғидин әсәрму қалмиған еди. У қапиғини түргән һалда доқ-попузиға өтти. – Биринчидин, сән,- деди алдидики қәғәзләрни варақлиғач, - Ғулҗида мәшрәп уюштурғучиларниң бирси болушиң билән дөләт қануниға қарши һәрикәтләргә бардиң. Яшларниң ичидә тәтүр тәшвиқат тарқитип, җәмийәтниң муқимлиғиға зиянкәшлик паалийәтләрни жүргүздүң?! Иккинчидин, Ғулжа февраль вақиәсини кәлтүрүп чиқарған бир топ миллий бөлгүнчиләрниң қуйриғи болушиң билән вәтәнниң бирлигини парчилашқа, милләтләр иттипақини бузушқа охшаш ишлар билән шуғулландиң?! Үчинчидин, сән дайим чәт әл радиолирини давамлиқ тиңшап, чәт әл җаһангирлириниң Жуңго коммунистик партиясигә қарши тәшвиқатлирини амма арисида тәшвиқ қилип, хәлиқни партиягә, һөкүмәткә қарши һәрикәтләрдә қутратқулуқ ишларни қиливатисән?! Биз, сени хелидин бери күзитип жүргән едуқ. Мана бүгүн нәқ мәйданда қолға чүштүң. Бүгүн әтигән Америка радиосини тиңшиғанлиғиңни машина ичигә орнитилған мәхсус аппаратурилар, йәни радар билән билип олтардуқ...

«Абла, бу касапәтләр Америка радиосиниң хәвәрлирини аңлап келиватқанлиғимни билип жүргән екәндә?» дегән сөз чақмақ тезлигидә калламдин өтти. Сир бәрмәскә, чандуруп қоймаслиққа тиришип, бепәрва олтиривәрдим.

-           Хош, полаттәк бу фактлар алдида немә дәйсән? –алдимға девәйләп кәлгән уйғур сақчи шундақ деди.

-           Буларниң һәммиси ялған,төһмәт!...

   Качитимға тәккән қаттиқ шапилақтин көзлиримдин от чиқип кәткәндәк болди.

   Арқамда турған хитай сақчи резинка калтәк билән ғолумға,икки тағиғимниң оттурисиға кәйни-кәйнидин икки-үчни уривәтти. Бешим жиңнә санжиғандәк зиңилдап,резинка калтәк тәккән жай чидиғусиз дәрижидә ағирип кәтти. Чишимни чишимға бастим.

   -Һә,гунаһиңға ихрар боламсән,йоқ?!-жениниң баричә вақириди уйғур сақчи әнди хитайчә сөзләп.

   -Мениңдә һеч қандақ гунаһ йоқ! Мәшрәптин,февраль вақиәсидин һеч қандақ алақәм йоқ.У ишларға арилашқан әмәсмән.Чәт әл радиосини аңлиғиним йоқ.Һәр күни Шинжаң радиосини,Мәркизий радиостанциясини аңлаймән.Бүгүн әтигән радио аңлиғиним раст. Бирақ,чәт әл радиосини әмәс,Шинжаң радиоси хәвәрлирини аңлидим.Ишәнмисәңлар өйдики радиони берип тәкшүриңлар? Мениң чәт әл радиоси билән немә ишим бар еди?!-дедим. Әслидә мән чәт әл радиолирини йошурун һалда аңлап келивататтим.Хәвәрни аңлап болушим биләнла радио каналлирини дәрру өзгәртип,Шинжаң радиоси яки Мәркизи радио станцияси каналлириға тоғурлап қояттим. Бу һәқтә ишәшлик сөзлигинимниң сәвәви шу еди.

   Сорақ шу хилда узақ давам қилди. Резинка калтәк бир нәччә қетим ғолумда,дүмбәмдә,биқинимда ойниди. Чидидим,чидимай амал йоқ.Вай жан,дәп вақирғиним,йелинип-ялвурғиним йоқ. Бирла сөздә туривалдим. «Билмәймән! У ишларға арилашқиним йоқ.Мениңдә һеч қандақ мәсилә йоқ.Мән таза адәммән!».

   Шуниңдин кейин улар «Бәрибир ихрар болисән,ихрар болмай амалиң йоқ!...Бу жаһил унсурни биринчи бағлаққа есип қоюңлар,шуниңдин кейин көримиз қандақ сайриғинини?!»дәп қәғәз-папкилирини жиғиштуруп чиқип кетишти.

   Баяқи икки сақчиниң бирси «Тур орниңдин,бу яққа маң?!»дәп резинка калтәк билән икки тағиғимниң оттурсиға йәнә бирни урди.

   Орнимдин турдум. Путумда еғир кишән. Улар көрсәткән жайға бардим. Қолумдики койзини бошаттидә,қайтидин ағамча билән бағлиди. Кәйнигә қайрилған икки қолумни белимдин бир ғерич жуқуриға-дүмбәмгә йәткүзүп бағлиди. Андин торуста саңгилап турған сим ағамчиниң илғуриға асти.

   Тик туралмаймән.Тик туруш мүмкин әмәс. Док адәмдәк дүмчүйүп қалдим. «Биринчи бағлақ дегини мошу болса керәк?»-дәп ойлидим икки қолумни арқамға қайрип,дүмбәмгичә йәткүзүп бағлиған жайдин есип қойғанлиғини көргинимдин кейин...Икки қолум,ғолум,тағиғимға шунчилик қаттиқ ағириқ кирдекин,зади чидалмай үнлүк вақиравәттим.

   -Һәй,сән чидимас екәнсән! Оғул бала дегән мундақ вақиримайду!-деди сақчиларниң бирси мени мазақ қилғандәк һежарап.

   -Қолум бәк ағирип кетиватиду?...

   -Һа-һа-һа!-дәп күлди сақчилар. «Чашқанға қийин,мөшүккә оюн»ниң өзи еди бу.

   -Гунаһиңни бойнуңға алдә,һәммини ейтип қутулмамсән?-деди сақчилардин бирси һейлә-нәйриңини ишлитип.

   -Мениңдә һеч гунаһ болмиса,немини бойнумға алаттим?-дедим униң сөзигә жавабән.

   -Һәй,сән жаһил,яман адәм!

   -Тохта,мән бу жаһилниң ихрар болмиғинини көрәй!-деди иккинчи сақчи вә үстәл үстидә турған қелин ташлиқ китапни елип кәлди. Дүмбәмгә чаплап дегидәк бағлақлиқ қоллиримни қайрип туруп икки қолумниң астиға,дүмбәм билән қоллирим арисиға китапни тиқти. Ағриққа чидимай чеқирап кәттим...Шу яшқа келип,ағриқ дегән нәрсиниң бу дәрижидики азавини көрүп бақмиған екәнмән.Икки қолумниң дәһшәтлик ағришиға чидимай вақираватимән,чеқираватимән. Мени тиңшаватқан,маңа ичи ағириватқан әву иккиси йоқ. Улар дуниядин беғәм,параңни дөң соқуп,қақахлап күлүп олтиришатти. Бу улар үчүн адәттики,күндилик иш,вәзипә еди. Улар буниңдин раһәтлинәтти,арам,һөзүр алатти.

   Аридин қанчә вақит өткәнлигини билмәймән. Мән шу есиқлиқ петичә туримән...Мана әнди ағириқму бир аз пәсәйгәндәк болди. Қоллирим муз болуп,уюп қалғандәк,һеч нәрсини сәзмәс еди.

   Бир сааттин артуқ есиқлиқ турдум. «Биринчи бағлақ»ниң вақти толған болса керәк,қоллиримни йәшти. Һәр икки қолум бәәйни билигидин үзүлгәндәк,шалаққидә қилип төвәнгә чүшүп кәтти...Қоллиримни мидирталмаймән,көтирәлмәймән.

   Шуниңдин кейин мени кичикинә бир өйгә әкирип солап қойди. Өй ичидә яғач кроваттин башқа һеч нәрсә йоқ еди. Путумдики еғир кишәнни шарақлитип меңип,өзәмни қуруқ кроват үстигә ташлидим...

  Шуниң билән һаятимдики дозақ күнләр Ғулжа шәһәрлик сақчи идарисиниң йәр асти сорақ өйидә әйнә шундақ башланди.

 

   Әтиси сорақ йәнә давам қилди.

   Түнүгүнки үч сақчи жуқурдики үстәлдә қатар олтиришти. Сол тәрәптикиси бир нәрсиләрни йезип олтириду. Оң тәрәптә уйғур сақчи. Оттурида уларниң башлиғи хитай сақчи. Йенимда өрә турушқан икки сақчиниң бирсиниң қолида резинка калтәк. Мениң путумда кишән. Икки қолумни арқисиға қайрип,пут-қоллирим билән орундуққа бағлап қоюшқан.

   Биринчи болуп башлиқ сақчи қапиғини түргән һалда сөз башлиди.

   -Бүгүн яхши ойланғансән?

   -Немини ойлишим мүмкин?-дедим бешимни тик көтирип.

  -Сән ойлинидиған көп нәрсиләр бар.Әң яхшиси, гунаһиңға ихрар бол,товва қил?! Товва қилсаң,товва қилғанларға бизниң сияситимизда,қанунимизда йеникчилик,кәңчиликләр яритилған. Әгәр сән мошундақла бир хил жавап,бир хил зуванда болсаң гунаһиң техиму еғирлишиду. Шуни бил?!...Сән биздин әнди һеч яққа қечип қутулалмайсән! Бәрибир ихрар болисән.Әң яхшиси,өткүзгән хаталиқлириңни бойниңға алдә,гунаһиңни йеникләт?

   -Мениңдә һеч қандақ гуна йоқ турса,немини бойнумға елишим керәк?-дедим.

   -Анаңни...явайи!-у шундақ дәп вақириғач,икки йенимда турған сақчиларға ишарә қилди.

   «Тарс-турс»қилип, резинка калтәк билән бир нәччини уривәтти. Орундуқ-порундуқ билән оңдамға чүштүм.

   -Анаңни...!-жәһли чиқип, ғәзәп билән вақириған сақчиниң бирси биқинимға бир нәччини тепивәтти. Көз алдим қараңғулушуп,ичимдин бир нәрсиләр үзүлүп кәткәндәк болди. Резинка калтәк тәккән жайлар жиңнә санжиғандәк зиңилдап,чидиғусиз һалда ағирип кәтти. Чишимни чишимға бесип,әйтәвүр чидидим. Чидимай амал йоқ еди.

   -Турғузиңлар?!-дәп вақириди мени сорақ қиливатқан сақчи башлиғи.

   Униң буйруғи дәрру бәжа кәлтүрилди. Орундуққа пут-қоллири билән бағланған һалда оңдисиға ятқан мени икки сақчи инжиқлиған һалда йөләп,орундуқ билән қайтидин олтарғузди. Шунда путлиримға селинған еғир кишәнләр шарақлап,бу йәр асти сорақханисида әкс сада бәргәндәк болди.

   Уйғур сақчи алдимға кәлди.У маңа ичи ағириватқандәк,һисдашлиқ билдүриватқандәк қилип сөзлиди.

   -Һәй,сән немә дегән сөз чүшәнмәйдиған, ғәрәз уқмайдиған бала,һә?! Сән ойлима,мошундақла қутулуп кетимән дәп! Яқ,бәрибир биз сени шундақ сайритимизкен,у чағда өзәңгә яхши әмәс. Әң яхшиси, «Мән хаталишиптимән. Бир түркүм унсурларниң арқисиға кирип,партиягә,һөкүмәткә қариши һәрикәтләргә арилишип қаптимән. Бундин кейин ундақ ишларға арилашмаймән»дәп гунаһиңға ихрар болсаң,бизниң соаллиримизға тоғра жавап бәрсәң,саңа кәчүрүм,кәңчилик болиду! Әнди чүшәнгәнсән?

   -Мән һеч қандақ һәрикәткә арилашмисам,өткүзмигән жинайәткә қандақ ихрар болимән? Силәр маңа доқ қиливатисиләр. Мениң очуқ гепим шу,мән һеч нәрсини билмәймән,һеч қандақ ишларға,һәрикәтләргә арилашқиним йоқ!-дейишимгила;

   -Вуй анаңни...сөз уқмайдиған иплас!- Уйғур сақчиниң туюқсиз бешимға тәккән қаттиқ муштуминиң зәрбисидин гүпла қилип оңдамға йәнә чүштүм. Уйғур сақчи биқинимға кәйни-кәйнидин бир нәччини қаттиқ тепивәтти. Жуқуридики үстәлдә тамашибин мисали олтарған башлиққа көзүм чүшүп қалди.У тамакисини қиңғир чишлигән һалда мениң бечарә,мүшкүл һалимға мейиғида күлүп қарап олтиратти.

   Шуниңдин кейин резинка калтәк тутқан сақчи өз вәзиписини атқурушқа киришти.У еғизға елип болмайдиған һақарәтлик сөзләр билән мени  тиллиғиничә,қолидики резинка калтәк билән тоғра кәлгән йеримгә урушқа башлиди.

   Бир чағда һошумдин кетип қаптимән...

   Һошсиз қанчә вақит ятқинимни билмәймән. «Шарла»қилип үзүмгә чечилған муздәк судин кейин,һошумға кәлдим. Көзимни ечип қарисам,шу баяқи жайимда—пут-қоллирим орундуққа бағлақлиқ һалда олтириптимән.

   Хитай сақчи алдимға келип,еңишкән һалда көзимгә тик қарап туруп ғәзәпләнгән һалда шундақ деди;

   -Сән, миллий бөлгүнчи,диний әсәбий,әшәддий унсур хотәнлик Абабәкри Абдумежитниң бу йәрдики қуйруқлириниң бирисән! У жәмийәттә қалаймиқанчилиқ туғдуруп,февраль вақиәсиниң чиқишиға сәвәп болған әшәддий унсурларниң бирси!..У һазир түрмидә!...Сениң билән дост екәнлигини,бир сәптә болғанлиғини ихрар қилди!...

   Бешимдмн бир қапақ су қуюлғандәк болдидә,сәскинип кәттим. Дәрру тетикләндим. Шу заман өзәмни қолға алдим. Сир бәрмәскә тириштим. Хитай сақчиниң маңа нәйзидәк қадалған көзлиридин көзлиримни елип қачқиним йоқ.Өзәмни бепәрва көрситип,униңға тиклинип қарап туривәрдим.

   Шунда көз алдимда теләти сөрүн,бәт-бәшәрә хитай сақчи әмәс,Абабәкри Абдумежитниң иллиқ симаси лап қилип пәйда болдидә,қанчилик тезликтә пәйда болған болса,шунчилик тезликтә өчти. Ақ сериқ кәлгән,көкүч көзлириниң ичидин от чақнап турған,икки мәңзи қип-қизил,чирайиниң теги-тегидин нур йеғип турған хуш тәбәссүм,егиз бойлуқ,жигирмә-жигирмә икки яшлардики қиран жигит Абабәкри Абдумежитниң симаси көз алдимға сүрәт болуп чүшүп қалған еди.

   «Қув,һейлигәр,явуз дүшмәндин рәһим-шәпқәт күтүш - һамақәтниң иши! Дүшмәнгә баш егиш - намәртлик! Дүшмәнгә йелинш--бечарилик! Садақәтликкә,вападарлиққа хиянәт қилиш –мунапиқлиқ,хаинлиқ,сатқунлуқ! Дүшмәндин өч елиш –мәрт-мәрданилиқниң бәлгүси!..» Ғайиптин келиватқан бу сөзләрни Абабәкри Абдумежит ейтиватқандәк аңланди маңа. Әшу сөзләр билән пүтүн вужудимға қан-томурлирим арқилиқ мислисиз күч-ғәйрәт,жасарәт еқип киргәндәк болуп,қәлиб-вужудимдики рәқипләргә нисбәтән өчмәнлик, ғәзәп-нәпрәт,қисаскарлиқ отлири нәччә һәссә лавулдап янғандәк болди.

   Қәддимни руслап,бешимни егиз көтәрдим. Хитай сақчи алдимда туруп сөзләвататти. Униң ахирқи сөзлири қулиғимға киргини йоқ. Немиләрни дәвәтти,билмәймән. Униң үнлири пүтүп,көзлири қизирип кәткәнди.

   -Мана әнди ихрар болмай,амалиң йоқ!..-дәп сөзини давам қилди хитай сақчи чапақ толған көз чанақлирини сүртүветип.

   -Силәр ейтиватқан Абабәкри Абдумежит дегәнни билмәймән,тонумаймән,көргәнму әмәсмән! Силәр мени башқа бирси билән чаташтуриватисиләр?!-дедим сақчиниң көзлиригә тик қарап.

   -Абабәкриниң өзи сениң билән дост екәнлигини, бир сәптә болғанлиғини ихрарнамисида көрсәткән турса,сән йәнә жаһиллиқ қилип,полаттәк факттин көз жумуватисән?! Ахмақ!

   -Абабәри дегиниңлар хотәнлик турса,мән ғулжилиқ турсам,уни нәдин тонуймән,нәдин билимән? Қени шу Абабәкри дегиниңлар билән мени үзләштүриңлар?У мени тонамду яки тонумамду,шу чағда билисиләр? Растини ейтсам,мән униң чирай-шәклиниң қандақлиғиниму билмәймән,көргән әмәсмән!-дедим ишәшлик сөзләп.

   -Көп хупсәнлик қилма.Сән һәммә ишни яхши билисән! Униң хотәндин ғулжиға қачан кәлгәнлигини,бу йәрдә немә ишларни қилғанлиғини,хотәнгә қачан кәткәнлигиниму яхши билисән?!

   -Яқ,бу дегиниңларниң һәммиси төһмәт! Мән йәнә қайтилап ейтимән,у Абабәкри дегиниңларни билмәймән,тонумаймән! Мән һеч қандақ сиясий ишларға арилашқиним йоқ. Силәр ейтиватқан февраль вақиәсигиму қатнашқиним йоқ.У чағда мән хотәндә едим.

   -Хотәнгә немә үчүн барғанлиғиңниму биз билимиз?!

   -Чоң анам өлүп,анамни елип барған едим.-дедим.

   -Хотәндә қанчә вақит турдуң?

   -Жигирмә күнчә турдуқ.

   -Шу жигирмә күнниң ичидә Абабәкри билән қанчә қетим көрүштиң?-дәп вақириди жәһли чиқип.

   -Абабәри дегәнни билмисәм,тонумисам,көрмисәм,униң билән немә үчүн көрүшәттим? Көрүшкидәк мән ким униң үчүн? Мән базарда хотун-қизларниң пайпиғи билән иштинини сетип,тапқан бәш-он ювән билән кесәлчан анамни аран беқип келиватқан бир бечаримән,халас!-дедим мәнму қошумамни түрүп.

   -Ялған ейтиватисән! Анаңни...

   Резинка калтәк «тарс-турс»қилип икки ғолумда ойнашқа башлди...Билмәймән,қаяқтин кәлгән чидамлиқ яки икки күндин бери уриверип,таяқ тәккән жайларниң гөш-устиханлири сезимини йоқаттиму йә үгинип қалғанму,һәр һалда, бу қетим илгәркидәк қаттиқ шеқирап,жиңнә санжиғандәк  чидиғусиз ағирип кәткини йоқ.

   -Қени ейтә,Абабәри билән көрүшкәндә,немә тоғрисида сөзләштиңлар?-сорақ қайтидин башланди.

   -Мән ейтиватимәнғу силәргә,уни тонумаймән,билмәймән дәп.Силәр мени башқа бирси билән чаташтүриватисиләр!

   -Яқ,сән һәммини билисән. Бирақ, ейтқиң кәлмәйватиду!

   -Мән силәргә ейтиватимәнғу,һеч қандақ сиясий ишларға арилашқиним йоқ.Ундақ ишларға арилишидиған адәм әмәсмән. Мениң қери анамдин башқа һеч кимим йоқ. Мән әшу ялғуз,кесәлчан анам үчүнла яшап жүргән адәммән.

   -Қери анам дәйсән,-дәп сораққа арилашти уйғур сақчи.-әшу қери анаңни немишкә ойлимайсән,һә? Сениңдин айрилса ,анаңниң күни немә болиду,шуни биләмсән?!

   -Билимән.Бечарә анам мениңдин айрилса күни бәк тәс болиду. Анамниң мениңдин башқа бу дунияда жан көйәр һеч кими йоқ.-дедим һәқ гәпни ейтип.

   -Һә бәлли,демәк, сән анаңни айишиң,анаң үчүн яшишиң керәк. Шундақ болғандин кейин,һәммини очуқ ейтқиндә,гунаһиңға ихрар бол,товва қил.Товва қилсаң,саңа кәчүрим болиду!...

   Мән яхши биләттим. Көп аңлиғанмән. Сиясий жинайәтчи дәп,қолға елиндиңму,болди,сән арилашмиған,қилмиған,билмигән,көрмигән,һәтта сәвийәриң,ихтидар-қабилийитиң йәтмәйдиған бәзибир сиясий һәрикәтләр,паалийәтләргә мунасивәтлик ойдурмилар үстиңдин тоқуп чиқирилидидә,түгмидәк мәсилә төгидәк йоғирип,көптирилип,сән «миллий бөлгүнчи,диний әсәбий,әшәддий унсур» атилисән. «Вәтәнниң бирлигини парчилашқа,милләтләр иттипақиға бузғунчилиқ қилишқа урунған,амма арисида қутратқулуқ һәрикәтләрни елип барған» дегәнгә охшаш сән ухлисаң чүшиңгә кирмәйдиған мәсилләрдин жинаий иш қозғулидидә,түрмә-зинданлардики қийнап-азаплашларға чидимай,бәрдашлиқ берәлмәй,әшу «гунаһ,әйип,жинайәтлириңдин» бирәрсигә ихрармусән,купайә,ишиңниң түгигини шу!...Шуңа мән, қанчә уруп-қийнисиму бирла сөздә--маңа тоқулған әйип-гунаһларға,жинайәтләргә қәтьий ихрар болмасқа,уларни бойнумға алмасқа тириштим. Буниңсиз һеч мүмкин әмәс еди. Немә болса шу болсун,башқа кәлгәнни,пешанигә язғанни көрмәй илажә йоқ еди. Униңдин һеч яққа қечипму қутулалмайсән. Қанчә қачсаң,арқаңдин қоғлап тутиду...

   Сорақ икки-үч саат давам қилди. Бу вақит ичидә мән қаттиқ таяқтин икки-үч қетим һошумдин кәттим. Су чечип һошумға кәлтүргәндин кейин,сорақни йәнә давам қилатти.

   Бир чағда сорақчиларниң башлиғи хитай сақчи саатиға қаридидә;

   -Чүшлик тамақ,дәм елиш вақти болуп қапту.Сорақни чүштин кейин давамлаштурайли. Бу жаһил явайини иккинчи бағлаққа есип қоюңлар. Шуниңдин кейин буниң гунаһини,әйивини бойниға алмиғинини көрәйли?!-дәп алчаң-алчаң бесип, чиқип кетишти.

   Пут-қоллиримни йешип,орундуқтин бошатти.

   -Тур орниңдин!-дәп вақириди сақчилардин бирси.Орнимдин зорға турдим.

   -Зо-зо!-/маң/-дәп резинка калтәк билән биқинимға ноқиди. Униң ишарити билән торусқа бағланған сим ағамча саңгилап турған тәрәпкә маңдим.Аяқлиримға селинған еғир кишәнләр бир-бирсигә уруруп,шарақлиған аваз чиқатти. «Түнүгүнкидәк асидиған охшайду? Бу иккинчи бағлақ дегини түнүгүнкидин еғир болса керәк? Чидаш керәк,амал йоқ! Чидаймән,чидаймән!»-дедим өзәмгә өзәм ғәйрәт берип.

   Мениң пәрәзим тоғра чиқти. Икки қолумни бир-бирсигә жүпләп арқиға қайрип,түнүгүнкидәк бағлиди. Белимдин жуқури дүмбәмгә чаплап дегидәк бағлиған икки билигим билән дүмбәмниң арисини қайрип ачтидә,икки арилиққа бүгүн китап әмәс,қизил хишни бәәйни йерилмайватқан чигиш көтәкниң жириғиға пана қаққандәк күч билән иштирип киргүзди...Қанчә ғәйрәт қилсамму чидимидим,ағриққа чидимай вақирап кәттим. Қанчә чеқирап,вақирғиним билән авазим бу йәр асти бетунлуқ cоғақ сорақханидин сиртқа аңланмас еди.

   Пеқирап дүмбәмгә чиқип қалған икки қолумниң ағриғинини сөз билән ейтип йәткүзәлмәймән. Бәәйни төмүрчи сәндалниң үстигә қоювелип,икки қолумни гөш-устихини билән базғанда соқуп,кукум талқан қиливатқандәк,қахшап ағиратти. Һәр қанчә ғәйрәтлик адәм болсиму,бу азапларға чидимай вақирап,чеқирап кетиши турған гәп еди.

   Сөз билән ейтип йәткүзгүсиз бу азаплиқ дәқиқиләр қанчә давам қилғанлиғини билмәймән. Бир чағда қолумниң ағриғи сәл пәсәйгәндәк болди.Амма көзлиримниң йепилип кетиватқанлиғини,баятин дәһшәтлик ағриватқан қоллиримниң күйүшүп,музға охшаш қетиватқанлиғини,өзәмниң барғансери һалсизлиниватқанлиғимни,бешим еғирлишип,төвәнгә чүшүп кетиватқанлиғини сезиватимән. Бирақ,қанчә ғәйрәт қилсамму,күч-мадарим йәтмәтти. Көзлиримни зорға ечип қараймән. Мени бағлап асқан икки хитай сақчиму көрүнмәйду. Уларму чүшлик тамаққа чиқип кәткән охшайду.

   «Биринчи бағлақ,иккинчи бағлақ»дәп атлған бу дәһшәтлик қийнаш усуллиридин қанчилик қийнилип,азаплиниватқанлиғимни көрүватқан,мениң вақирап-чеқирашлиримни,зарлинишлиримни,иңрашлиримни аңлаватқан һеч ким йоқ. Мән йерим тирик,йерим өлүк һаләттә торусқа есиқлиқ туримән...

 

   Йерим жан тенимгә шарридә қуюлған бир челәк соғ судин кейин һошумға кәлдим.Қарисам,йәрдә ятимән. Қанчилик вақит есиқлиқ турдим,сақчилар қачан киришти,қачан бағлақни йешип йәргә чүшәрди,билмәймән. Көзимни ачтим.

   -Өлмәпту. Тирик екән!-деди сақчилардин бирси.

   -Яхши.-деди йәнә бирси.-Вақтидин сәл өткүзүп қойған охшайсиләр?

   -Шундақ.Тамақ ичип чиққичә сәл узақ туруп қапту. Немә болса өлмәптиғу?!-деди улардин бирси бепәрвалиқ билән.

   -Һазирчә бизниң қолумизда өлмигини яхши.Түрмигә барғандин кейин немә болса болмамду!

   -Бу явайиниң жени миқта екән?-деди сақчилардин бирси.

   -Көримиз техи қанчилик миқтилиғини!

   -Орундуқта олтарғуздә,азирақ су бәр?-деди сорақчиларниң башлиғи.

   Икки сақчи билигимдин тутуп турғузишиға,икки қолумға шунчилик ағириқ кирип кәттикен,чидимай вақирап кәттим. Улар мениң вақиришимға,зарлинишимға пәрваму қилмай,сөрәп апирип орундуққа олтарғузди. Икки қолум саңгилап туриду. Көтирәлмәймән. Сәлла мидирлиса,ағриқтин пүтүн тенимға жиңнә санжилғандәк болуп,бешимдин,көзлиримдин,ағзи-бурунимдин от чиқип кетиватқандәк билинип,ағриқ азавиға чидимай вақирап кетәттим.

   -Болди,қолини бағлима?!-деди сорақчи сақчи йенимда турған иккисигә қарап.Улар қолумни бағлимиғини билән путумдики еғир зәнжир кишәнни еливәткини йоқ.

   -Су бәргин!-дәп буйруқ қилди...

   Йерим кружка суни икки қоллапму туталмаймән. Қоллирим мениң әмәстәк. Маңа беқинмайду. Көтирәлмәймән.Титирәп туриду. Мидирлиса женим шеқирап,ағириқ мейәмдин чиқип кетиватқандәк қахшайду. Тәшналиқ яман екән. Чишимни чишимға бастимдә,кружкини зорға ағзимға апардим.Йерим кружка суни дәм алмай гүпүлдәп ичивәттим. Тәшналиғим азирақ болсиму бесилғандәк болди. Йәнә ичкүм кәлди. Соридим...Йәнә йерим кружка ичтим. Шуниңдин кейин сәл өзәмгә кәлгәндәк болдум.

   Сорақ йәнә давам қилди.

   -Әнди яхши ойланғансән,әқлиңгә кәлгәнсән?-чүштин кейинки сорақни уйғур сақчи башлиди.-Сән толиму тәрса,жаһил бала екәнсән. Һәммини билип туруп,ейтқуң кәлмәйватиду. Биздә сән тоғрилиқ йетәрлик мәлуматлар бар. Биз сени көптин бери күзәткән едуқ. Сән Абдусалам Қари,Абдухелил Абдумежит,Турсун Сәләй,Ибраһим Исмаил,Абабәкри Абдумежит,Зиявдун,Абдувәли охшаш бир түркүм миллий бөлгүнчиләрниң,әшәддий бузуқ унсурларниң қуйриғисән?! Сениң әшу акилириңниң һәммиси һазир түрмидә!...Сән әшулар билән бирликтә Или яшлар мәшривини уюштуруп,яшларни йолдин чиқирип,жәмийитимизгә зиянлиқ паалийәтләр билән шуғулландиң! Иккинчидин,футбол оюнини өткүзимиз дәп,жәмийәттә қалаймиқанчилиқ туғдурушқа қатнаштиң! Үчинчидин,февраль вақиәсини уюштурғучиларниң сепидә болдуң! Төртинчидин,чәт әл радиолирини тиңшап,йеқинлириң арисида дөлитимизгә қариши тәтүр тәшвиқат ишлирини жүргүзүп кәлдиң! Хош,буларға немә дәйсән? Биздә,бу жинайәтлириңни тәстиқләйдиған дәлил,фактлар йетәрлик. Шуниң үчүн сән һәммини очуқ ейт? Шу чағда сениң жинайитиң йеникләйду,саңа кәчүрүм болиду!

   -Мән силәргә икки күндин бери дәватимәнғу,мән бу ишлардин тамамән хәвәрсиз.Уларниң бирсигиму арилашқиним йоқ.Силәр ейтиватқан у адәмләрниң бирсиниму билмәймән,тонумаймән!-дедим баяқи бир сөздила турувелип.

   -Яқ,сән һәммигә арилашқан!-деди у көзлирини чәкчәритип.

   -Бу ейтиватқиниңларниң һәммиси төһмәт!-дедим бешимни тик көтүрүп.

   -Вуй анаңни...,-туюқсиздин качитимға зәрбә билән тәккән шапилақтин икки көзимдин от чиқип кәткәндәк болди.

   Бу шапилақни мән уйғур сақчидин йегән едим.

   «Хәп,-дәймән ичимдә.-Мону мунапиқни қара! Бөкини ал десә,бешини кесидиған,мошундақ чала қуйруқ мунапиқларниң дәрдини қачанғичә тартидекин бу хәлиқ?! Тохта,сән әбләхтин өч алидиған күнләрму келәр,техи!...»

   Сорақ шу хилда хелә узақ давам қилди.Таяқтинму хелә йетәрлик йедим. Лекин,ялвурғиним,вайжан дәп,налә қилғиним йоқ. Дәрдим ичимдә болди. Амал йоқ.Чидаш керәк,чидидим.Аллаһ уйғурни чидамлиқ яратқан екән. Шуниңғиму шүкри...

   Ғулжа шәһәрлик сақчи идарисиниң йәр асти өйидики сорақханида елип берилған «гунасиға ихрар қилдуруш» сориғи төрт күн давам қилди. Һеч қандақ жавап алалмиған сақчилар мени тиллап-һақарәтләпму терикти,урупму зерикти,қийнап-азаплапму тойди. Ахирқи күни «үчинчи бағлақта» азаплапму көрди. Лекин,уларниң шунчә һәрикәтлиридин һеч нәтижә чиқмиди. «жаһил,тәтүр,явайи» мениңдин һеч қандақ сөз алалмиди. Очуғи «өткүзгән гунаһимға ихрар,товва» қилдуралмиди.

 

 

                           Бармақ койзиси

 

 

   Шу күни кечиси саат он иккиләр чамисида мени шәһәрдики «Йеңи һаят» түрмисигә елип келип солашти.

   Бу түрмигә мени путумға еғир зәнжир кишән,икки қолумға салған койзини аз көргәндәк,икки бармиғимғиму бармақ койзисини салған һалда,икки қураллиқ сақчиниң һәмралиғида елип келишкән еди. Кичикинә бармақ койзиси шу қәдәр дәһшәтлик едики,бармақлириңни мидирлаттиңму,болди,шу заманла қаттиқ қисишқа башлайду. Қанчә мидирлатсаң,шунчилик дәһшәтлик қисқини қисқан. Бармақлириңни үзүп,езип ташливәткидәк ағиртиду. Униң ағиртиши шунчилик едики,һәр қандақ оғул балини икки пүклитиветиду...

   «Йеңи һаят» түрмисиниң чоң қара дәрвазиси ечилиши билән мени елип кәлгән сақчи машиниси түрмә һойлисиға кирип тохтиди. Улар мени машинидин чүшәрдидә;

   -Зо!-дәп вақириди қураллирини тәңлишип.

   Уларниң ишарити билән сол тәрәптики өйгә қарап маңдим. Төрт күндин буян тоюп иссиқ тамақ ичмәй,қайнақ су билән қаттиқ-қуруқ,парчә-пурат нанларни ғажилап күн өткүзгәнлигимдин,униң үстигә төрт күндин буянқи уруп-соқушлардин, «биринчи бағлақ,иккинчи бағлақ,үчинчи бағлақ» дегәнгә охшаш жазалаш-қийнаш усуллиридин кейин тамамән һалсизлинип кәткән едим.Пут-қоллиримниң иликлири қуруп кәткәндәк туюлуп, жан,мағдир йоқ. Маңсам аяқлирим дир-дир титирәтти. Буни аз дегәндәк,айиғимдики он икки килограмм еғирлиқтики кишәнни аран көтирип, аяқ басаттим.

   Икки хитай сақчиси мени қураллириниң пайнәклири билән иштирип,ноқуп,дүшкәлләп мәһбусларни қобул қилиш бөлүмигә елип киришти.

   Чоң бөлмә.Оттурида чоң үстәл. Бир чәттә диван,кроват.Бир булуңда телевизор.Һәрбий кийимдики үч хитай олтирипту. Уларниң бирси чәттики үстәлдә бир нәрсиләрни йезип олтириду. Қалған иккиси телевизор көргәч,путлирини алмаштуруп олтарғиничә тамакисини пуқуритип чекип,қақақлап күлүшкиничә параңлишивататти. Улар түрмә гундипайлири еди. Бөлмә ичи тамака исиға толған. Хәт йезип олтарған гундипай бешини көтирип , биз тәрәпкә қаридидә;

   -Елип кәлдиңларму?-дәп сориди вә.-Яхши,яхши. У яққа әкир!-деди. Униң сөзидин кейин телевизор көрүп олтарған иккиси маңа алийип қарап қойдидә,андин нәзәрини телевизор экраниға қаратқач,париңини давамлаштуривәрди.

   Мени ичкирки өйгә елип киришти.Бу түрмә башлиғиниң бөлүми еди.

   -Исмиң ким?-дәп сориди түрмә башлиғи хитай.

   -Қәйсәр Аблимит!-дедим.

   -Қәйсәр Аблимит?!-дәп у айиғимдмн бешимғичә бир қаравелип.-Сиясий жинайәтчи,явайи, тәтүр Қәйсәр Аблимит дегән унсур сән екәнсәндә?-дәп өчмәнлик нәзиридә тикләнди у маңа.

   «Мән һеч қандақ сиясий жинайәтчи әмәсмән!» Бу сөзни ейтиш бу йәрдә орунсиз еди. Шуңа гәп қилмай үнсиз туривәрдим. У үстәл үстидики қәғәз папкини қолиға алдидә,униң ичидики қәғәзләргә көз жүгәрткәндәк болди.

   -Мана,сениң жинайи ишиң әнди бизгә кәлди!-деди у теләтини түрүп.-Сән яман адәм екәнсән?!..

   Түрмә башлиғиниң әшу сөзидин кейин, «көридиғиним әнди алдимда охшайду?..Еһ Аллаһ,бу дозақтин әнди қандақму қутулуп,сақ чиқармән!-дәймән өзәмгә-өзәм хиялән.-Хәйир,башқа кәлгәнни көрәрмән. Атам мени оғул дәп тапқан,анам мени оғул дәп туққан! Бундақ күнләр ялғуз мениңла бешимға келиватқини йоқ...Сорақханиларда,түрмә-зинданларда азаплиниватқан,етип өлтүриливатқан,муддәтсиз түрмә жазалириға һөкүм қилиниватқан,из-дерәксиз йоқап кетиватқан йүзлигән,миңлиған вәтәндашлиримдин,дост-бурадәрлиримдин мениң женим әзиз әмәс! Мәнму әшу қандаш-қериндашлиримға охшашла мошу вәтәнниң бир балиси...Шундақ болғандин кейин,өлүп кәтсәм өлүп кетимәнкен,сән ломода гуйлар мени һеч қачанда тиз пүктүрәлмәйсән,ихрар қилдуралмайсән! Қанчә уруп-қийнап,азаплисаңму мәндин сөз алалмайсән! Мән сәнләргә баш әгмәймән,әгдүрәлмәйсән! Сәнләргә сәжидә қилмаймән,қилдуралмайсән!...

   Бешимни тик көтирип турдум. Түрмә башлиғи қол астидики гундипайларни чақирди.

   -Монуни хозиға /камериға/ әкириветиңлар!-деди.

   Мени ташқарқи бөлүмгә елип чиқишти. Пут-қоллиримни кишән,койзилардин бошатти. Кийимлиримни толуқ йәштүрди. Янчуқлиримдики ушақ-чүшәк нәрсиләрниң һәммисини елип,үстәл үстигә қойди. Кийимлиримни йәштүрүп,тәкшүрүш жәриянида ана туғмидәк ялиңач бәдинимниң һәммә йерини қарап чиқтидә,андин ағзимни ачтуруп,еғиз ичилиригиму қариди. Шуниңдин кейин кийинишимни буйриди. Иштинимниң бәлбеғини чиқиривалди. Пайпиғимни кийгиним билән туфлийимниң орниға резинка кәшә кийгүзди. Еғир зәнжир кишәнни путлиримға қайтидин салди.

Мени хозиға елип киришниң алдида гундипай шундақ деди;

   -Бу йәрниң қанун-қаидисини биләмсән?-созуп сориди.

   -Яқ,түрмә дегәнни өмримдә биринчи қетим көрүватсам,мән нәдин биләй?-дедим.

   -Билмисәң,билип қой. Мән саңа ейтай,һазир мән сени хозиға елип чиқимән.Хозилардики мәһбусларға қарайдиған һәрбий йолдашқа қарап «Вого бәнжаң,ва ләйла!»-/башлиқ,мән кәлдим/ дәп доклад қилисән. Уқтиңму?-дәп маңа өчмәнлик билән  қариди. Мән уқтум дегәндәк, баш лиңшиттим.

   Шуниңдин кейин мени қатарсиға камерилар жайлашқан узун коридорға елип кирди. Алдимизға чиққан гундипайға қарап;

   -Вого бәнжаң,ва ләйла!-дәп част бәрдим. У маңа алийип бир қаридидә, һеч нәрсә дегини йоқ. Алтинчи камериниң ишигини ечип, «кирә!»-дәп буйруқ қилди.Босуғидин атлишимға,төмүр ишик шарақлап йепилди.

   Камера ичи гиримсән йоруқ еди. Анчә чоң болмиған камериға бәнжаң /бүгүлүк/ясалған болуп,униң үстидә қисилишип,бир-бирсигә чаплишип дегидәк он нәччә мәһбус ятатти.Улардин бәзилири пушулдап,бәзилири хорәк тартип ухлишиветипту. Бир нәччиси параңлишип олтирипту. Бүглүкниң асти көп-көк цемент. Ишиктин киргәндики сол тәрәптә таһарәт қилидиған жай.Униң йенида үз жуйидиған орун.Камера ичидә буниңдин башқа көзгә челиққидәк һеч нәрсә йоқ еди. Камера ичидики һава толиму еғир,сесиқчилиқ.Һава киргидәк деризә яки муштумчилик болсиму төшүк йоқ еди.

   Камера ичидә параңлишип олтарғанлар мениң путумдики кишәнни көргәч,мениң сиясий мәһбус екәнлигимни бирдин билишти.Уларға сәп-селип қараватимән.Мән тонуйдиған бир нәччә жигитләргә көзүм чүшти.Өзәмни кичикинә болсиму йеник һис қилғандәк болдум.

   -Һой,Қәйсәрмусән?!-деди мән тонуйдиған балилардин бирси.-Кәлә,бу яққа өтә!

   У көрсәткән орунға берип жайлаштим. Течлиқ-аманлиқ сораштуқ.

   -Сени немә үчүн қолға алди?-сориди йәнә бир тонушум.

   -Сиясий жинайәтчи дәп.-қисқила жавап бәрдим.

   -Немә,бирәр чоң мәсилә чиқарғанмедиң?

   -Мениңдә немә қилған мәсилә болсун. Мән оқумиған,алий мәктәп пүтүрмигән турсам,сиясий ишларға арилашқидәк мениңдә билим-сәвийә нәдә дәйсән? Күнигә бәш-он койни аран тепип жан беқип жүргән елип-сатар турсам.-дегән сөзни қилдим.

   Буниңдин илгири мән «түрмә-зинданлардиму шипионлар көп.Улардин сақ болмисаң болмайду. Көрүнүштә улар жинайәтчи,әмәлиятта болса,мәһбусларниң арисиға киргүзүп,қошуп қойған чоң сатқунлар,мунапиқ,хаинлар. Әң дәһшәтлиги әшулар...» дегәнгә охшаш сөзләрни көп аңлиғанмән. Шуниң үчүн артуқ сөзлимәс керәк. Артуқ бир еғиз сөзүң,өзәңгә дүшмән. Бешиңға түгүмәс бала-қаза елип келиши турған гәп.

   -Унчилик дәп кәтмә әнди.Сәнму мошу Ғулжиниң мән дәп жүргән оғул балилириниң бирси! Гәп алий мәктәп пүтүргәндила әмәс?

   -Көп махтавәттиң.Мән унчилик махташқа әрзимәймән.-дедим.

   -Хош,шуниң билән,немә мәсилә бойичә түрмигә чүштиң?-деди у.

     Төрт күн илгири,әтигәндә сақчилар өйимизгә келип «Сән чәт әл радиосини аңлайсән. Чәт әл жаһангирлириниң вәтинимизгә қариши тәшвиқатлирини у йәр,бу йәрләрдә хәлиққә тәшвиқ қиливатисән! Биз сени көптин бери күзәткән едуқ. Сән һазир радио аңлап чиқтиң. Биз машиниға орнитилған радар арқилиқ һәммини билдуқ» дәп қолумға койза салди.Әмәлиятта мән чәт әл радиосини әмәс,өзимизниң Шинжаң радиосини,Мәркизий хәлиқ радио станцияси хәвәрлирини аңлиған едим.Униң үстигә «февраль вақиәсини кәлтүрүп чиқарған миллий бөлгүнчи,әшәддий унсурларниң қуйриғисән!»дегәнгә охшаш әйипләр билән әйипләватиду!...

   Камеридики жинайәтчи мәһбусларниң һәр хил соаллириға шу териқидә жавап қайтурдум,халас!

 

   Шуниң билән мениң түрмә һаятим мошу камеридин башланди.

   Мән сиясий мәһбус болғанлиғим үчүн путумда кишән. Сиясий мәһбусларниң һәммисиниң путиға кишән селиниду. Сәккиз килограммлиқ,он килограммлиқ,он икки килограммлиқ зәнжир кишәнләр. Шәһәрлик сақчи идарисида мениң путумға селинған он икки килограммлиқ кишән өзгәртилгини йоқ,елинғини йоқ. Һәр икки айиғимниң ошуқлирини қаттиқ төмүр ғажап қанитип,яра қиливәткән еди.

   Түрмидики сиясий мәһбусларға қариғанда,оғрилиқ қилип,уруш-жедәл чиқирип,хотун-қизларға басқунчилиқ қилип яки башқа жинайәтләр билән соланғанларға бир аз йеникчиликләр бар. Уларниң путиға кишән селинмайду. Уларни вақти қәрәлидә ата-аниси,туққанлири билән көрүштүриду. Уларниң елип кәлгән йемәк-ичмәк,азду-тола ақчилирини қобул қилиду,әкирип беришиду. Ақча болғанда,жәмийәттә қоллиниватқан дөләт пули әмәс,түрмә өзиниң қәғәз ақчиси. Сирттин киргән пулни түрминиң қәғәз ақчисиға алмаштуруп бериду. Униңға түрмә ичидики мәхсус навайханидин нан сетивелишқа,кичикинә дукандин тамака-сәрәңгә вә ушақ-чүшәк нәрсиләрни елишқа рухсәт қилинған. Әнди сиясий мәһбуслар болса,булардин тамамән мәһрум. Сиясий мәһбусларни һеч ким билән көрүштүрмәйду. Демәк,сән сиясий мәһбус аталдиңму,түрмидә сениң дост-ағинәңму,ич-сир ейтишидиған,һал-муңиңға йетидиған сирдишиңму, сөһбәтдишиңму болмайду. Сениң билән түрмидики жинайәтчиләрниң бирәрсиниң сөзлишип,йеқин жүрүп қалғинини көрүп,байқап қалидиған болса,у чағда,у жинайәтчини сораққа әкиривелип «Әву сиясий мәһбус билән қандақ мунасиветиң бар? Уни қачандин бери тонуйсән? Сән уни тонуғандин кейин,демәк,сениңму у әшәддий унсур билән бағлинишиң бар дегән сөз!... Силәрниң мәхситиңлар немә? Немә тоғрилиқ сөзләштиң? У немә деди?...»дегәнгә охшаш түгүмәс соаллар билән уруп,қийнап азаплайду.Шуниң үчүн адәттики жинайәтчиләр сиясий мәһбуслардин өзлирини чәткә тартиду,сөзләшмәйду,сөзлишиштин,йеқин жүрүштин қорқишиду. Демәк,сиясий мәһбусниң түрмидә бирәр йеқини,ағиниси болмайду.У ялғуз,тәнһа!

 

   Аридин бир һәптә өтүп,бир күни йерим кечидә камериниң төмүр ишиги шарақлап ечилдидә,икки гундипай кирип кәлди.

   -Қәйсәр Аблимит! Тур орниңдин,маң бу яққа?!-дәп буйруқ қилди.

   Орнимдин турдимдә,гундипайниң алдиға чүштүм.

   Камеридин елип чиқиши билән гундипайлар икки қолумға койза салдидә;

   -Зо!-деди қопаллиқ билән.

   Гундипайларниң бирси алдимда,бирси кәйнимдә.Иккисиниң оттурисида ташқарқи ишик тәрәпкә қарап узун коридорда аста келиватимән.Икки путумдики еғир кишәндин қәдәмлиримни тез йөткәлмәттим.Аяқлиримни һәр қетим көтирип басқинимда,төмүр зәнжирләр бир-бирсигә урулуп, «шарақ-шуруқ,шарақ-шуруқ» аваз чиқирип,түн жим-житлиғини бузуп турғандәк еди.

   Гундипайлар мени һойлиға елип чиқишти. Түрмә һойлиси электр чирақлириниң нурида йоп-йоруқ екән.Бир һәптигә йеқин сесиқ камериниң ичидә йетип,таза һавани жутушқа зар болғанлиғимдин,Ғулжиниң кечилик таза һавасини тәшналиқ билән қенип-қенип жуттум. Билинә-билинмәс чиқиватқан кечилик салқин мәйин шамалниң үзүмгә урулиши билән пүтүн теним,вужудим бир раһәтлинип қалғандәк болди...Аһ,немә дегән раһәт! Мошундақ таза һавани жутуп,нәпәс елиштин артуқ раһәт болмиса керәк?..Асманға қаридим. Сансиз юлтузлар көк тога үстигә чечилған үнчә-маржанлардәк чақнап туратти. Немә дегән гөзәллик?!...

   Балилиқ дәвирлирим лап қилип көз алдимдин өтүшкә башлиди.

   Есимни билгинимдин башлап мән юлтузларни яхши көрәттим. Мошундақ юлтузлуқ кечиләрдә ялғуздин-ялғуз,узақтин-узақ асмандин көз алмай,көктики сансиз юлтузларниң бәс-бәс билән чақнашлирини тамашә қилип тойматтим. Анамниң унимиғиниға қаримай «Һай балам,ялғуз йетиштин қориқмамсән?...Қар бесип қалиду. Уйқулуқта жиқилип чүшүп кәтсәң,немә болиду?..Худайим сақлисун,қой балам,болмайду!» дегинигә көнмәй,унимай,орун-йотқинимни елип,өгүзгә чиқивелип,қой-кала еғилиниң үстидики бедидә йетип,ухлаттим.

   «Бопту,мәйли. Бу тинжиқта өйдә ятқандин,таза һавада ухлиғини яхши.Һеч зийини йоқ»дәтти атам.

   Шуниң билән мән яз күнлири өгүздә йетип ухлашни,көктики сансиз юлтузларни,толун айни тамашә қилишни адәткә айландуривалған едим. Өгүздә йетип ухлашниң пәйзи башқичә еди. Тағдин келиватқан кечилик салқин мәйин шамал үзлириңни,чачлириңни аста сийпап,саңа һөзүр-һалавәт беғишлайду. Астиңдики,баш-айиғиңдики,икки йениңдики бедә-чөпләрдин гүпүлдәп келиватқан әжайип хуш пурақлардин нәпәс елип тоймайсән. Әтрап тип-тинич. Һәммә түн уйқусиға чөмгән.Қайси бир һойлилардин келиватқан иштларниң уйқулуқ һавушуп қоюшлирини аңлиғач,оңдаңға йетивелип көктики өзәң яқтурған,яхши көргән әң чоң,әң жилвидар юлтузларға мәһлия болған һалда улар билән ичиңдә,ғайиванә гәплишишниң,сирдишишниң өзи бир раһәт,әжайип! Башқиларға қандақ,билмәймән,амма саатлап-саатлап,һәтта ухлап қалғичә юлтузларға қарап йетиш мән үчүн башқичила бир дуния еди!...

   Юлтузларни немигә бунчә яхши көрүмән, билмәймән. Болупму, йәттә юлтуз мән үчүн бөләкчила еди. Әшу йәттә юлтузни мән пәқәт юлтузлуқ кечидә,очуқ асмандила әмәс,күндизлириму,халиған вақтимда чоң таш әйнәктики өз әксимдә көрүп тураттим...

   -Апа,дада,қараңлара,асмандики йәттә юлтуз мениң бойнумда туриду?!-дедим бир күни һәм әркиләш һәм махтиниш билән.

   -Немә дәйдиғансәну,балам?-деди анам һәйран болған һалда.

   -Мана,қараңлар!-дедим көйнигимниң яқисини кәң ечип,бойнумниң оң тәрипини қолум билән көрситип.

   -Һой,аниси,раст,көктики йәттә юлтуз оғлумизниң бойнида турмамду?!-дадам қизиқип қарашқа башлиди.-Бир,икки,үч,..йәттә! Топ-тоғра йәттә. Йәттә юлтуз йәттә қара мәң болуп,оғлумизниң бойнида өз әкси бойичә туриду! Сән көрмигәнму буни,аниси?

   -Немә дәйдиғансиләрду,-дәп анам ерәңсизлик билән бойнумға қариди.-Вай товва,асмандики йәттә юлтуз!...Мошу кәмгичә қандақларчә байқимидим буни?

   -Бу бир яхшилиқниң аламити,-деди атам мәғрурлуқ туйғуси билән.- Дуния яралғандин бу ян йәттә юлтуз бирла жайда чақнап туриду. Улар йә көчмәйду,йә өчмәйду. Йәттә юлтузни үкәр дәпму атишиду. Илгәрки заманларда йәттә юлтуз шимални,жәнупни,ғәрипни,шәриқни көрситип беридиған қибләнаминиң ишини атқурған. Карванлар баридиған мәнзилини әшу йәттә юлтузға қарап бәлгүләр еди...

   Атамниң бу сөзлиридин кейин мән техиму мәғрурлинип кәттим.

   -Асмандики йәттә юлтузниң өз әкси бойичә оғлумизниң бойнида пәйда болуши,бу бир изгүликниң бешарити.-дәп һаяжан билән сөзләп кәтти атам.-Мениң бу әқиллиқ балам чоң болғанда,Аллаһ буйриса,адәмләр һәвәс қилғидәк чоң адәм болиду!

   -Илаһим,ағизлириға шекәр,-деди анам башлиримни сийпап,пешанәмгә сөйди.-Яратқан егәм бу ялғуз көз нуримизниң өмрини бәрсун,тоғра бала-қазалардин сақлиғай! Қәйсәрженимниң тәлийигә Аллаһ бизниң өмримизни узақ қилғай!

   -Аллаһ буйриса, мән оғлумни оқутуп,яхши адәм қилимән. Мениң оғлум әдәпсиз балилардин әмәс,әқиллиқ,зерәк бала.У оқушни яхши көриду. Шундақму,оғлум?...

   Бу сөзләрдин кейин атамни техиму яхши көрүп кәттим. Әркиләп ,бойниға есилдим. Үзлиригә чокулдап сөйдүм.

  -Мән яхши оқуймән. Чоң болғанда чоң башлиқ болимән!-дедим атамниң сөзлиридин роһлинип.

-Илаһим,ағзиңға шекәр,оғлум,-дәп анам мени бағриға мәккәм басти...

   Атамға бәргән вәдә бойичә яхши оқудим. Атам зияли киши болғанлиқтин,һәр күни кәчтә өйдә қошумчә дәрис өтәтти. Нәләрдин тепип келәттикен,билмәймән, «оқиғин,бу яхши китап»дәп,маңа тарихий,әдәбий китапларни көпләп әкилип берәтти. Бир китапни оқуп тамамлишим билән атам әшу китаптин алған тәсиратлиримни ейтип беришимни соратти. Мән баштин ахир сөзләп берәттим. Бәзидә ата-бала иккимиз бәс-муназиригә чүшүп кетәттуқ.

   -Китап оқуш дегән яхши нәрсә,оғлум,-дәтти атам һәр қачан.-Китапни қанчә көп оқусаң,зеһниң шунчә ечилиду. Сәвийәриң ешип,дуния қаришиң кеңийиду. Һаятқа немә үчүн кәлгәнлигиңни,немә үчүн,ким үчүн яшишиңни,қандақ яшишиңни биливелишиңда китапниң әһмийити наһайити чоң, оғлум.-дәп мени әдәбий әсәрләрни,тарихий,сиясий китапларни көпләп оқушқа үндәтти.

   Оттура мәктәпниң ахирқи синиплирида оқуватқан вақитлирим еди.

   Бир күни атам билән өтмүш тарихимиз һәққидә,бүгүнки мүшкүл тәғдиримиз тоғрисида узақ сөзлишип,бәс-муназиригә чүшүп кәттуқ. Атамниң һеч кимгә охшимас әжайип бир алаһидилиги,хусусийити бар еди.У болсиму,чоң-чоң мәсилиләр бойичә,алдидики он бәш-он алтә яшлиқ оғли билән әмәс,чоң бир тарихчи,сиясион,әдәбиятчи,зияли-кадир билән сөзләшкәндәк,мән билән бәс-муназиригә чүшүп кетәтти.

   -Ата,мән бир нәрсини задила чүшүнәлмәйватимән?-дедим шу күнки сөһбәттә,мени нәччә вақиттин бу ян ойландуруп келиватқан мәсилиләр һәққидә сөз башлап.

   -Хош,оғлум,сән чүшәнмәйватқан,у қандақ мәсилә?-деди атам мениңдики қизиқишларға,болупму өтмүш тарихимизға аит мәсилиләрни әтраплиқ билишкә қизиқишимдин толиму рази болған һалда.-Қени ейтә,оғлум,қулуғим сениңдә.

   -Ата,сиз маңа,биз уйғурларниң тарихий бойичә бәргән дәрислириңиз,һәм шундақла тарихий китаплардин оқуп билгиним шу болдики,биз уйғурлар мошуниңдин бәш миң жил илгири улуқ Оғуз империясини қурған екәнмиз,-дәп кичикинә хатирә дәптиримгә йезивалған төвәндики сөзләрни оқуп бәрдим.- «Улуқ Оғуз империясидин кейин Бүйүк Һун империясини,Бүйүк Көк түрк империясини,Улуқ Уйғур-Орхон дөлитини,Уйғур Идиқут ханлиғини,Уйғур Қариханийлар хақанлиғини,Сәидийә ханлиғини,Бәдәвләт дөлитини қуруп туруп,бүгүнки күндә өзиниң мустәқил Уйғур дөлитигә егә болалмай қелишиниң асасий сәвәплири немидә зади?».

   -Ярайсән,оғлум. Әқил-параситиңгә апирин!-атам бирдин роһлинип кәтти.-Мән дедимғу,мениң балам әқиллиқ,зерәк бала дәп?!...

   Атамниң бу махтишидин бешим асманға йәткәндәк болди. Толиму хошал болуп кәттим. Яхши нәрсиләрни сориған екәнмән.

   -Наһайити тоғра гәп қилдиң,оғлум. Барикалла саңа!-разимәнлик билән сөзлиди атам.-Биз уйғурлар,бизниң қәһриман әждатлиримиз миладиниң алди-кәйнидә сән ейтиватқан әшундақ қудирәтлик дөләтләрни,ханлиқларни қуруп,өчмәс парлақ мәдәнийәт яритип,инсанийәт дуниясиниң тәрәққияти үчүн зор аләмшумул төһпиләрни қошқан хәлиқмиз!

   Бизниң ата-бовилиримиз тарихтин бу ян илгири-кейин болуп көп динларға етиқат қилип кәлгән еди. Дәсливедә бизниң әждатлиримиз шаман диниға,андин зароастир диниға,андин мани вә нисториян диниға,андин будда диниға етиқат қилған. Әң ахирсида Ислам динини қобул қилғинимизға мана миң жилға йеқин вақит болуп қалди.

   Бизниң дөләтчилигимиздин айрилишимиз,уйғурлар Ислам диниға етиқат қиливатқан дәвирдә йәни Сәидийә ханлиғи дәвридин башланған,оғлум,-дәп ейтқан атам он алтинчи әсирниң башлиридин он йәттинчи әсирниң ахирлириғичә йәни йүз йәтмиш жилдәк Уйғурстан зиминида һөкүм сүргән Сәидийә уйғур дөлитиниң ағдурулушиға бирдин-бир сәвәпкар Аппақ ғожа болғанлиғини,униң «ишқийә», «исһақийә»дәп бир диндики бир милләтни,бир уйғурни икки мәзһәпкә бөлүп,уларни ақ тағлиқ ғожилар,қара тағлиқ ғожилар дәп иккигә бөлүп,адавәт,өчмәнлик,дүшмәнлик уруғини чачқанлиғини,қанлиқ қирғинларни кәлтүрүп чиқарғанлиғини,тәхт талишип,вәтинимизгә Жуңғар қалмақлирини башлап кәлгәнлигини,шуниңдин етибарән мана,йәни он йәттинчи әсирдин башлап хәлқимиз манжур-хитайларға мустәмликә болуп қалғанлиғини ейтип бәрди.

   -Ундақ болса,уйғурлар немә үчүн Аппақ ғожини пир тутуп,униң мазариға тавап қилишиду?-дәп соридим.

   -Һә,яхши соал қойдуң,оғлум,-дәп техиму қизип сөзләп кәтти атам.-Буниң һәммиси,биз уйғурларниң надан,қараңғу,саватсиз,саддә,техичила жаһаләттин саадәткә чиқалмай яшап келиватқанлиғимизниң ақивети! Аллаһға шүкри,һазир яхши тарихчилиримиз,тәтқиқатчилиримиз,язғучилиримиз йетишип чиқип,Аппақ ғожа дегәнниң ким болғанлиғини очуқ-ашкарә,дәлил-испатлар билән язмақта. Әндигинә хәлқимиз Аппақ ғожа дегән нәрсини убдан билип,чүшүнишкә башлиди. Билгәнләр,чүшәнгәнләр у хаин,мунапиқниң мазариға тавап қилип,сиғиниш әмәс,нәпрәт билдүриватиду. У Мунапиқниң мазариға түкүрип өтүш керәк!..

   Шуниңдин кейин атам Бәдәвләт уйғур дөлитиниң,1933-жили Қәшқәрийәдә қурулған Шәрқий Түркстан Ислам жумһурийитиниң вә 1944-жили Ғулжида қурулған Шәрқий Түркстан жумһурийити һәққидә узақ сөзләп бәрди.

   -Демәк,уйғурларниң бу дөләтлирини йоқатқан хитай империяси билән рус империяси екәндә?-соридим атамдин.

   -Шундақ,оғлум. Жигирминчи әсирдә икки қетим қурулған миллий мустәқил дөләтлиримиз мошу икки империяниң тил бириктүриши арқисида йоқитилди.-деди атам мениң өз тарихимизға бунчилик қизиқишимға һәвәси келип.-Сән һазирчә кичик,оғлум. Оттура мәктәпни пүтүрүп,алий мәктәпкә барғиниңдин кейин,бу соалларға өзәң техиму толуқ жавап тапидиған болисән. Шуниң үчүн,оғлум,яхши оқиғин,тил үгәнгин,йезиқ үгәнгин. Қанчә көп тил бисәң,қанчә көп йезиқ билсәң,шунчә яхши...Сениң келәчәктә оқумушлуқ адәм болушиңға ишәнчим камил!

   -Ата,мән Япониягә яки  Америкиға берип оқушни халаймән?

   -Барикалла,оғлум,барикалла! Әлвәттә,чәт әлгә чиқип оқуйсән. Чоң алим болуп келисән!...

   Атам мени бағриға бесип,чәксиз атилиқ меһри-муһәббити билән пешанәмгә сөйүп қойди. Мәнму әркиләп,атамниң бойниға гирә селип,мәңизлиригә сөйдүм...

   Бирақ,мениң арминим,атамниң үмүтлири әмәлгә ашмиди. Мәктәпни пүтүридиған жили атам жүрәк кесилидин туюқсиз вапат болди. Мениң арзу-арманлирим кумпәй-кум болди. Мениң,аилимизниң чоң түвриги өрүлди. Теғимиз ғулап чүшти. Мениң қанатлирим қайрилип сунди. Қанити сунған қуштәк учалмас болуп қалдим. Чәт әл бу яқта турсун,Үрүмчидики алий мәктәпләрниң бирәрсидә оқуш,алий билимлик мутәхәссис болуш имканийәтлиридин тамамән  айрилдим. Сәвәп,мениң алий мәктәптә оқушим үчүн аилимиздә,ялғуз анамда ихтисат йоқ еди...

   Мана әнди мән,балилиғимдин ата-анамға әркиләп,уларниң әркилитишлиридин өзәмни дуниядики әң бәхитлик бала һесаплиған һалда «Мән алий мәктәпләрдә оқуймән,чәт әлдә оқуймән,алим болимән,чоң башлиқ болимән!» дегән арзу-арманлар нәгә кәтти?!

   Мән һазир пут-қоллириға кишән,койза селинған бир мәһбусқа айлинип қалған едим!...

 

  -Бу яққа маң!-гундипайниң зәһәрхәндлик авази хияллирим жипини үзүп ташлиған еди.

   Сәскәнгәдәк болдум. Әтрапимға қаридим.Шерин хияллар билән һойлидики түрмә идариси бенасиниң алдиға келип қалғинимни сәзмәй қаптимән.

   Гундипайниң көрсәтмиси билән айиғимға селинған зәнжир кишәнләрни шарақлатқан һалда қәдәмлиримни аста бастим.Улар мени биринчи,иккинчи,үчинчи пәләмпәйни айлинип маңғузуп,оң қол тәрәптики йәр асти өйлиригә елип кирди. Бу йәрдә қатарсиға алтә-йәттә ишик туратти. Иккинчи ишикни ечип «кир!»деди. Ичкиригә қәдәм бастим.

   Анчә чоң болмиған бу сорақхана қип-ялиңач дегидәк еди. Униң ичидә бир үстәл,бир нәччә орундуқ туратти. Икки хитай билән бир уйғур сорақчи тамака чекишип олтирипту.

   -Һә,елип кирдиңларму?-деди сорақчилардин бирси мени елип киргән икки гундипайға қарап.

   -Елип кирдуқ,-деди гундипайларниң бирси.

   -У яққа өт!-деди иккинчи гундипай.

   Униң ишарити билән жуқуриға—тамниң түвигә берип турдим. Бу йәрдә мени олтарғузидиған орундуқ йоқ еди. Тик турдим. Көзим бирдин оң тәрипимдики тамға қатар есип қойған узун тасма қамчиға,ток калтигигә вә резинка калтәкләргә чүшти. «Бу йәрдә момамниң момисини көрүдиған охшаймән?»-дәп ойлидим.

   Шәһәрлик сақчи идарисиниң йәр асти сорақ өйидики уруш,қийнап-азаплашларни көргүнүм үчүнму анчә қорқуп,ваһимигә чүшкиним йоқ.Өзәмни бечариләрчә әмәс,дадил тутушқа тириштим. Ямини кәтсә, уруп-соқисән,бирақ өлтүриветәлмәйсән?.. Чидаймән! Бәрибир урисән,раст гәп қилсамму урисән,ялған гәп қилсамму урисән. Маңа қоюливатқан гуна-әйипләрни бойнумға алдим,демәк,мән миллий бөлгүнчи,әшәддий унсур,сиясий жинайәтчи! У чағда һалимға вай...Һәр һалда,бу әбләхләргә жипниң учини көрсәтмәс керәк. Һазирчә жип учини тапалмайватиду. Бу яхши.Тепип,тутупла алса,у чағда иш чатақ...

   -Хош,нәччә күндин бери яхши ойланғансән?-деди сорақчиларниң башлиғи көз әйнәклик хитай қолини кәйнигә қилған һалда мениң алдимдин у яқ,бу яққа меңип.-Әң яхшиси,һәммини очуқ ейт? Билгәнлириңни,көргәнлириңни,аңлиғанлириңни,һәммисини ейтсаң,саңа йеникчилик болиду!

   -Шу чағда мән немини ейтишим керәк?-өзәмнм хупсәнликкә салдим.

   -Ғулжида февраль вақиәсини кәлтүрүп чиқарған Абдусалам Қари билән Абдухелил Абдумежит,Турсун Сәләй билән Ибраһим Исмаил вә Абабәкри Абдумежит охшаш миллий бөлгүнчи,әшәддий унсурлар билән қачан,қәйәрдә ака-ука болуп достлашқан едиң?-деди қошумисини түрүп.

   -Мән уларниң бирсиниму билмәймән,тонумаймән! Силәр мени башқа бирси билән чаташтүриватқан болсаңлар керәк?-дедим илгәрки сөзимни қайтилап.

   -У унсурларниң һәммиси һазир қолға чүшти.Түрмидә. Сениңму өзлири билән бир сәптә екәнлигини ейтишиватиду!...

   -Яқ,бу төһмәт! Мән уларниң һеч қайсисини билмәймән,тонумаймән!-дедим жиддий қияпәттә.

   -Сән мәшрәп оюнлириға,футбол оюнлириға қатнаштиңғу?-деди у көзлиримгә миқтәк қадилип.

   -Қатнашқиним раст. Мәшрәп дегән уйғурларниң қедимидин келиватқан миллий оюнлириниң бирси. Мәшрәп дегән,у бир мәктәп. Адәмләрни,болупму яшларни яман йоллардин жирақ болушқа,һалал болушқа,таза болушқа,жәмийәткә лайиқ болушқа,жәмийәткә хизмәт қилишқа,ичимликкә,чекимликкә,һәр хил яман иләтләргә қариши турушқа чақиридиған,тәрбийиләйдиған жай. Униң немиси яман? Шуниң үчүн мәнму нәччә йүзлигән яшлар қатарида мәшрәп оюнлириға бир нәччә қетим қатнашқиним,у раст!

   Футбол оюниғиму қатнаштим. Футбол дегән тәнтәрбийәниң бир түри.Мәктәпләрдә биринчи синиптин башлап оқуғучиларни футбол оюнлири билән чениқтуридиғу? Һәммимиз футбол оюнлирини ойнап чоң болдуқ. Дөлитимиз қанунида футбол ойнашқа рухсәт йоқ,дегән көрсәтмә нәдә бар? Шуниң үчүн мән футбол оюнлириға қатнашиним раст. Мән қилған ишни қилдим дәймән,қилмиған ишни қилмидим дәймән. Мәшрәп ойниғиним,футбол ойниғиним үчүн мени сотлисаңлар сотлавериңлар!-дәп сөзлидим өзәмни мәғрур тутушқа тиришип.

-           Һой,сән хелила сайрайдиған болуп қапсәнғу?!-дәп сорақчи алдимға һөрпүйүп кәлди.

-           Мән силәрниң сорақлириңларға жавап бериватимән,-дедим.

-           Демәк, сән,Абдусалам Қари,Абдухелил Абдумежит билән ака-ука дост әмәс,шундақму?

-           Шундақ.Мән уларни мәшрәп,футбол оюнлири вақтида көрүп қалаттим. Бирақ,улар билән бирәр қетим сөзлишип көргән әмәсмән!

-           Башқа жайларда көрмәттиңму?

-           Яқ!

-           Ялған ейтиватисән! Сән әшуларға охшаш бир группа миллий бөлгүнчиләр,әшәддий унсурлар билән бир сәптә болуп кәлгиниңни,уларниң мәхпий мәжилислиригә көп қетим қатнашқанлиғиңни билимиз. Биздә йетәрлик мәлумат,фактлар бар!

-              Буларниң һәммиси ялған,төһмәт!

              Көз әйнәклик бу сорақчи хитай терикишкә башлиди.

-             Анаңни...явайи! Раст гәп қилмиғиниңни мән көрәй!-дәп йенидикисигә ишарә қилди.

             У тамда қатарсиға есип қойған жазалаш қураллириниң ичидин ток калтигини алди. Алдимға девәйләп кәлдидә,ток калтигиниң учини оң биқинимға тирәп туруп;

-              Раст гәп қиламсән,йоқ?!-қулиғим түвигә вақириди.

-              Мән раст гәп қиливатимәнғу...

              Ток симлири бир-бирсигә тәккәндә пәйда болидиған учқун кәби калтәкниң учи парс-пурсла қилдидә,пүтүн тенимгә ток меңип,силкинип кәттим...Жиқилип чүшүшкә азла қалдим.Баш-көзүм айлинип,көз алдим қараңғулишип,өзәм бир қисмила болуп кәттим...Биқиним лаза сәпкәндәк ечишип кәтти.

   - Хош,әнди раст гәп қиламсән,йоқ?! Гунаһиңни,әйивеңни бойниңға ал,болмиса...

   - Мениңдә һеч қандақ гунаһ,әйип йоқ!

   - Әйип йоқ емиш,гунаһ йоқ емиш?!-у мәсхирилик билән шундақ дедидә,ток калтигиниң учини пешанәмгә тәккүзүп туруп вақириди.-Раст гәп қиламсән,қилмамсән?!

   -Мән раст гәп қиливатимәнғу,-дәп ялвурғандәк қилдим.

   «Парс-пурс» қилип көзлиримдин,пешанәмдин от-учқунлар чиқип кәткәндәк болди.

Билмәймән,оңдамға гүпла қилип жиқилдим. Бешим баш әмәс,қапақ болуп қалғандәк еди. Көйүп-ечишиға,жиңнә санжиғандәк ағришиға чидаш мүмкин әмәс еди...Башлиримни һәр ян уруп,иңрап-толғинип ятимән. Қанчә яттим,билмәймән.

   -Тур орниңдин!-вақириди у қолидики ток калтигини көзлиримгә тиққидәк йеқин апирип.

   Орнимдин тәсликтә турдум.

   -Һәй,ука!-деди уйғур сақчи маңа ичи ағириватқандәк қилип,-һәммини ейтипла қутулмамсән булардин?

   -Сән маңа уйғурчә сөзлимәй,хәнсучә сөзлисәңму болиду,булар толуқ чүшиниши керәк?!-дедим униңға вә хиялимдин шундақ сөзләр кәчти; «Сениң қолуңдин немә иш келәтти. Сән турған бир қочақ. Бу «акилириң» қил дегәнни қилисән,қилма дегәнни һәргиз қилмайсән. Қилалмайсән. Қилиш қолиңдин кәлмәйду,күч-қудритиң йәтмәйду,һоқуқиң йоқ! Сән бир жан бақар бечарисән,буларниң қол чомиғисән!...Мүмкин сән яхши адәмсәнду.Өз қериндашлириңниң таяқ-калтәк астида мошундақ қийнилип-азаплинишлирини көрүп турғиниңда жүрәк-бағриң езилар,аһ урарсән,һәсрәт чекәрсән? Бу зомигәрләрниң вәһшиликлиригә нәпрәтлинәрсән,ғәзәплинәрсән!...Сениң қолиңдин бизләргә ярдәм келиши чамалиқ,умумән кәлмәйду. Буни биз билимиз, сәнму билисән. Бизгә охшаш мәһбусларни сорақ қилғанда,саңа охшаш һоқуқсиз бир уйғурни һоқуқдар,халиғинини,хиялиға кәлгәнни қилидиған әву жумуқ көз һоқуқдарларниң арисиға қошуп қоюши,бу бир рәңвазлиқ,алдамчилиқ,мәккарлиқтин башқа нәрсә әмәс. Көрдиңму булар қандақ,уйғурни уйғурға урғузуп қоюп тамашә көрүшиду! Шуниңдин раһәтлиниду,һөзүрлиниду! Мәйли,немә болса,шу болсун,өз қериндашлириңға қаттиқ қоллуқ,монуларға охшаш таш жүрәклик қилмисаңла,бизләрни жазалашқа кәлгәндә,булардин ашуривәтмисәңла болғини?! Сорақ вақтида,мәйли,урсаң уривәргин,қийнисаң қийнавәргин,бу сениң вәзипәң,хизмитиң. Буниңдин биз унчилик хапа болуп кәтмәймиз. Һәр һалда,булардин ашуривәтмисәңла болғини,вижданиңни сатмисаңла болғини? Сәвәп,һәр ишниң сориғи болиду. Шуни унтимисаңла болғини. Заман мундақла өтмәйду,шуни ойлап қой.Бу өтнә аләм!...

   Мениң «уйғурчә сөзлимәй,хәнсучә сөзлисәңму болиду!»дегән сөзүм униңға еғир кәлгән болса керәк,чирайи өзгүрүп кәтти. Қошумилири түрүлди. Униң, башлиқлириниң алдида хизмәт көрсәткүси кәлдиму,билмәймән,жәһли чиқип вақириди. Хитайчә сөзлиди.

   -Сән анаңни...,тирәжәп туривалидиған ешәкниң өзи екәнсән!...

   Сөз қайтурмай жим-жит туривалдим.

   Көпүнчә вақитларда,сорақ ишлирида улар мошундақ усулларни қоллинишқа бәк уста еди. Жисманий жәһәттин ажиз мәһбуслар бәзи вақитларда уйғур сақчи,сорақчиларниң чирайлиқ сөзлиригә,ич ағритип ейтқан «меһриванлиқлириға» алдинип,қилмиған жинайәтлиригиму ихрар болуп қалаттидә,гунаһ,әйиплирини техиму еғирлаштуруп алатти. Бундақ ишлар маңа мәлум болғанлиқтин,сорақханиларда хитайлар билән биллә болидиған уйғур сақчи,сорақчиларниң ич ағритип,,ярдәм қилмақчи болуп ейтқан сөзлириниң бирсигиму ишәнмәттим. Ишәнмигиним үчүн шу күнки сорақ вақтида башлиғиниң ишарити билән уйғур сорақчи тамда есиғлиқ турған узун өрүм қамчини қолиға алди. Икки гундипай мени тамға йеқин апарди. Кишәнләнгән путлиримни тепип,икки айиғимни керип турғузди. Икки қолумни егиз көтәргүзүп,икки яққа керип,алқанлиримни тамға чаплап турғузди.

   Узун өрүм қамча «тарс-турс»қилип ғол,дүмбилиримдә сойлашқа,ойнашқа башлиди...

   Ағриққа чидимай вақираватимән. Башмалтақтәк өрүлгән тасма қамча тәккән жайлар чидиғусиз ечишатти,көйүп ағиратти.

   Тарсилдап тегиватқан қамча зәрбисигә чидимай қеливатқан ғол-дүмбилирим еғирлишип,өзәм дәрмансизлинип,дирилдәп титирәватқан аяқлирим бәстимни көтүрәлмәй,тамға чаплашқинимчә,төвәнгә сирилип чүшүп кетиватимән...

   Бир чағда тизимчә олтирип қалдим. Мәңзим соғ цемент тамға чаплишип қалғандәк еди. Соғ тамдин йүзим арқилиқ пүтүн тенимға кичикинә бир арамлиқ кириватқандәк болатти...

   Мени қамча билән уруп,ғол-дүмбилиримни чәк-чәк йеривәткән уйғур сорақчи еди.

 

   Сорақ йәнә давам қилди.

   -Хотәнлик Абабәкри Абдумежит билән қачан,қәйәрдә тонушқан едиң?-деди көз әйнәклик хатай сорақчи.

   -Уни тонумаймән,билмәймән,-дедим аранла.

   -Яқ,сән билисән. Уни яхши тонуйсән,униң билән көп мәжилисләрдә биллә болғансән?!-дәп вақириди у.

   -Силәр мени башқа бирси билән чаташтуриватқан болсаңлар керәк?

   -Һәй жаһил,билгәндин,тонуғандин кейин билимән,тонуймән демәмсән?!-дәп жәһли чиқип вақириди уйғур сақчи...

   Сорақ шу хилда давам қилди. Улар мени Абдусалам Қари,Абдухелил Абдумежит,Абабәкри Абдумежит,Турсун Сәләй,Ибраһим Исмаиллар билән бирликтә жәмийәттә муқимсизлиқ пәйда қилип,бир мунчә қалаймиқанчилиқларни чиқарған миллий бөлгүнчи,диний әсәбий,әшәддий унсурларниң қуйриғи болғанлиғимни тән алдуруп,ихрар қилдурушқа,шу арқилиқ маңа сиясий қалпақни кийгүзүшкә қанчә һәрикәт қилмисун,уларниң қалпиғи мениң бешимға тоғра кәлмәтти. Қалпақ бирдә чоң,бирдә кичик болуп қалатти. Умумән,қалпақни кийгүзәлмәтти. Әгәр мән сәлла ажизлиқ қилсам,уларниң уруп-қийнашлириға бәрдашлиқ берәлмәй қалсам,демәк,у чағда қалпақ бешимға тоғра кийилип қалиду дегән сөз. Шуниң билән иш тамам!...Бу дозақтин өлүп қутулмисам,тирик қутулалмаймән.Тирик қалғанниң өзидә пүтүн һаятим түрмә-зинданларда өтүши чоқум. У чағда мени узақ муддәтлик яки муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилиши турған гәп! Шуниң үчүн мән бирла сөздә туривалаттим. Билмәймән,тонумаймән! Терикип жәһли чиққан сорақчилар мени айимай уратти. Қийнап-азаплатти. Анаңдин туғулғиниңға вайжан дегүзәтти,чеқиртиветәтти. Бирақ,сениң қанчә вақирап,чеқирғиниң бу йәр асти сорақханисидин йәр үстигә--ташқириға аңланматти.

   Мени ихрар кәлтүрүп,товва қилдуралмиған сорақчилар бир чағда ток калтигини йәнә ишқа салди. Ток калтиги билән жан йеримгә ток урди...Ағриқ азавиға чидимай қаттиқ чеқирап кәттим. У чағдики ағриқни сөз билән йәткүзүшкә тилим ажизлиқ қилиду. У дәһшәтни яратқан егәм әзиз бәндисигә көрсәтмисун дәймән!

   Ток  калтиги билән жан йеримгә иккинчи қетим ток урғинида оңдамға учуп чүштүм...Чала боғузланған калидәк тепирлаймән.Путлиримдики зәнжир кишәнләр шарақлайду.

   Бир чағда бир челәк суни үстүмгә чачти. Кичикинә арам алғандәк болдум. Муздәк цемент үстидә оңдамға ятимән. Көзлирим сорақчиларға қадалди.Улар путлирини алмаштурған һалда тамака чекишип,параңни дөң соқушуп олтиришатти. Арилап-арилап мән тәрәпкә қарап қойиду. Икки гундипай икки тәрипимдә қоллирини кәйнигә қилип туратти.

   Аридин хелә вақит өтти.Мени турғузди. Сорақ йәнә башланди.

   Икки айиғимда жан йоқ,дирилдәп титирәйду. Икки путумниң тимақлиридин тартип,бешимдики чачлиримғичә өзәмниң әмәстәк еди...Өзәмни бир түрлүк һис қилаттим. Тән-тенимгә тариған бир түрлүк ағриқтин туруп-турупла сәскинип,шүркинип титирәп кетәттим. Барғансери дәрмансизлинип,көзлирим йепилип,һелидин-һелиға бешим төвән чүшүп кетиватқандәк қилатти. Өзәмни оңдамға ташлап,соғ,муздәк цемент үстидә пут-қоллиримни узун сунуп ятқум келәтти. Шу чағда мән үчүн әшуниңдин артуқ раһәт йоқтәк еди...

   Икки ғолум үстигә кәйни-кәйнидин вақ-вуқ қилип тәккән резинка калтәктин кейин дәрру өзәмгә кәлдим.

   -Қени ейтә,чәт әл радиолирини тиңшиғиниңға ихрармусән?-дәп вақириди сорақчи хитай.

   -Мән пәқәт Шинжаң радиосини,Мәркизи хәлиқ радиостацияси хәвәрлирини тиңшаймән!

   -Америка жаһангирлириниң радиолириниму тиңшайсәнғу?-дәп вақириди.

  - Яқ,уни билмәймән!

   -Ялған ейтиватисән! Сән дайим чәт әл радио хәвәрлирини тиңшап,жаһангир дөләтләрниң бизгә қариши тәшвиқатлирини аңлап,ағинилириңгә,тонуш-билишлириңгә дайим йәткүзүп турисән. Шу арқилиқ дөлитимизгә қариши тәтүр тәшвиқат ишлирини елип бериватисән!...

   - Яқ,буларниң һәммиси төһмәт!-дедим қәтьийлик билән.

   Качитимға тәккән шапилақтин көзлиримдин от чиқип кәткәндәк болди...

   Сорақ шу хилда давам қилип,биринчи күнки «ихрар қилдуруш» жазаси төрт сааттин артуқ вақитқа созулди. Мениңдин һеч қандақ бир ениқ жавап алалмиған,мени товва қилдуруп,ихрарға кәлтүрәлмигән улар һерип-чарчиған болса керәк,бир чағда көз әйнәклик сорақчи хитай;

   -Вақит хелә болуп қапту,болди қилайли,дәм алайли,-деди вә гундипайларға қарап.-Мону жаһил унсурни әкириветиңлар!-дәп чиқип кетишти...

 

   Йәр асти сорақханисидин сиртқа чиққичә болған үч айланма пәләмпәйдин көтирилгичә һеч һалим қалмиди. Бир нәччә қетим жиқилип чүшүшкә тасла қалдим. Гундипайларниң бирси тутувалмиғинида,пәләмпәйдин домулап пәскә чүшүп кәткән болар едим. Уларниң мән бечаригә азирақ болсиму ичи ағирип қалдиму билмәймән,иккиси икки қолтуғимдин йөләп,жуқуриға елип чиқти.

   Түрмә һойлиси йәнила йоп-йоруқ еди. Сәһәрниң салқин һавасидин қенип-қенип жуттум. Кичикинә йеникләп қалғандәк болдум...

   Гундупайлар мени йөләп-йөләштүрүп дегидәк камериға елип киришти.

   Төмүр ишикниң шарақлап ечилишидин ойғинип кәткән мәһбуслардин бир нәччиси башлирини көтүрип,ишик тәрәпкә қарашти. Мән йеңидин меңишқа башлиған балилардәк тәмтиләп,аяқлиримни аран-аран бесип,бүглүкниң четигә өзәмни ташлидим. Аяқлиримни һәр бир көтүрип басқинимда,зәнжирләрниң бир-бирсигә урулушидин чиқиватқан «шарақ-шуруқ,шарақ-шуруқ»  авазлар камеридики өлүм жим-житлиғини бузуп турғандәк билинди маңа.

   -Бу яққа қиңғай,-деди мәһбуслардин бирси бешини көтүрип.-Қаттиқ урувәткән охшайдудә?

   -Һә-ә,-дедим аранла.-хапа болмай,су бәргинә маңа?

   -Һазир,һазир.-у орнидин дәрру турдидә,гиримсән йоруқ камериниң бир булуңидики үз-қол жуюдиған жайдики шүмәктин кружкида су елип кәлди.Муздәк суни гүпүлдәп ичивәттим.Тәшналиғим бесилип,кичикинә раһәтләнгәндәк болдим.

   -Мән ятай?-дедим.

   -Ят,ят.Арам ал!-деди униң маңа ичи ағирип.

                                              

*     *     *

   Тарақ-туруқ,ваң-чуңдин ойғинип кәттим.Һәммә орунлиридин турушқан екән.

   -Қандақ,яхшимусән?-һалимни сорашти камера ичидикиләр нөвәтму-нөвәт.

   -Аллаһға шүкри.-бешимни зорға көтүрип,орнимдин тәсликтә турдум.Қамча тегип чәк-чәк йерилған жайлардин чиққан қанлар қетип,көйнигимниң арқиси чаплишип қалған екән. Тенимниң һәрикәтлиниши билән көйнәк чаплашқан жайлар туз сәпкәндәк ечишип кәтти.

   -Хелә қаттиқ уривәткән охшайдудә? Бу гуйлар шундақ,айимайду!-деди мәһбуслардин бирси ич ағиртқандәк сөзләп.

   -Шундақ.-дедимдә,башқа гәп қилмидим. Артуқ гәп қилишниңму һажити йоқ еди. Һалиңни ейтқиниң билән улар саңа немә қилип бериду,қолидин немә келәтти. Уларниңму һәммисила саңа охшаш мәһбус,жинайәтчи! Бүгүн мениң бешимға кәлгән күн,әтә мошулардин бирсиниң бешиға чоқум  келиду.Келиватиду һәм...

   Орнимдин турдимдә,кишәнлик аяқлиримни зорға көтирип, «шарақ-шуруқ,шарақ-шуруқ» аваз билән бир бесип,икки бесип булуңдики таһарәт қилидиған жайға бардим. Узақ зәр төкүп,арамландим. Сүйдүгим қип-қизил рәңдә. «Ток калтәкниң тәсири болса керәк?»дәп ойлидим. Үз-қоллиримни жуюп,орнимға берип олтардим.

   Бир чағда төмүр ишикниң анчә чоң болмиған төшүкчиси шарақлап ечилди. «Саат сәккиз боптидә?»-дәп ойлидим. Мәһбуслар кружка,жавурлирини көтиришип,әшу төшүкчигә нөвәтму-нөвәт турушти. Әтигәнлиги беридиған тамиғи—қайниған,бәзидә чала қайниған су билән бир тал мома. Муштумдәк чоңлуқтики у момини алқиниң арисиға елип сиқсаң,чоңирақ яңақтәк болуп қалатти,халас. Чүштә,саат иккиләрдә беридиған тамиғи—бәсәй,анчә-мунчә яңию вә чөп-кокатлар қошуп қайнитилған тузсиз бир нәрсә.Кәчлик тамиғимиз қуруқ нан билән труба шүмигидин еқиватқан хам су. Қуруқ нан демәкчи,путиға кишән селинған,еғир жинайәт садир қилған йәни адәм өлтүргән қатиллар билән маңа охшаш сиясий мәһбуслардин башқа һәр хил жинаий ишлар билән түрмигә чүшкән мәһбусларға ата-аниси,қериндаш-туққанлиридин келип туридиған йемәкликләр билән улар киргүзүп туридиған азду-тола ахчилириға түрмә навайханисидин сетивелишқа рухсәт қилинған нанлар еди. Кәчлик тамиғимиз әшу қуруқ нан,халас.

   Тузсиз нәрсиләрни йәвәргәндин кейин,вақит өтүши билән өгә-өгилириң бошап,адәмдин күч-қувәт кетидекән...Навайлар мәһбусларниң мәхпий илтимаси билән тонурни қизитип тавлиған  вақтида,тонур арқисиға шакарап суни айимай чачатти. Нанниң арқисиғиму шакарапни болушичә чечип сүркәтти.Шуңа нанниң арқисини еғизимизға селивелип,мәмпәз шориғандәк шоришаттуқ. Тузға дегән тәшналиғимизни кичикинә болсиму басқандәк болаттуқ. Бу иши үчүн биз түрмә навайчилиридин тағдәк рази едуқ.

   Чала қайниған илман су билән бир тал момини йәп,нашта қилғинимдин кейин,орнимға берип яттим. Камеридики он нәччә мәһбусниң өз ара параңлири худди қапақниң ичигә кирип қалған һәриләрниң авазидәк ғоңулдап аста  аңлинатти қулуғимға. Мән ятқан бу камерида бир туңган,бир қазақтин башқиларниң һәммиси уйғурлар еди.

   Билмәймән,бүгүн орнимдин наһайити әски турдим. Һеч қачан мундақ болмиған едим. Көңлүм бузулуп,жиғлиғумла келип туриду. Ичимдмн һөпүлдәп чиқиватқан қаттиқ бир нәрсә тамиғимға келип түрүлгәндәк болатти. Ичим йенип,һөпүлдәп туратти...Шу тапта йенимда анам болса яки мәрһум атам болған болса,уларниң бойниға есиливелип,һөкүрәп жиғлавәткән болар едим... Амал қанчә,у әзизлирим йенимда йоқ! Мениң әжайип атамни,һеч кимгә охшимасқәдирданимни,таянчимни,теғимни,мәсләкдишимни,сөһбәтдишимни,әқилдаримни,баш-панаһимни қара йәр өзиниң соғ бағриға алғиниға бир нәччә жил болуп қалған еди...Ялғузиниң,көз нуриниң йолиға қарап,дәрвазиниң ғач қилип ечилишиға,мениң «Ана,мән кәлдим!»дәп кирип келишимни төрт көзләп кечә-күндүз күтүп олтарған анамни бәк сеғинғанлиғимни,көргүм келип кетиватқанлиғини техиму бәттәр һис қилишқа башлидим...

   Бечрә анам! Бу дунияниң қизиғидин,раһитидин көрә жапа-мушақитини,һәсрәт-қайғусини һесапсиз тартип келиватқан көңли сунуқ,жүрәк-бағри езилгән,яриланған,ажиз,чарисиз,мәсүм анам!...

   Бирсигә кәң,бирсигә тар яралған бу дуния мениң ата-анам үчүн толиму тар яралған кән!...

   Улар яш вақтида бир-бирсини сөйүп,яхши көрүшүп турмуш қурушиптекән. Шерин арзулар илкидә бир тәһийгә баш қойған күнидин тартип,бир етәк оғул,қиз тепишни арман қилишқан екән. Анам төрт қетим қосақ көтирипту. Биринчи қетимда бойидин ажирап кәткән охшайду. Униңдин кейин тәл-төкүс туғулған оғул билән қиз «апа,дада!»дәп тили чиқип,тайтаңлап меңишқа башлиғанда,қизил чиқип,узақму ағримай у дуниялиқ болуп кетипту. Мән туғулуп,қирқи сүйимни қуюп,бөшүк той қилмиғичә анам «көзи яманниң көзи тәгмисун,тили яманниң тили тәгмисун!»дәп,мени атамдин башқа һеч кимгә көрсәтмигән екән.

   Улар мени көз қарчуғидәк асирап,әзизләп өстүрди. Йәттә яшқа кирип,мәктәпкә беришниң алдида пүтүн уруқ-туққан,яру-бурадәр,холум-хошниларни жиғип,сүннәт тоюмни чоң өткүзүшти.

   Той өтүп,мән яхши болуп орнимдин туруп кәткән күнләрниң бирсидә,атамниң йеқин достлиридин бир нәччиси бизниң өйдә меһман болушқан еди. Шу күни атамниң хуш чақчақ сазәндә ағинилиридин бирсиниң ейтқан мону сөзлири қулуғимға қоғушундәк қуюлуп,туруп қалған екән.

   -Һой,адаш,сени жүриги асанлиқчә еримайдиған қаттиқ адәм дәп ойлисам,сән көңли толиму юмишақ,бир жиғлаңғу екәнсәнғу?-дәп сөзлиди у киши.-Той күнки ишни һәммиңлар көрдиңлар,Қәйсәржанни өйниң оттурисиға селинған орунға ятқузуп,устам ишни әндила башлиши билән,оғлиниң вақирап жиғлишини көрүп,қарисам бу ағинимиз балиси билән тәңла жиғлаватиду.Тәгбир ейтишимиз биләнла талаға чиқип кәтти. Устам ишни пүтүрүп болғандин кейин,ағинимизни мубарәкләй дәп сиртқа чиқсам,бу әр-хотун иккиси ишик-деризини яқилап жиғлап турушупту...

   Әшу сөздин кейин өй ичидикиләр қақахлап күлүшти.

   -Тоғра ейтисән,адаш,тоғра ейтисән. Биздә һәр қайсиңларға охшаш икки-үчтин йоқтә,ялғуз бир тал!-деди атам.

   -Гәп санда әмәс,сүпәттә.-сөзгә арилашти олтарғанлардин бирси.-Бир тал болсиму әқил-парасәтлик,инсаплиқ болуп өссә,онға тетийдиған болиду,адаш?!

   -Ағзиңға шекәр! Аниси иккимизниң арзу-арминимизму шу.-деди атам.-Яратқан егәм бу көз нурумниң өмрини узақ қилғай,бәхтини бәргәй! Мениң изимни йоқатмайдиған,өйимизниң чириғини өчәрмәйдиған мениң мошу Қәйсирим!-дәп атам  мени әркилитип,пешанәмгә сөйүп қойған еди...

   Та шу күнгичә есимдин кәтмигән сүннәт тоюм вақтидики атамниң вә униң ағинилириниң ейтқан әшу сөзлири хиялимға келиши билән өпкәм техиму өрләп кәтти!...

 

Ялғуз анам мән ялғузидин айрилип,немә күнләрни кечиватидекин?

   Анамни ғайиванә көрүватқандәк болуватимән...

   Ақ яғлиғини бешиға йейип селивалған анам шәһәрлик сақчи идарисиниң алдиға һәр күни келиду. Ишик алдида күзәттә турған сақчилар анамни ичкиригә киргүзмәйду. «Мениң баламни сақчилар мошу йәргә елип кәткән...Мениң балам нәдә? Мән баламни бир көрүвалай! Мени қоюп бериңлар,башлиғиңларға ейтидиған гәплирим бар еди?...»Анамниң йелинип-ялвурушлирини,зарлинишлирини тиңшаватқан,бу бечарә аниниң көз яшлирини көрүватқан һеч ким йоқ.

   Бечарә анам мениңдин һеч бир хәвәр алалмай,саатлап сақчи идарисиниң алдида олтириду. Ичкиригә кирип чиқиватқан адәмләргә,сақчиларға,һәрбий кийимдики һөкүмәт адәмлиригә тәлмүрүп қарайду. Лекин,дәрт-һәсрити чекидин ашқан бу ажиз,бечарә аниға нәзәр ағдуриватқан,униң һәр күни дегидәк бу йәрдә немә үчүн олтириватқанлиғини,кимниду күтүватқанлиғини билгүси келиватқан,униң дәрт-һалини аңлап көрмәкчи болуватқан бирәр адәмни тепиш мүмкин әмәс.

   Һәммила сақчиларниң,һәммила  һәрбийләрниң,һәммила һөкүмәт адәмлириниң,башлиқларниң жүриги таш әмәсқу? Уларниң ичидиму яхши адәмләр бар,меһриван адәмләр бар,һәқни һәқ дәйдиған инсанлар бар. Аддий пухраниң һал-муңиға йетидиған,ярдәм қолини сунушни истәйдиған,дөләтниң бәзибир чекидин ашқан һәрикәтлиригә,сиясәтлиригә ичидин нарази,амма сиртиға очуқ чиқиралмайдиған,пикир билдүрәлмәйдиған алийжанап инсанларму,һәтта хитай башлиқларму бар.

   Бир күни анам әйнә шундақ алийжанап инсанлардин бирсиниң нәзәригә чүшүп қалди. «Сили көп әндишә қилмисила,оғуллирини һазир сорақ қилип,мәсилини ениқлаветипту. Әгәр оғуллирида һөкүмәтниң сияситигә қариши бирәр мәсилә болмиса,яки чоң бирәр жинайәт өткүзмигән болса,һеч қандақ гунаси,әйиви болмиса бошитиветиду...Оғуллири һазир бу йәрдә йоқ, «Йеңи һаят» түрмисидә екән...Сили яшинип қалған адәм екәнла,өзлирини айисила...»дегәнгә охшаш сөзләр билән өйигә қайтуриветиду.

   Анам кичикинә болсиму хатиржәм болғандәк болиду.

   Аридин бир нәччә күн өтүп,анамниң хатиржәмлиги йәнә бузулди. Өйдә олтиралмай қалди. Нан-тоғач,татлиқ-турумға охшаш нәрсиләрни алдидә,яғлиғиға чигип,боғучини қолтуғиға қисип,мени көрүш үчүн түрмигә кәлди. Бирақ,дәрваза күзәтчиси анамға жавап бәрмәй,қоғлавәтти. Әтиси йәнә кәлди...Өгүни йәнә кәлди. Дәрваза күзәтчиси түрмә мәсьуллиридин бирсигә хәвәр қилди. Бу қетим түрмә мәсьули анам билән көрүшти.

   -Һә,сениң балаң мошу йәрдә.Уни һазир сорақ қилип,мәсилини ениқлаватиду.-деди у.

   -Баламниң әһвали қандақ? Мән уни бир көрсәм дәймән?

   -Балаңниң әһвали яхши. Бирақ,һазирчә,мәсилә ениқланмиғичә көрүшүшкә рухсәт қилинмайду!

   -Башқилар баллири билән көрүшидекәнғу?

   -Уларниң мәсилиси башқа,сениң балаңниң мәсилиси башқа!

   -Мениң балам һөкүмәткә қариши бирәр иш қиптиму?

   -Һә,шу мәсилини ениқлаватиду.

   -Вай,женим балам,қуруқ сөз,қуруқ төһмәтләргә қалмисаң болаттиғу?!-дәп вайсалатти анам.

   -Һәй,айлаңза,сән әнди бу йәргә башқа кәлмә!

   -Баламни көрсәмла болатти?

   -Мән саңа ейттиғу,һазир көрүшүшкә рухсәт қилинмайду!

   -Қачан көрүшүшкә болиду?

   -Мәсилә ениқлинип болғандин кейин.

  -Қачан ениқлинип болиду?

   -Билмәймән. Болди қил, айлаңза,өйиңгә кәт,башқа кәлмә?!

   -Мақул,-дәйду анам көзлиригә яш елип.-Ундақ болса, «Анаң сени йоқлап кәпту»дәп,монуларни баламға әкирип бәрсәң?

   -Бу немә?-сорайду у анамниң қолидики түгүчкә қарап.

   -Нан-тоғач,азирақ татлиқ-турум.

   -Яқ,болмайду,бундақ нәрсиләргә рухсәт йоқ!

   -Вай,бу нан-тоғач,татлиқ-турумғу?

   -Мән саңа ейтти,болмайду,рухсәт йоқ!

   -Башқилар елип кәлсә,әкирип берисиләркәнғу?

   -Уларниң балилири билән сениң балаң охшимайду.

   -Вай,женим балам,немә гуна қилип қойғансән?-зарлиниду анам.

   -Һәй,айлаңза,болди,өйиңгә кәт. Башқа кәлмә?!..

   Шуниңдин кейин бечарә анам елип кәлгән түгүчини қолтуғиға қисқан һалда аһ уруп,амалсиздин өйгә қайтиду. Хелә йәрләргичә туруп-турупла арқисиға—түрминиң қара дәрвазисиға қайғу-һәсрәткә,муң-қайғуға толған көзлирини тиккән пети улуқ-кичик тинип,бир бесип,икки бесип,бу йәрдин кәткүси кәлмәйватқандәк илгириләйду...

   Қаяқтин чиққинини,кәлгинини билмәймән,уштумтут пәйда болған қара қуюн анамни,анамниң баятин мән көрүватқан симасини өз қайними ичигә алдидә,асманға елип чиқип кәткәндәк болди.

   Көз алдимдики анамниң ғайибанә симаси бирдин ғайип болди.

   -Аһ,женим ана,мән сизни бәк сеғиндим!...

   Жүрәк-бағрим көйүп-ечишип,пүтүн вужудим,теним,өзәм бир пәстила көйүп,күлгә айланғандәк болдум...Көзлиримни мәккәм жумувелип,ичимдә езилип-езилип жиғлидим...

 

 

Хонәнлик жигит

 

 

   Аридин икки айға йеқин вақит өтти.

   Бу арилиқта мени түрминиң йәр астидики сорақханисиға үч-төрт қетим елип кирди. Шу баяқи сорақ,уруп-қийнаш,азаплаш...Бу дозақта мени қанчә уруп-қийнимисун,азаплимисун,улар мени «гунаһимға,әйивимгә» ихрар қилдуралмиди. «Билмәймән. Тонумаймән. Аңлиғиним йоқ!» Шуниңдин башқа сөз алалмиди мәндин. Лекин, алдимда мени немиләр күтүп турғанлиғини билмәс едим.

   Бир күни кечилик саат он иккиләр әтрапида камериниң төмүр ишиги шарақлап ечилдидә,икки гундипай кирип кәлди.

   -Қәйсәр Аблимит,тур орниңдин,бу яққа маң!-дәп буйруқ қилди.

   «Бүгүн йәнә уридиған болди!»-дәп ойлидимдә,орнимдин туруп,уларниң алдиға чүштүм.

   Гундипайлар мени һойлиға елип чиқип,йәр асти сорақханисиға әмәс,қатарсиға селинған түрмә бенасиниң иккинчи бирсигә елип кирди. Узун коридор арқилиқ һәр үч-төрт метрға бирдин төмүр ишикләр орнитилған түрмә камерлириниң у бешиға елип маңди. Бу йәрдә тәхминән он йәттә,он сәккиз камера бар еди. Униң үч-төртидә хитай,шивә,моңғулға охшаш башқа милләт мәһбуслири ятатти. Қалған камериларниң һәммисигә дегидәк мусулман йәни уйғур мәһбуслири соланған.

   -Тохта!-деди гундипай узун коридорниң у бешидин саниғанда үчинчи ишикниң алдиға кәлгәндә.

   Буйруқ бойичә тохтидим. Төмүр ишик шарақлап ечилди.

   -Кир!-деди.

   Аяқлиримдики кишәнләрни шарақлитип меңип,камера ичигә кирдим. Адәмни сәскәндүридиған бир хил  биқсиған сесиқ пурақ димиғимға гүпла урулди...

   Гиримсән йоруп турған бу камериға йәттә-сәккиз хитай мәһбуслири соланған екән. «Қара,буларда қандақ кәңчилик,уйғурларда болса тиқимчилиқ...Һәтта түрмә камерилиридики бу хил пәриқләргә немә дегүлүк?»-пичирлидим ичимдә.

   Әшу йәттә-сәккизиниң иккиси оңда ятиду. Икки-үчи иштанлириниң пақалчәклирини тизиғичә көтүривалған һалда зоңзийип олтарғач,паралишивататти. Иккиси қолини арқисиға қиливелип,у яқтин,бу яққа меңип жүриду. Бирсиниң путида кишән. «Бу сиясий мәһбус охшайду?»-дәп ойлиғач,униң бәшәрисигә қаридим. Созмақ үз,япма қапақ,пичақниң учи билән тилип қойғандәк кичик,жумуқ көз. Бәсти анчиму йоған әмәс. Бойи мәндин бир икки ғерич пакарәк. Чирайидин соғақлиқ,қопаллиқ чиқип туриду. «Бу адәм өлтүргән қатил болуши мүмкин?»-дәп ойлидим.

   Мән камера ичигә киришим биләнла улар маңа лап қилип қараштидә,бир нәччә дәқиқә мәндин көз алмай,алийип қарашқан еди. Ишик йепилғандин кейин;

   -Һә,уйғур,кәлдиңму?!-деди олтарғанлардин бирси.

   -Һә,кәлдим!-дедим ишәшлик сөзләп вә аяқлиримдики кишәнләрни шарақлитип маңғач,бүглүкниң четигә келип олтардим.

   -Бу йәрдә олтиришқа һазирчә саңа рухсәт йоқ!-деди биринчи болуп сөзлигән мәһбус.

   -Қәйәрдә олтиришим керәк?

   -Қәйәрдә олтиришиңни билмәймән.Бирақ,бу йәрдә әмәс!...

   «Гунаһини,әйивини» бойниға алмиған маңа охшаш жаһил мәһбусларни хитай мәһбуслири йетиватқан камериларға йерим кечиләрдә йөткидиму,демәк бу,товва қилдурушниң бир йоли,усули еди. Амма,бу хил усул хитай мәһбуслириға һеч қачанда қоллинилматти.

   Билип туриватимән. Булар бүгүн мени уриду. «Шунчә уруп-қийнашлардин өлүп қалғиним йоққу? Буларниң урғини қанчилик болар? Урса урсун,бизгиму уридиған,өч алидиған күнләр келәр!»-дәп ойлидимдә,қәддимни тик туттум.

   -Һәй,уйғур,мән саңа ейттимғу,бу йәрдә олтарма дәп!-у орнидин турдидә,бүглүкниң четидә олтарған мениң үстүмдә тик турди вә алдимға түкәрди.

   -Ундақ болса қәйәрдә олтиришимни,қәйәрдә йетишимни сән көрсүтүп бәр маңа?-дәп бешимни көтүрүп униңға қаридим.

   Көрүнүштә у мошу камериниң ғоризидәк еди. «Әгәр биргә бир чиқсаң,сениң қанчилик ғораз екәнлигиңни бир икки пашмандин кейинла көрсүтип қояттим. Шу чағда көрәттим қуйриғиңни көтүрүп қачмиғиниңни?»- дәп өзәмгә өзәм пичирлидим. Бирақ,бу йәрниң биргә бир мушлишидиған жай әмәс екәнлигини убдан биләттим. Униң үстигә мениң икки путумда кишән. Өзәм ялғуз уйғур,улар йәттә-сәккиз. Һәммисила бир ихлимдин. Қол көтүрүшкә болмайду. Түрмидики «қанун-қаидини»бузсам,ким билиду,буларниң һәммиси бирлишивелип, мән ялғуз уйғурни уруп өлтүриветишиму мүмкин.Униң сорақ-сориғиму болмайду. «Кесәл екән,өлди»дәйдидә,ишни тамам қилиду...Яқ,мениң бу дозақтин сақ-саламәт чиқип кетишим керәк!...» Мошуларни хиялимдин өткүздимдә,урушни қачан башлар екин,дәп бепәрва олтиривәрдим. Бир чағда уларниң ғоризи;

   -Анаңни...явайи!-дәп вақирғиничә,биқинимға бирни тәпти. Бүглүк үстидин палаққидә қилип йәргә жиқилдим.

   -Турғузиңлар уни?!-деди у олтарғанларға. Улар чаққанлиқ билән бүглүк үстидин сәкришип йәргә чүшти. Иккиси икки қолтуғимдин тутуп турғиздидә,булуңға апарди. Икки қолумни арқамға қайрип тутуп турушти...

   Шуниңдин кейин үсти-бешимға,тоғра кәлгән жайимға «вақ-вуқ,тарс-турс»қилип муштлар тегишкә башлиди. Уларниң һәммиси қоллири ағирғичә бир қурдин уруп,пуханини чиқарғандәк болушти.

   -Уйғурларниң таяқ өтмәйдиған гаңгуңи охшайду бу?!-деди уларниң ғоризи.-Бу башқилириға охшаш вайжан дәп вақирғини,йелинип-ялвурғиниму йоқ!

   -Вақиримиса һазир вақиртимиз,вайжан демисә һазир вайжан дегүзимиз!-деди иккинчи бирси. Шуниңдин кейин у суға чиланған бир тал қизил хиш билән лөңгә елип кәлди. Хишни лөңгигә орашқа башлиди.

   «Абла,баятин вайжан дәп вақирап қойсам боптикән? Таяқниң чоңини әнди йәйдиған болдум!»-дәп ойлидим.

   Бой-турқи пакарәк,думбулақ кәлгән һиңга чишлиқ,он сәккиз-он тоққуз яшлар әтрапидики жумуқ көз мәһбус маңа қарап һежайғиничә,қолидики лөңгигә оралған хиш билән гүпла қилип мәйдәмгә бирни урди. Көз алдим қараңғулушуп,бешим зиңилдап кәтти...

   Улар нөвәтму-нөвәт мәйдәмгә,қосиғимға,биқинлиримға бир-иккидин урушти. Ағриққа чидиғиним билән  өзәм тамамән һалсизлинип кәттим. Икки қолумни кәйнигә қариған һалда тутуп турған иккиси болмиса,аллиқачан алдимға дүм чүшкән болар едим.

   -Болди қилиңлар,йетиду?!-дәп вақириди аяқлириға кишән селинған сиясий мәһбус.

   Улар урушни тохтатти.

   -Ярайсән,оғул бала екәнсән!-деди сиясий мәһбус алдимға келип.

   Мән униңдин рази болғач,күлүмсирәп бешимни лиңшиттим.

   -Бу йәрдә әнди һеч ким саңа қол көтәрмәйду,-деди уларниң ғоризи.-Сән бәк ночи екәнсән? Саңа охшаш чидамлиқ,ғәйрәтликлири аз. Саңа шу таяқму өтмәйдекән. Әнди жуқуриға чиқип ят,дәм ал? Бу орун сениңки!

   -Маңа су бәргин,су ичәй?-дедим.

   У қақахлап күлди.

   -Сән болидиған жигит екәнсән. Баятин мениңдин таяқни раса йәп туруп,йәнә маңа су бәргин,дәп буйруқ қиливатисән. Оғул бала дегән саңа охшаш болуш керәк. Сән маңа йеқиватисән!-дәп һежайди у.

   -Шундақму?-дәп соридим.

   -Һә,шундақ!-деди у.

   -Мениң саңа охшайдиған бир хәнсу ағинәм бар. Бала вақтида у иккимиз көп соқушаттуқ,мушлишаттуқ. Кейин биз айрилмас достлардин болуп кетиштуқ. Сән униңға бәк охшайдекәнсән? У ағинәм ночи,гаңгуң. Һеч кимдин,һеч нәрсидин қориқмайду. У иккимиз бир болсақ,йәттә-сәккизини көз жумуп-ачқичә уруп ятқузиветәләймиз...

   -Демәк,сәнму ночи,гаңгуң екәнсәндә?

   -Түрмидин чиққандин кейин мән сени у ағинәм билән тонуштуримән.

   -Сән байила шундақ десәң болмамду?

   -Һеч гәп әмәс. Түрминиң бу «қанун-қаидисини» аңлиғанмән,билимән. Сениңдин һәргиз хапа болмаймән.

   -Әкә қолуңни,биз иккимиз әнди дост болумиз,-дәп у алдимға кәлдидә,қолини сунди. Мән қолумни бәрдим.

   -Ваң Жун!

   -Қәйсәр!

   Камера ичидикиләр һәйранлиқта бир-бирсигә қарашқиничә,туруп қелишти.

   -Сән хапа болма,Қәйсәр?

   -Хапа әмәсмән. Сениңдәк дост тапқинимға хошалмән!

   -Сени бир аз учуғдап қойдуқ?

   -Һеч гәп әмәс.

   -Ярайсән,оғул бала.-дәп у ғолумға қақти.-Жүр ағинә,жуқуриға чиқайли,дәм ал?

   -Сән вәзипәңни унтуп қалдиңму,маңа су бәрмәмсән?-чақчақ арилаш шундақ дедим күлүп.

   -Яхши,яхши.-уму күлди вә һиңга чишлиқ мәһбусқа қарап.-Акаңға су елип кәл!-дәп буйруқ қилди.

   -Яқ,сениң қолуңдин ичкүм келиду? Суни өзәң елип келишиң керәк? Шу чағда биз һәқиқий дост болалаймиз!

   -Яхши,яхши,-дәп у икки мүрәмдин туттидә,көзлиримгә тиклинип қарап туруп шундақ деди.-Сениңдә юлвастәк жүрәк бар екән жуму!...

   Мән биринчи синиптин тартип хитайчә тил-йезиқларниму яхши оқуғанлиғимдин,уларниң тилини ана тилимдәк мукәммәл биләттим.

   -Юлвастәк болмисиму ширдәк бар.-дедим чақчақ арилаш.-Биз уйғурларда «яман юлвас йолда ятса,ширға йол бәрмәс»дегән мақал бар.

   -Яхши,яхши,-дәп у кружкиға су елип кәлди.

   -Рәмәт саңа,Ваң Жун,-дәп униң қолидики кружкини алдим вә муздәк суни гүпүлдәп ичивәттим. Мәйдә,қосақ,биқинлиримниң санжип ағиришлири кичикинә бесилғандәк қилди.

   -Сән һәқиқий мәрт,ночи,гаңгуң оғул бала екәнсән? Буни мән һаяттинму көргән,китаплардинму көп оқуғанмән!...

   Мениң бу сөзлирим униңға бәк йеқип кәтти. У көксини керип,бешини ғаздәк тик қилған һалда һәмралириға «Көрдиңларму,мону башқа милләтниң мени жуқури баһалаватқинини? Мениң қәһримму бар,зәһримму бар,меһримму бар! Акаң қариғайниң қандақлиғини яхширақ билип қоюш?!»-дегәндәк ипадә билдүрди.

   Мениң «Йеңи һаят» түрмисидики «жазалаш» мәхситидә хитай мәһбуслири соланған камериға йөткигәндин кейинки биринчи күним әйнә шундақ башланған еди.

 

   Бу йәрдә кәңчилик,азадилик. Бүглүк үстидә қисилишмай,арамхуда йетип ухлаймиз. Буларға берилидиған тамқларму башқичәрәк,миллийларға қариғанда хелила яхши.Туз-дәмиму яман әмәс...Хелила азадиликкә чиқип қалдим. Униң үстигә,бу камериниң ғоризи билән ағинә-дост болувалдим. Мәнму өзәмни Ваң Жунға охшаш ғораз һесаплап жүрдүм. Маңа қапақ түрүп қарайдиған,доқ-попуза қилидиған һеч ким йоқ. Бәзи мәһбусларға өйидин келип туридиған йемәкликлирини улар мениңсиз йемәйду. Бирақ,мән уларни «меһман» қилалматтим. Улар буни яхши билиду. Бу камерида аяқлириға кишән селинған икки мәһбус бар. Униң бирси мән,йәнә бирси,кам гәп қилидиған,сөз қилсаң жавап бериду,болмиса,өзлигидин гәп қилмай әтидин кәч киргичә қошумисини түрүвелип,түгүмәс ой-хияллар ичидә жүридиған жигирмә бәш яшлар әтрапидики хитай жигити. Бу иккимизгә өйдин һеч нәрсә кәлмәтти. Кәлгән тәғдирдиму қобул қилишматти. Сәвәп,биз сиясий мәһбуслар едуқ...

 

   Шуниң билән күнләрни қоғлап һәптиләр,һәптиләрни қоғлап айлар өтүшкә башлиди.

   Мән түрмигә,түрмә һаятиға хелила үгүнүп қалған едим.

   Кечә-күндүз ойлайдиғиним анам!

   Анамни бәк сеғинаттим...

   «Бечарә анам мениңдин айрилип,ялғузчилиқта немә күнләрни тартиватидекин?»-жүрәк-бағрим көйүп кетәтти. Кечилири уйқум ечилип кетиду. У яққа өрилимән,бу яққа өрилимән,көзләргә уйқа келәр әмәс еди. Таң атмас бу кечиләрниң узақлиғичу?!..

   Камера ичидикиләр татлиқ уйқида. Бирлири пушулдап ухлаватқан,бирлири хорәк тартип,жөлишип кетиду,бирлири арилап-арилап «тарт-тарт»етип қоятти. Арзаңдәк ечип кәткән сесиқ пурақ әтрапқа таратти. Бу «ағиниләрниң» ағзидин,тенидин гүпүлдәп чиқип туридиған бир хил йеқимсиз пурақ билән кәйни төшүгидин чиқиватқан пурақлар арилишип,көңлиңни айнитатти,қусқуңни кәлтүрәтти. Бирақ,униңғиму үгүнип-көнүп  қалидекәнсән. Дәсләпки күнләрдә бәк қийналған едим. Кейин аста-аста у сесиқ пурақлардин сәскәнмәй жүриверидиған болдум. Шуңа әву бирлириниң арқа  қисилчиғидин «тарт-тарт»қилип етилип чиқиватқан оқлиридин тариливатқан пурақлар һеч гәп әмәстәк еди.

 

   Ахирқи вақитларда анам чүшлиримгә бәк тола киридиған болуп қалди.

   Анамни ойлап,анамниң гүл чирайини көз алдимға кәлтүргәч,хиялән өзәмгә-өзәм сөзләттим. «Бечарә анам шу күнләрдә мени ойлап,жиғлап,аһ уруп,һәсрәт чекип,ағирип-силап қалмисиди,илаһим?..Еһ Аллаһ,анамға саламәтлик,сағламлиқ,тетиклик,һошиярлиқ,сәвир-тақәт,чидамлиқ,қәйсәрлик бәргәйсән,ата қилғайсән?! Дунияда қәйсәрликкә кәлгәндә,чидамлиққа кәлгәндә,көтиришликкә кәлгәндә,сәвир-тақәтликкә кәлгәндә аниларға тәң келидиғини йоқ! Вақти кәлгәндә аниниң көңли,қәлби,жүриги полаттәк қаттиқ,шуниң билән биллә гүл бәргидәк назук! Қайси бир язғучи шундақ язған екән.Буни мән қайси бир китаптин оқуған. Әшу қәйсәрликни,әшу чидамлиқни,әшу көтиришликни,әшу сәвир-тақәтни мениң анамдин айримиғайсән,яратқан егәм?!-дәп Аллаһға илтижа қилғач,анамни ойлидим.

 

   Шунда мәрһум атам бирдинла көз алдимға ениқ,рошән кәлди...

   Атамниң мәзгилсиз,туюқсиз өлүми анамға толиму еғир кәлгән еди!...

   Анам бу жудалиққа чидиди. Чидимай амал йоқ! Бирақ,ичидин көйүп күл болди.

   Мениң шох балилиқ дәвирлирим түгиди.

   Оқушқа дегән қизиқиш,интилишлирим,һәвәс-иштияқлирим бирдин өчти.

   Шерин арзу-арманлирим атам билән биллила қара йәрниң астиға кирип кәтти!...

   Атамниң йәттә нәзиридин кейин атидин айрилишниң,жудалиқниң нәқәдәр еғир екәнлигини техиму чоңқур  һис қилғандәк,билгәндәк болдум.

   Һәр кимниң өз өй-розғари,тирикчилиги бар әмәсму? Йәттисигичә анамға һәмра болуп олтиришқан туққанлар,кирип-чиқип туриватқан холум-хошнилар нәзир пүткәндин кейин,һәммиси өйлиригә кетишти. Анам иккимиз ялғуз қалдуқ. Төрт там йәп турғандәк еди мени...

   Анам хуптән намизини оқуп болғандин кейин,узақтин-узақ дуга қилди.

   Өйниң бир булуңида шүмшәрәп олтарған мениң мискин көңлүм бирдин бузулуп,өпкәм өрүлүп кәтти.

   «Һә,оғлум!» дегиничә күлүмсирәп өйгә кирип келидиған атам көз алдимда лап қилип пәйда болди.

   «Ата,женим ата!»-жүгүрәп берип атамниң бойниға есилғум кәлди.

   Жүрәк-бағрим көйүп кәтти.

   Қанчә қилсамму чидимидим. Вақирап жиғлавәттим.

   -Вай балам,немә болди?

   Анамниң бу сөзи жүрәк-бағримни техиму өртәп ташлиди.Өзәмни анамниң бағриға аттим.

   -Ата,женим ата! Мән әнди қандақ қилимән?...Бизни немишкә ташлап  кәттиң?-өпкә-өпкәмни басалмай қалдим.

   -Қой балам,жиғлима,кәчтә жиғлиған яман,-анам башлиримни,үзлиримни тохтимай силатти. Қири бузулған ериқниң сүйидәк икки көзимдин еқиватқан яшлиримни алқанлири билән сүртүватқан анам мениң заримға чидимай қалди...Мени бағриға мәккәм бесивалди...

   Анам аваз чиқирип жиғилмиғини билән ичидә жиғлавататти,жүригидә жиғлавататти. Буни анамниң ич-ичидин өпкидәватқинидин,пүтүн вужудиниң аччиқ жудалиқ отидин титрәватқанлиғидин сезип,билип тураттим...

  Мана мошулар көз алдимдин  бир-бирләп өтүшкә башлиди.

   Чидидим. Орнимдин туруп кәттим.Жүригим көйүп,ичишип кетивататти...Муздәк судин бир кружкини дәм алмай ичивәттим. Бүглүкниң четидә путумни саңгилитип,түгүмәс азаплиқ ой-хиялларға берилгән һалда олтардим.

   Камера ичидикиләр шу баяқичә пушулдишип,хорәк тартишип,наван-наванда «тарт-тарт»етип қоюп,дуниядин беғәм раһәтлинип ухлишивататти.

   Хияллирим йәнә қайтидин жирақларға қарап қанат қақти...

   Башқисини билмәймәну,бирақ мән үчүн атамдин жуда болуш,мениң шерин арзу-арманлиримни кумпәй-кум қилип ташлиған еди. Һаят мән үчүн мәнисиздәк,һеч бир қизиғи йоқтәк билинәтти. Һәммә нәрсигә бепәрва қарайдиған болуп қалдим. Оқуштинму суслаштим. Атам һаят вақтида қолумдин китап чүшәрмәттим. Атамдин қандақ айрилдим,китаптинму шундақ айрилдим. Задила оқуғум кәлмәйду,дәрис қилғумму кәлмәйду.

   Бир күни кәчлик тамақтин кейин анам,бирдә маңа ичи ағирип,мени аяватқандәк,бирдә мениңдин көңли су ичмәй,мениңдин рәнживатқандәк сөзләп,шундақ деди;

   -Оғлум,атаңниң өлүмидин кейин сән башқичила бала болуп қеливатисән? Бурун сән қандақ едиң,һазир қандақ?..Атиси өлгән ялғуз сән әмәс,биз әмәс. Аллаһниң тәғдири,мәрһумниң көрүдиған күни,йәйдиған рисқи шунчилик екән. Аллаһға миң қәтлик шүкри,атаң хелә узақ өмүр көрди. Унчилик яшқа йәтмәй өлүп кетиватқанлар қанчилик?...Бу дунияда һеч ким қалмайду,һәммә адәм өлиду. Бирси яш кетиду,бирси кәч кетиду дегинидәк,рисқи пүткәндә һәммә бу панийдин бақийға кетиду...Яратқан егәм  атаңниң ятқан йерини жәннәттә қилғай?!-дәп анам көз чанақлиридики яшлирини яғлиғиниң учи билән сүрткәндин кейин,уһ дәп улуқ-кичик нәпәс алдидә,сөзини давамлаштурди.-Биз сени қанчилик арзулап өстүргән едуқ?.. Атаң сениң яхши оқуп,чоң болғанда алим болушиңни,чоң адәм болушиңни қанчилик арзу қилатти. Сән өзәңму «Мән яхши оқуймән,алий мәктәпләрдә оқуймән,алим болимән,чоң башлиқ болимән!»дәп кәлгән едиңғу? Атаң өлүши биләнла,кечиләп олтирип дәрис қилиштин,китап оқуштин қалдиң. Сениң бу ишиңдин атаңниң роһи қоруниду,тинич яталмайду. Һәммә нәрсигә сәвир қилиш керәк,балам!

   Сән кичигиңдин әқиллиқ,зерәк бала едиңғу? Атаң саңа қарап «Мениң бу бир тал ялғузум онға бәргүсиз бала болиду»дәп саңа қанчилик чоң үмүт бағлатти. Әң болмиғанда,атаңниң үмүтини ақла,яхши оқи,оқушни ташлима,оғлум?...

   Анамниң әшу сөзлиридин кейин мениңдә оқушқа дегән қизиқиш-интилиш,иштияқ яңливаштин ойғанған еди.

   Мәктәпни әла баһада тамамлидим.

   Алий мәктәптә оқуш маңа нәсип болмиди!...

   Сән қанчилик әқиллиқ,ихтидарлиқ,талантлиқ болма,бәрибир,бизниң мәмликәттә алий билим елиш үчүн оқуш пули төләш керәк. Ундақ ақча биздә йоқ еди.

   Атам һаят болғинида,мени чоқум алий мәктәптә оқутатти. Мениң Япониягә чиқип оқуш арзу-арманлирим сөзсиз әмәлгә ашқан болар еди.

   Атам узақ жил маарип саһасида хизмәт ишлигән киши. Пенсиягә чиққандин кейин, дөләт яман әмәс пенсия ақчиси берәтти. Атамниң пенсияси аилимизгә паң-шиң йетидиған. Атам;«Оғлумизни оқутуш үчүн бир аз ақча керәк»дәп,хелә жиллардин бери азду-тола ақчиму жиғип қойған екән. Мениң алий мәктәптә оқушум үчүн жиғиватқан у ақчиниң мәлум қисмини атамниң өлүмигә,йәттә нәзири,қирқи нәзири дегәнгә охшаш қайғулуқ мәрасимларға ишләттуқ.

   Атам вапат болуп,аридин үч ай өткәндин кейин анам қаттиқ ағриди. Ағриғандиму бәк қаттиқ ағриди. Мән толиму қорқуп кәттим. Әгәр өйдә ақча болмиғинида,әшу ағриқ анамни у дунияға—атамниң йениға елип кетәттимикен...Анам бир айдин артуқ ағриқханида йетип,давалинип,Аллаһқа миң қәтли шүкри,сақийип чиқти.

   Анамни давалитиш үчүн нурғун ақча кәтти.

   Атамниң мени оқутуш үчүн жиғип жүргән әшу ақчилириму түгиди.

   Мениң тәлийимгә жан көйәр бирәр бай туққанлар бар болған болсичу кашки?! Ундақ қериндашлар биздә йоқ еди. Барлириниң өзи,йәни дадамниң бир иниси билән бир сиңлиси аилиси билән Или вилайитиниң Алтөй йезисида туриду. Деханлар. Күнини аран-аран көрүватқан намрат бечариләр. Шуңа «Дехан дегән һеч қачанда бай болмайду,амма ачтин өлмәйду»дегән гәпләр бекар ейтилмиған екән?

   Анамниң Ғулжида йеганә иниси бар. У биздин үч-төрт коча нерида туратти. Кичикинә ашханиси бар. Мантипәзлик қилиду. Көп балилиқ адәм. Балилири кичик. Аяли ағриқчан. Тапқан пули ағриқчан аялини давалитиш,бала-жақисини асраштин ашмайду. Күнини аран-аран көрүп жүргән бир кәмбиғәл касип адәм.

   Ғулжидики  чоң-кичик әмәлдарлар билән хизмәтчи-кадрларниң,шундақла содигәр байларниң мениң билән бир мәктәптә вә шәһәрниң башқиму мәктәплиридә оқуған,мән яхши тонуйдиған оғул-қизлири алий мәктәпләргә қобул қилинди. Уларниң һәммиси дегидәк маңа қариғанда,төвән баһада оқуған. Улардин бәзилириниң өй тапшуруқлирини дайим мән ишләп берәттим. Әшу синипдашлиримниң көпчилиги Үрүмчигә,бир нәччиси Бежин,Шаңхәйләргә,һәтта мән арзу қилған Япониягә алий мәктәпләрдә оқушқа маңди.

   Мениң пүтүн қәлбим,вужудум һәм һәвәс һәм һәсәт отида көйди.

   Атам һаят болғинида, билимгә дегән чаңқиған тәшналиғимни қандуруш үчүн мәнму әшу қиз-оғулларға  охшаш чәксиз бәхиткә бөләнгән болаттим.

   Амал қанчә! Мениң бу шор пешанәмгә у бәхитләр йезилмиған екән!...

   Шуниң билән тирикчиликниң койида,ялғуз анамни яхши беқип,разилиғини елиш ойида китап-дәптәрни,қәғәз-қәләмни жиғиштуруп қойдумдә,атаңму базар,анаңму базар дәп,елип-сатарлиқни өзәмгә кәсип қилдим. Дәсми болмиғандин кейин,базарда ушшақ-чүшәк нәрсиләрни елип-сетип тапқан азду-тола ақча билән уни буниңға,буни униңға улап дегидәк,күнимиз өтүшкә башлиди...

   -Һой,Қәйсәр,ухлимай немигә олтирисән?-уйқидин ойғанған Ваң Жун хияллирим жипини үзүп ташлиди.

   -Уйқум кәлмәйватиду,-дедим қисқила.

   У башқа гәп қилмиди. Бүглүктин пәскә чүшти. Уйқулуқ әснигәч,бир-икки керилдидә,булуңға барди. Жирилдитип узақ сийди. Андин краниктин су елип ичти. Йенимға келип олтарди.

   -Қәйсәр,байқаймән,сән наһайити көп ойлайсән.Немини ойлайсән?- униң уйқиси қанған болса керәк,камера ичидикиләрниң қаттиқ ухлаватқинидин пайдилинип,мениң билән очуқ-йоруқ сөзләшкүси келиватқанлиғини бирдин сәздим.

   -Немини ойлайду дәйсән,ағинә. Ялғуз анамни ойлаватимән.

   -Атаң йоқму?

   -Өлүп кәткән.

   -Акилириң,укилириң,һәдә-сиңиллириң барду?

   -Йоқ. Улар кичик вақитлирида өлүп кәткән екән.

   -Сән ялғузму?

   -Һә,ялғуз оғулмән.

   -Анаң қанчә яшта?

   -Яшинип қалған. Өзи ағриқчан. Анамдин көп әнсирәймән...

   Униң маңа ичи ағриғандәк қилди.Йенимғирақ силжип,йеқин олтарди. Униң көзлиридин сәмимийлик,мениң дәрт-һәсрәтлиримгә шерик болғуси келиватқандәк бир хил ипадиләрни көрдүм.

   -Хапа болма,достум,-дәп у мүрәмгә қолини қойди.

   -Рәхмәт саңа,Ваң Жу!-дедим улуқ-кичик нәпәс елип.

   -Мениңму қери атам билән анам бар. Улар ичкиридә,Хонәндә...

   -Хонәндә?

   -Һә,Хонәндә. Мән өзәмму Хонәндә туғулуп, чоң болған. Шинжаңға чиққинимға бийил бәш жил болди.

   -Шундақму? Мән буни билмәптимән?

   -Мән ейтмисам, сән нәдин билисән!

   -Демәк,сән Хонәнлик екәнсәндә?

   -Шундақ,-дәп у бир нәччә дәқиқә жим-жит болуп қалди. Дуниядин беғәм пушулдап,хорәк тартишип ухлаватқанларға бир пәс зәң селип қаравалғандин кейин,сөзини пәс авазда давам қилди.-Бизни ғәрбий диярни ечиш сиясити билән Шинжаңға елип чиққан. Ичкири өлкиләрдә «Шинжаң бай,кәң,гөзәл,гөһәр зимин» дәп тохтимай тәшвиқ қилиду. Раст,шундақ екән. Бирақ,бәрибир,өзәм туғулуп өскән Хонәнгә йәтмәйду!

   -Тоғра ейтисән,һәр кимниң өзиниң туғулуп-өскән жайи әзиз,-дедим униң сөзигә яриша.

   -Бу сөзиңгә мән қошулимән.-деди у.

   -Ата-анаңниң сәндин башқа балилири барду?

   -Биз икки бала едуқ. Акам билән мән. У һазир йоқ!

   -Нәгә кәтти? Чәт әлгә чиқип кәткәнму?

   -Чәт әлгә чиқип кәтсиғу толиму яхши болатти. Бирақ, чиқип кетәлмиди...

   -Немишкә?

   -1989-жилдики Бежин Тьяньәнмин қанлиқ вақиәсини билисәнғу?

   -Анчә-мунчә аңлиғанмән.

   -Шу жилдики,Бежиндики студент-яшларниң коммунистик партияниң сияситигә қарши наразилиқ намайишини уюштурғучиларниң бирси мениң акам еди. Силәрниң милләтниң балиси Өркәшму рәһбәрләрниң бирси болған. У ишлардин сениң хәвириң болуши керәк? Мениң акам әшу Өркәш билән йеқин дост екән...

   «Бу раст ейтиватамду яки мениңдин сөз елиш үчүн гәп ясаватамду?»дегән ой билән униң көзлиригә тик қаридим. У көзлирини мениңдин елип қачқини йоқ.

   Икки жүп көз бир-бирсигә тик қадалғиничә,бир нәччә дәқиқә қетип қалди.

   Бирсидә раст-һәққанийлиқ,бирсидә гуманлиниш,ишәнмәслик!

   -Әшу акамни Тьяньәнмин мәйданида танкиға чәйлитип өлтүривәтти!...-у шундақ дәп бир нәччә дәқиқә жим-жит олтирип қалди. Бир чағда қулуғимға аста пичирлиди.-Шуниң үчүн мән бу түзүмни,коммунистик түзүмни,коммунистик партияни женимдәк өч көрүмән!...

   -Өзиниң пухралирини танкиниң зәнжир тапанлирида тирик чәйлитип өлтүриштин артуқ вәһшийлик болмас?!-дәп мән униң тизи үстидә билинә-билинмәс титирәватқан қолини алқанлирим арисиға алдим. У маңа әжайип бир миннәтдарлиқ туйғуси билән узақ қаридидә,шундақ деди;

   -Мениң акам Өркәш билән әшу қанлиқ намайишта қол тутушуп,дәһшәтлик өлүмдин қориқмай ирадә көрсәткәнлиги үчүн мән силәрни,уйғурларни яхши көрүмән. Болупму саңа охшаш таяқ-тоқмақтин қориқмайдиған жасур, гаңгуң,ночиларни!

   -Мениң гаңгуң,ночилиғимни нәдин билисән?-дедим чақчақ арилаш.

     -Әшу биринчи күнила мән сениң биздин қориқмай, тик турғанлиғиңдин,шунчә таяққа ғиң қилмиғанлиғиңдинла, сениң гаңгуң,ночи екәнлигиңни бирдин билгәнмән.

   -Шундақму техи?

   -Һә,шундақ!

   -Мән саңа ейтсам,-деди у.-сени бир көрүпла,сениң көзлириңдин сениң қандақ оғул бала екәнлигиңни билгәнмән. Сән көпни билисән,әқил-параситиң йетәрлик.

   -Нәдин ундақ болсун. Мән оттура мәктәп пүтүргән,алий мәктәп оқумиған турсам?

   -Гәп алий мәктәп оқуғанда әмәс. Алий мәктәп пүтүргән гаччилар толуп турупту.

   -Демәк,сәнму алий мәктәп көрмигән,оттура мәктәп билимигә егә маңа охшаш «әқилдар» екәнсәндә?-сөзүмниң ахирини чақчаққа улидим.

   -Топ-тоғра ейттиң,Қәйсәр. Акам өлгәндин кейин,-дәп улуқ-кичик нәпәс алдидә,андин бирси аңлап қалмисун дегәндәк аста сөзләп, шундақ деди.-оқуғим кәлмиди. Һәммә нәрсигә өч болуп кәттим. Болупму,Жуңго коммунистик партия дегән нәрсигә!

   -Акаң өлгәндин кейин,ата-анаңни ташлап,Шинжаңға немә дәп чиқтиң?

   -Мән яман көрүдиған мошу коммунистик партия бу өлкигә бәзиләрни алдап,бәзиләрни мәжбурий түрдә елип чиқиду. Мошуниңдин өзәң хуласә чиқиривал?

   -Чүшүнүшлик.-дедим мән вә униңдин соридим.-Ата-анаңниң әһвали қандақ һазир?

   -Яман әмәс,яхши. Һәр иккиси пенсиядә. Илгири улар фабрикида аддий ишчи болуп ишлигән. Пенсия ақчилири өзлиригә йетип ашиду. Сениң анаң пенсия ақчиси алидиғанду?

   -Нәниң пенсия ақчиси дәйсән. Атам алатти. Өлгәндин кейин бәрмәс болди. У киши узақ жил маарип саһасида хизмәт ишлигән. Яман әмәс пенсия берәтти.

   -Пенсия алмиса,анаңни һазир ким беқиватиду?

   -Шуни ойлап,анамни ойлап,бу узақ кечиләрни мошундақ аһ уруп,уйқусизлиқта өткүзиватимән,ағинә.

   - Йеқин уруқ-туққанлириң барду?

   -Көп әмәс,бар. Уларниң һәммисила женини аран-аран беқип келиватқан кәмбиғәл кишиләр.

   -Сениң әһвалиң бәк еғир екән,достум...

    Ариға бир нәччә дәқиқә жим-житлиқ чөмди.

   Һәр иккимиз өз хияллиримиз билән бәнт едуқ.

   -Ата-анаңниң йениға,өз юртиңға кәткүң кәлмәмду?-дәп соридим бир чағда аридики жим-житлиқни бузуп.

   -Сениң немә демәкчи болуватқиниңни чүшүниватимән,-дәп күлүмсирәп қариди маңа.

   -Немини чүшүниватисән?-дәп соридим.

   -Һәммини,-деди у маңа мәналиқ тиклинип.-Шинжаң бай,кәң,гөһәр зимин! Бу йәр яхши. Һәммә нәрсә бар. Баяшәтчилик,кәңчилик. Немә қилимән десәң,қандақ яшаймән десәң,әркинчилик!

   -Һәммигә ундақ әмәсқу? Бирсигә баяшәтчилик,бирсигә қәһәтчилик. Бирсигә кәң,бирсигә тар!

   -У дегиниң тоғра. Мән сени чүшүнимән. Бирақ,сән очуқ ейтмайватисән?

   -Немини очуқ ейтишим керәк?

   -Мәйли, ейтмисаң ейтма. Чүнки сән маңа ишәнмәйсән? Ишәнмигәнму бир һесапта яхши. Бүгүнки күндә бу дияр адәмлириниң бир-бирсигә ишәнмәс,сир ейтмас болуп қалғанлиғидин мениң яхши хәвирим бар,Қәйсәр?... Сениң миллитиңниң өзи бир-бирсигә ишәнмәс болуп қалған бу заманда маңа охшаш ғәйри милләткә ишәнмигиниңму бир һесапта тоғра.Униң үстигә түрмә ичидә...

   Мән униң сөзлиригә инкас қайтурмидим. Ичимдә өзәмчә ойлидим;гәп-сөзлири тоғра,жайида. Бирақ,ким билиду,униң ойида немиләр бар? Бу,мүмкин һөкүмәтниң мошу йәрдики өз адимиду? Һеч нәрсә дәп болмайду. Һәр һалда еһтият қилиш керәк. Ойлап сөзләш керәк. Бәзидә бир еғиз сөз бешиңға бала болиду...

   -Мән тарихқа көп қизиқимән,-деди Ваң Жун бир чағда сөзини давамлаштуруп.-Тарих китапларни көп оқуймән. Сениң әждадлириң нәччә миң жиллар бурун чоң ханлиқларни,дөләтләрни қурған екән?  Шу дәвирләрдики урушларда улар бизниң ханларға,падишаһларға көп ярдәмәрни қилған екән. Хән миллитиниң хан,падишаһлири уйғурларниң хан,падишаһлириға чирайлиқ қизлирини соға қилип,хотунлуққа берәттикән. Буларни мән тарихи китаплардин оқуғанмән.

   Чиңгизхан дәврини алидиған болсақ,Чиңгизхан уйғурларға қирғинчилиқ урушлирини ачмиған екән. Ечиш әмәс,Идиқут Уйғур дөлитиниң падишаһи Баурчуқ Арт Текинни өзиниң бәшинчи оғли дәп елан қилип,чирайлиқ қизини тоқаллиққа бәргән екән. Хәт-йезиқни Чиңгизханға—Моңғулларға үгәткәнму уйғурлар екән. Көрдиңму,сән қандақ хәлиқниң әвлади?!...

   Униң бу сөзлиригә һәйран қалдим. Бу тарихни мәнму яхши билимән. Бирақ,Хонәнлик бир хитайниң,түрмидики бир мәһбусниң еғизидин бундақ сөзләрни аңлаш мән үчүн һәйран қаларлиқ әһвал еди.

   Мән Ваң Жунни яхши көрүшкә башлидим.

   -Һой,Ваң Жун,сән әжайип жигит екәнсәнғу? Мән сени бир гаңгуң,ночи екән дәпла ойлисам,яқ,сән чоң бир тарихчи,чоң бир философ алим екәнсәнғу?

   -Мән саңа бая ейттимғу,сениң билән мән алий мәктәп көрмигән болсақму,әшу алий мәктәпләрни пүтүргән хелә-хелисидин үстүн туримиз. Сәнму асан жигит әмәс. Сәнму көп билисән,көзлириң ейтип туриду. Бирақ,очуқ сөзлимәйватисән? Мәйли,һазирчә сөзлимәй қой. Иккимиз очуқ-йоруқ сөзлишип,бәс-муназирә қилидиған вақитлар техи алдимизда!

  - Илаһим, ейтқиниң кәлсун,ағинә!

   Бу күнки сөһбитимизниң ахириға шу йәрдә чекит қоюлди.

 

 

Түрмидики ислаһәт

 

 

 

   Бир күни кечидә камериниң төмүр ишиги шарақлап ечилдидә,гундипайлар путиға кишән селинған мәһбусни әкирип қоюп чиқип кетишти.

   Қараймән. Жигирмә яшлар әтрапидики чуғи кичик,оруқ кәлгән,қара қумчақ уйғур жигити. Сапла хитайлар арисидики ялғуз уйғур мени көрүши билән униң қорқуш-тәшвишлири сәл тарқиғандәк болди. Өзини әркин тутушқа тиришти. Буни мән, униң һә дегәндики әтрапиға алақ-жулуқ қарашлиридин кейинки хатиржәмлигидин бирдин байқидим.

   -Кәл ука,бу яққа өт?-дәп йенимдин жай көрсәттим.

   -Яқ,у олтармайду!-деди мәһбуслардин бирси.

   Мән лап етип Ваң Жунға қаридим.

   Көзләр бир-бирси билән бир нәччә дәқиқә үзүлмәй тоқунушти.

   Биз көзлиримиз арқилиқ сөзләштуқ.

   Мән дедим ; «Ваң Жун,қариғина,бу саңа охшаш,маңа охшаш жисманий жәһәттин чениққан,бәқувәт,анчә-мунчә таяққа ғиң қилмайдиғанлардин әмәс,кичикинила,назук бир жан көрүниду.Буларниң муштуми еғир келиду,көтүрәлмәйду...Монулириңға ейт,қанунға өзгәртиш киргүзәйли? Буниңдин кейин бу йәргә киргән уйғурни уйғур,хәнсуни хәнсу уридиған болсун?!..».

   У деди; «Мән сени чүшәндим. Уйғуриңға ичиң ағириватиду...Яша достум,сениң бу ишиң өз миллитиңни қанчилик яхши көрүдиғанлиғиңниң,сөйүдиғанлиғиңниң бир бәлгүси! Өз миллитиңгә,өз хәлқиңгә дегән сөйгү-муһәббәт мана мошундақ йәрдин башлиниду. Мән саңа қайил! Сениң дегиниңчә болсун. Қанунға өзгәртиш киргүзсәк киргүзәйли!...».

   Мән дедим ; «Рәхмәт ағинә,мени чүшәндиң,сөзүмни йәрдә қоймидиң!».

   У деди ; «Қәйсәр,шуни яхши билгинки, «бузулмус қанунға» өзгәртишниң киргүзилишни мениң саңа болған еқидәм,иккимизниң достлуғиниң,мәңгү достлуғиниң бәлгүси дәп чүшәнгәйсән?!».

   Мән дедим; «Рәхмәт саңа,достум! Мән әнди саңа ишәндим. Мәрһум акаң Өркәш билән қандақ дост болған болса, биз икимиз шундақ достлардин болумиз. Маңа ишән?!».

   У деди; «Һәр һалда чандуруп қоймайли? Сәвәп,бизниң ичимиздиму шпионларниң болуши мүмкин? Қайси камерида немә гәп-сөзләр,немә ишлар болуватқинини түрмә башлиғи билип туриду!».

   Мән дедим ; «Ундақ хәвәрчи мунапиқлар һәммә камерида бар! Мән ойлаймән,уйғурни уйғурниң урғанлиғини түрмә башлиғи билсә,хошал болиду,әлвәттә?!...».

   Дилимиздики бу сөзләрни һәр иккимиз көзлиримиз арқилиқ уққандәк,билгәндәк,һәтта аңлиғандәк болған едуқ.

   Ваң Жун орнидин ликкидә турдидә,чаққанлиқ билән бүглүктин сәкрәп пәскә чүшти.Буйруқ аһаңда шундақ деди ;

   -Бүгүндин башлап камериға киргән «меһманни күтүвелиш» қануниға өзгәртиш киргүзүмиз!...

   Камера ичидики һәмминиң һәйранлиқта пақирап қалған көзлири униңға тикләнди. У сөзини давамлаштуруп,шундақ деди;

   -Әнди бу камериға киргән һәр қандақ уйғур «меһманни»уйғурларниң өз күтүвалидиған,хәнсу «меһманни»хәнсуларниң өз күтүвалидиған болсун!-деди у сот һөкүмини оқуватқан судиядәк һөкүм чиқирип.

   Камера ичидә бир нәччә дәқиқә жим-житлиқ һөкүм сүрди.

   Камериниң «гаңгуң,ночисиниң»бу өзгәртишигә һеч ким қаршилиқ билдүрәлмиди.

   Шуниң билән йеңи «меһманни» күтүвелиш маңа тапшурулди.

   Униң путида кишән,мениң путумда кишән!

   Уни булуңға апарғичә қулуғиға пичирлавалдим; «Билип қой,сени қаттиқ урғандәк қилимән,бирақ аста уримән. Вай жан дәп вақириғин?».

   Бүглүк үстидә ятқан,олтиришқан мәһбуслар бәәйни театр залидики тамашибинлардәк,сәһнә пәрдисиниң ечилишини,сәһнидә қизиқ бир оюнниң көрсүтилишини күтүватқандәк,бизгә қарап туришатти.

   «Товва,-дәймән өзәмгә-өзәм,-мону тәтүр заманни қара!...Уйғурни уйғурға урғузуп қоюп,мону кәлгүндиләрниң тамашә көрүп олтарғинини? Хәп,амал қанчә!..».

   Түрмә «қанун-қаидиси» бойичә көрсүтилидиған,бирсигә азап,башқилириға һөзүр беғишлайдиған түрмә «спектакли» бир нәччә минут давам қилди. Мән униң тоғра кәлгән йеригә уруватимән.У вақираватиду,зарлинип,йелинип-ялвуриватиду...

   -Болди қил?!-дәп Ваң Жун мени уруштин тохтатти.

   Йеңи «меһманни» күтүвелиш мәрасими шуниң билән тамам болди.

   -Апирип ятқузуп қой,әнди дәм алсун!-деди Ваң Жун.

   Мән уни йөләп,бүглүкниң четигә апирип олтарғуздим.

   -Су ичәмсән,ука?-соридим.

   -Мәйли.-деди у зәип авазда.

   Крожкида су әкилип бәрдим. У гүпүлдәп ичивәтти.

   -Рәхмәт,ака,-деди у аста өз ана тилида сөзләп.

   -Хапа болма,ука. Бу йәрниң қанун-қаидиси шундақ екән,-дедим.

   -Буни мән яхши билимән.-деди у.-Саңа рәхмәт.Әгәр сән болмиған болсаң,булар мениң момамни көрсүтәтти. Һелиму тәлийимгә бу йәрдә сән бар екәнсән,мени чоң азаптин қутулдуруп қалдиң,ака!...

   Униңға йенимдин жай бәрдим. Иккимиз қатарлишип яттуқ.

 

   Камера ичидикиләрниң һәммиси татлиқ уйқиға кәткән. Йенимда ятқан бала у ян-бу ян өрүлди. У мениң ойғақ ятқанлиғимни сәзгән болуши керәк. Бир чағда;

   -Ака,сән ухлимидиңму?-дәп аста пичирлиди.

   -Уйқум кәлмәйватиду,-дедим мәнму пичирлап.

   -Сән нәлик,ака?

   -Мошу Ғулжилиқ.Өзәңчу?

   -Текәслик.

   -Етиң немә?

  -Юсүпжан!

   -Сиясий мәһбус охшимамсән?

  -Һә,шундақ.Сиясий мәһбус!

  -Чоң бир мәсилә чиқарған екәнсәндә?

  -Партлитиш бомбиси ясиған,дәп қолға алди. Муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилиндим!...

   У аста пичирлап сөзләватиду. Мән «һә,һә»дәп тиңшап қоюватимән. «Яман бопту,яхши бопту»дегинимму йоқ. Униң сөзлирини тиңшиғач,жим-жит ятивәрдим. Инкас билдүрмидим. Билдүрүшниңму һажити йоқ еди. Ким билиду дәйсән,мениңдин сөз елиш үчүн киргүзүлгән нәрсиму бу,билип болмайду.

   Бу дегән түрмә. Бу дозақта сеғизхандәк сақ болмисаң,күнүң тәс,һалиңға вай!...

   Түрмә бу яқта турсун,шу күнләрдә жәмийәттә адәмләргә,әң йеқин,ишәнчлик дегән кишиләргә ишиниш,сир ейтиш,очуқ-ашкарә гәп қилиш мүмкин әмәс. Адәмләрни һазир бир-бирсиниң арқисиға пайлақчи,тиң-тиңлиғучи қилип,селип қоюшқан. Һөкүмәтниң сәл-пәл нәзиригә чүшүп қалдиңму,болди,нәгә берип,нәдә туруп,немә гәп-сөз қилип жүргәнлириң дәррула әнчвәңтуңға йетип туриду. Шуниң үчүн адәмләр һазир бир-бирсигә гуман билән қарайдиған,бир-бирсигә ишәнмәйдиған,сир ейтишмайдиған болуп кетишкән еди.

   -Болди,ука,ухлиғин!-дедим вә униңға дүмбәмни қилип яттим...

 

   Көзлиримгә уйқа келәр әмәс.

   Мәрһум атамниң қайси бир қетимда ейтқан,қулиғимға қоғушундәк қуюлуп қалған әшу бир сөзлири хиялимға бирдин кәлди;

   «Мавзедуңниң азатлиқ армияси вәтинимизгә бесип киргән әшу 1949-жилдин бу ян та бүгүнки күнгичә хәлқимиз буларға һәдди-һесапсиз бәдәлләр төләп келиватиду. Әллик нәчинчи жиллири башланған идеологиялик күрәш,зиялиларға қариши туруш,стил түзүтүш,йәрлик милләтчиликкә қариши туруш,әксил инқилапчиларни йоқитиш,йәр ислаһати,бәшкә қариши,үчкә қариши дегәнгә охшаш һәрикәтләрдә әжайип вәтәнпәрвәр затлар,зияли- кадрлар,вәтәнниң,хәлиқниң ғемини қилидиған нурғун яхши адәмлиримиз,йол башлиғучилиримиз өлтүрүлди,түрмиләрдә азап чәкти,әмгәк билән өзгәртиш лагерлириға сүргүн қилинди,тәқипләргә учриди. Бир қисимлири вәтәнни тәрк етип,чәт әлләргә чиқип кәтти!...

   Мавзедуңниң беваситә өзи рәһбәрлик қилған,он жилға созулған «мәдәнийәт зор инқилави» дәп аталмиш һәрикәт вақтида хәлқимизниң бешиға һәдди-һесапсиз күлпәтләр кәлди. Мениң өзәм әшу һәрикәтниң қурбаниға айландим. Әмгәк билән өзгәртиш лагерлириға паландим...

   Бүгүнки күндә болса,хәлқимиз коммунистларниң зулумида азап чәкмәктә. Вәтәнниң егиси болған уйғурларда һеч қандақ һоқуқ қалмайватиду. Бизни кәлгүнди милләт башқуриватиду. Улар бизни бир-бирсимизгә қариши қоюп,қизиғимизни,тамашимизни көрүватиду. Бизниң хәлқимиз беғәм,бепәрва болуп кетиватиду. Маңқуртлишиватиду!...

   Ахирқи икки әсирдә хәлқимиз төрт йүз қетимға йеқин чоң-кичик көтүрүлүш,ғулғула-қозғилаң,инқилапларни қилип кәлди. Буларниң һәммиси зулумға қариши азатлиқ ,әркинлик күрәшлири болған!...

   Оғлум,бу сөзләрни саңа ейтиватқиним, «Бир чағларда атам шундақ дегән еди»дәп әсләп турсаң, шуниң өзи купайә. Билип қойғанниң пайдиси көп,муһим,амма зийини йоқ. Лекин,бу сөзләрни һазирчә ичиңдила сақлап қойғиниң яхши. Көрүнгән адәмләрниң алдида һәргиз дегүчи болма?...».

   «Атам тоғра ейтқан екән,-дәп ойлидим ичимдә.-Жәмийәттә әмәс,түрмидики мону кичикинә бир камериниң ичидә турғулуқ,бу ағиниләр һәммини өзигә қаратқуси,башқурғуси,һөкүмдарлиқ қилғуси келиду...Мана һазирла бир уйғурни бир уйғурға урғузуп,тамашә көрүшти. Буниңдин артуқ хорлуқ,бечарилик болмиса керәк? Амал қанчә,тәғдиргә баш әгмәй амалиң йоқ!

    Һелиму буларниң гаңгуңи,ночиси билән ағинә болувалдим. Әксинчә болғинида, бу йәттә-сәккизи бириквелип,бу бечарә балини мени урғандәк думбалап урған болса,чидап олтиралматтим. Галач-гулуч башлинатти...У чағда ким пайда көриду,ким зиян тартиду? Әлвәттә,мән зиян тартимән,мону бала зиян тартиду. Жинайитимиз техиму еғирлишиду,дегән сөз еди...

   Ваң Жун дурус жигит екән... Яхши адәмләрниң әшундақ гаңгуңлардин чиқидиғиниға көзүм убдан йәтти. У әқиллиқ жигит екән. Мениң көз қарашлиримдинла мениң немә демәкчи болғанлиғимни бирдин чүшәнди...Мону балини қаттиқ таяқтин қутқузуп қалди. Мән униңға йеқип қалғанға охшаймән,мән билән очуқ-йоруқ сөзлишиватиду. Әгәр униң ейтқанлири раст болса,униң өзиму бүгүнки жәмийәткә,коммунистик түзүмгә,коммунистик партиягә қарши екән. Жуңго коммунистик партиясини яман көрүдиғанлиғини,өч көрүдиғанлиғини өз еғизидин ейтиватиду.Һә,бу милләтниң ичидиму коммунистик партияни,униң сияситини яқтурмайдиған,яман көрүдиғанлириму бар екән. Ваң Жун әйнә шундақларниң бирси охшайду?

   Униң ейтишиға қариғанда,гөһәр зимин аталған чәксиз вәтинимизниң һәммә жайлирини чөмүлидәк бесип кетиватқан бу ағиниләрни әшу коммунистик партия алдап вә мәжбурий түрдә ичкири өлкиләрдин елип чиқиветипту. Буни мән аңлиған,биләттим. Амма,уларниң өз еғизидин аңлимиған едим.

   Алдинип чиқтиму,мәжбурий түрдә чиқтиму,бәрибир. Бу гөһәр зиминға чиққанлар,чиқиватқанлар өз ихтияри билән һеч қачанда өз юртиға,өз вәтинигә қайтип кетишмәйду. Сәвәп,уларниң ейтишичә, «Бу йәр яхши. һәммә нәрсә бар. Баяшәтчилик,кәңчилик...Немә қилимән десәң,қандақ яшаймән десәң,саңа һеч ким тосалғулуқ қилишмайду,йолиңни торимайду. Барлиқ шараитлар яритилған...Бу йәрдә саңа иш-хизмәтму бар,өй-маканму бар,йемәк-ичмәкму бар,ақчиму бар!...».

   Жүрәклиримниң бир йәрлири ечишип кәткәндәк болди. Көйгән жүрәк отини соғ су билән өчүрүш үчүн орнимдин аста турдимдә,краниктин су елип ечмәкчи болдум...

                                 *           *              *

 

   Күнләр бир хилда өтүшкә башлиди.

   Электр лампочкиси камера ичини гиримсән йоритип туриду. У камерида деризә йоқ. Деризә һесавидики кичикинә төшүктин таңниң атқанлиғини,кәчниң киргәнлигини,һаваниң очуқ яки булутлуқ екәнлигинила билип турушқа болатти,халас!

   Қуяшниң шәриқ асминини пәрәң яғлиқтәк қизартип,өз ястуғидин баш көтүрүп чиқип келишини,йәр-зиминға өз нурини тәкши чечип,қиздуруп жуқури көтүрүлишини,чаңқа чүш пәйтлирини,қуяшниң өз ястуғиға баш қоюш алдидики ғәрип асмининиң әжайип бир гөзәлликкә киришини тамашә қилғач,йәр-жаһанға,инсанларға,жимики тирикликкә һаятлиқ бәхиш етиватқанлиғини бир көрүш истиги,хаһиши улғайған һалда қараңғу,зәй,сесиқчилиқ қаплиған камера ичидә баш-ахири йоқ ой-хияллар ,азаплиқ хатириләр,шерин арзу-арманлар илкидә ятқиниң ятқан! Қанчә ятидиғиниңниму билмәйсән. Сәндики бирла қорқуш-әндишә,у, йәр асти сорақханисидики дайимлиқ қайтилинип туридиған бир хил соал-сорақлар,уруп-қийнашлар,азплашлар...Улардин қачан қутулидиғанлиғиңниму билмәйсән! Әркинликкә,азатлиққа чиқишиңни,бу дозақтики азаплардин тинч-аман қутулушиңни бир Аллаһдин таң атмас узақ кечиләрдә налә қилип сорайсән! Узун вә қисқа муддәтлик,муддәтсиз түрмә жазалириға һөкүм қилинғанларни аңлиғиниңда,әшу күнләрниң әтиму-өгүнму өз бешиңға келип қелишидин әнсирәйсән,қорқисән!...Әнсирәшниң,қорқушниң әң дәһшәтлиги,у,өлүм жазаси!...Яалла,яратқан егисиниң өзи сақлисун, у қара күнләрдин! Өлүм жазасиға һөкүм қилинғиниңдин кейинки дәһшәтни ейтма. «Әнди қачан әпчиқип атидекин? Қәйәрдә атидекин? Қандақ атидекин? Бүгүн атмдекин,әтә атамдекин,өгүнлүккә атамдекин?...Жәситимни ата-анамға берәмдекин яки кечидә,йошурун һалда қәйәргә көмүп ташлайдекин?...».

   Мана мошу хилдики ой-хияллар билән өлүмни күтүп йетишниң нәқәдәр еғир,азаплиғини тәсәввур қилишниң өзи бир дәһшәт! Бу дәһшәтни бешиға кәлгән адәмниң бир өзила билиду,халас!

 

   Бир күни йерим кечидә бизниң камериға пәнжимлик Нурмәһәмәт исимлик балини елип кирди. Униңму икки путиға еғир кишән селинған. Демәк,уму бизгә охшаш сиясий мәһбус еди.

Шуниң билән хитай мәһбуслири йетиватқан бу камеридики биз, уйғур сиясий мәһбуслири үч болдуқ.

   Аридин көп өтмәй,Нурмәһәмәткә өлүм жазаси һөкүм қилинди!

   Бу шум хәвәр бизнила әмәс,бир камерида биллә йетиватқан хитай мәһбуслириниму «әй-й-я!» дегүзивәтти. Улар өлүмгә һөкүм қилинған сиясий мәһбус Нурмәһәмәткә;

   -Нәччә вақиттин бу ян биздин хаталиқлар өтүп,сени рәнжиткән болсақ,бизни кәчүривәт,биздин хапа болмиғин?...Саңа яман болди,яман болди!-дейишти.

«Өлүм  жазаси әтә ижра қилиниду» дегән күни чүштин кейин,камериниң төмүр ишиги шарақлап ечилдидә,гундипайлар Нурмәһәмәткә ; «Ата-анаң кәлди. Сениң билән көрүшмәкчи!» дәп елип чиқип кетишти...

   Мениң жүрәк-бағрим көйүп,ечишип кетиватиду. «Бечарә балиға тола угал болдидә?-дәймән өзәмгә-өзәм.-Он гүлиниң бирси ечилмиған шундақ бир жигитни әтә етип ташлайду!...Хаң астидин партлатқуч дорисини йошурун елип чиққини үчүнму өлүм жазасиға һөкүм қилинамду? Ахир у бир йәрни партилатқини,адәм өлтүргини йоқ екәнғу? Бар гунаһи партлатқуч дорисини оғурлап чиққини,халас! Буниң үчүн бәш жилму,он жилму түрмә жазасини бәрсиму йетәр едиғу...Бу немә дегән қаттиқ қоллуқ сиясәт,немә дегән қаттиқ қанун! Бу мәмликәттә инсан қәдир-қиммитиниң шу дәрижидә түгүгиниму? Инсан һаятиниң бир пул болғиниму? Шу тапта бу бечарә балиниң ата-аниси,қом-қериндашлири немә болуп кетиватқанду?...Аһ,мундақ еғир күнләр,мундақ қара күнләр қачанму түгәр! Бу немә дегән дәһшәт,пажиә!».

   Нурмәһәмәтниң ата-анисини тонумисам,көрмисәмму,уларниң симаси көз алдимда ғайиванә пәйда болғандәк болди...

   Йезида яшап келиватқан адәттики жапакәш,дәртмән,намрат,ақ көңүл,саддә уйғур деханлириниң бирси!

   Үзлиригә мәзгилсиз қоруқлар киргән,чачлири ақиришқа башлиған дәртмән ана оғлини бағриға мәккәм бесивелип,тоймай һидлатти,ахирқи қетим һидлатти!...Оғлиниң баш-көзлирини сийпап,тоймайватқан аниниң ичигә олтиришқан нурсиз көзлиридин тохтимай қуюливатқан яшлири оғлиниң мәңизлирини,пешанилирини жуятти вә ана уни тоймай,қанмай йенип-йенип  сөйәтти...

   Ана-балиниң тени,вужуди бир тәнгә,бир вужутқа айланғандәк,дир-дир титирмәктә еди!

   Ана-балиниң жүриги бир жүрәккә айлинип,өз қепиға сиғмайватқандәк соқатти,һөпүлдәп йенип,көйүп-ечишатти!

   Аниниң балини,балиниң анини ахирқи қетим қучағлиши,бу уларниң жудалиқ алдидики  видалишиши еди.

   Аһ, бу немә дегән еғир күн,қара күн,дозақ күн!...

  Ана-балиниң йенида турған ата оғлини бағриға бесишни тақәтсизлик билән күткәч,ичидин һөпүлдәп чиқиватқан аччиқ әләмни,дәрт-һәсрәтни ичигә жутуп,биқилдап,өпкидәп жиғлатти...

  Атиниң икки көзидин қуюливатқан һәсрәтлик аччиқ яшлири сақал басқан үзлиридин ериқлар һасил қилип,бойниға қуюлатти.

  Қәдди пүкүлгән атиниң пүтүн тени,вужуди тохтимай титирәтти!...

  Бу бечарә ата билән аниниң әшу оғлини әтә етип ташлайду!... Улар миң бир жапалар,арзу-арманлар билән өстүрүп,чоң қилған әзизидин,көз нуридин,жигәридин,бәхти-байлиғидин,хошаллиқ-шатлиғидин мәңгүгә айрилиду,жуда болиду!

   Бу немә дегән дәрт-әләм!

   Бу дәрт-әләмни,бу жудалиқни бу бечариләр әнди қандақму көтүрәр,қандақму бәрдашлиқ бирәр?!...

   Бир чағда төмүр ишик шарақлап ечилди. Зәнжир-кишән селинған аяқлирини еғир көтүрүп басқан һалда Нурмәһәмәт кирип кәлди. Қапақлири ишип,көзлири қизирип кетипту.

  -Ата-анаң кәлгән охшайдудә?-дәп соридим,у бүглүкниң четигә келип олтарғандин кейин.

  -Апам,дадам,иним,сиңлим төртийлән кәлгән екән,-деди у мәйүс,титрәк авазда. Лекин,у өзини һеч нәрсә болмиғандәк,һеч нәрсә болмайдиғандәк хатиржәм,көңли тоқ,хуш көрсүтүшкә тиришатти. Амма жүригидә жиғлаватқанлиғи көзлиридин ап-ашкарә билинип туратти. Ичидин һөпүлдәп келип,етилип чиқай дәп турған аччиқ пуханниң сиртиға чиқишиға йол қоймай,ичигә жутуп туратти.

  -Адаш.-деди у титрәк авазда.-бүгүн мән ухлимаймән. Төвбә намизимни оқувалай,андин Қурьан оқуймән!

  -Мәйли,шундақ қилғин.-дедим мән бүгүн бар,әтә йоқ. Бир пай оқ билән у дуниялиқ болуп,жисми топиға,өзи роһқа айлинип кетидиған Нурмәһәмәткә ичим ағирип,жүригим көйүп-ечишип.-Ата-анаң,қериндашлириң билән ахирқи қетимда арамхуда сөзлишивелишқа,хошлишивелишқа тосқунлуқ қилмиғанду?-дәп соридим.

  Яқ,әксинчә. Сақчилар билән гундипайлар бүгүн башқичә мунасивәт қилишти. Толиму хуш-хойлуқ билән параңлашти. «Қандақ пикириң бар» дәп сорашти. Мән дедим; «Һеч қандақ пикирим йоқ. Сән хәққә мән қандақ пикир қилимән .Мениң пикиримни аңлашқан болсаң,мән бу күнгә қалмас едим!» дегәнгә охшаш гәпләрни қилдим.

   Әң яхшиси апам,дадам,иним,сиңлим билән ахирқи қетим көрүшүвалдим,сөзлишивалдим. Уларни қенип-қенип сөйүвалдим,адаш. Мән шуниңға хошал!...

  Өпкәм өрләп кәтти. Көзлиримдин яшлар қуюлди.

  -Көңлиңни бузма,адаш,-дәп у мүрәмгә қолини қойди.-Бу Аллаһниң орунлаштуруши...Бу ялғуз мениңла бешимға келиватқан күн әмәс,уни өзәң яхши билисән?

   -Тоғра ейтисән,ағинә.-дедим.Мән униңға немә дәп тәсалла беришни билмәс едим.

   -Қәйсәр,сениңдин ахирқи илтимасим,мән жуюнуп,пакизлинивалай,сақал-бурутларни еливалай. Андин ғусул қиливалай. Юсупжан иккиңлар мени суға елип қоюңлар? У дунияға пакиз-таза,Ислам шәриәт қануни бойичә кәткиним яхши!...

  -Мақул адаш,мақул,-дедим.

  Башқа немә дейиш мүмкин? «Мени суға елип қоюңлар? У дунияға пакиз-таза кетәй!». Бир түрмидә,бир камерида биллә йетиватқан,сирдаш-муңдаш болуп қалған,бир идея,бир мәхсәт йолидики күрәшкә жанни тикип қойған сәпдишиңдин шундақ сөзни аңлап олтириштин артуқ бу паний дунияда еғир нәрсә болмиса керәк? Буниң өзи бир дәһшәт екән!...

   Нурмәһәмәт билән Юсүпжан йезида туғулуп,чоң болғанлиғи һәм йезида хитайлар билән көп арилашмай яшаватқанлиғи үчүн хитай тилини мукәммәл билип кәтмәтти. Мән кичигимдин шәһәрдә хитай балилири билән биллә ойнап,арилишип чоң болғанлиғимдин,буларниң тилиниму,йезиғиниму,психологиясиниму яхши биләттим.

  Бу ихлим шундақкен,қанчә югач-юмшақ болуп,қорқанчақлиқ көрсәтсәң,шунчә бозәк қилишиду. Қанчә жүрәклик,қориқмас болсаң, «туруш десә,уруш»дәп мәйданға чиқсаң,сениңдин тәп тартиду. Сениң билән һесаплишиду. Сени һөрмәт қилишиду...Мән буларниң гаңгуң,ночилири билән қандақ сөзлишишни,улар билән қандақ муамилә қилишни убдан билгиним үчүн асанлиқчә бозәк болматтим.

  Хитай камерисида мән ялғуз уйғур болсамму,қориқматтим. Бир күни көрәңлик қилған бирсини баш билән бирни уриведим,ағзи-бурни қанға боялған у, он-он бәш минут орнидин туралмай ятти. Йәнә бирсиниң канийини тутувелип,шундақ сиқиведим,униң көзлири алийип,пут-қоллири дирилдәп титрәп кәтти. «Бу гуй өлүп қелип,баланиң йоғиниға қалмай»дедимдә,канийидин қолумни елип,бешиға муш билән бирни уриведим, «әй-й-я»дәп оңдисиға чүшти...

 Кейин бу камериға Юсүпжанни елип киришти. Андин Нурмәһәмәтни әкирди. Мән башқиларниң уларға гаңгуңлуқ қилишиға ,уларни бозәк қилишиға йол қоймидим.

  Нурмәһәмәт жигәрлик,вижданлиқ жигит еди.

  У зулумда яшаватқан жапакәш хәлқиниң тәғдиригә бәк ечинатти.

  У Хорлуққа,һақарәткә,дәпсәндиликкә,адаләтсизликкә қарши еди.

  У өз хәлқиниң әркинликтә,азатлиқта,һөрлүктә яшишини арман қилатти!...

 

  Бу күни мән Ваң Жун башлиқ камеридики мәһбусларға,Нурмәһәмәтниң ахирқи сәпәргә--у дунияға кетишниң алдида Ислам шәриити бойичә пакиз жуюнуп тазлинивелиниши,андин намаз оқуп,таң атқичә Аллаһқа ибадәт қилғуси келидиғанлиғини,биз һәммимз таң атқичә көп вараң-чуруң қилмаслиғимиз керәклигини ейтқинимда,улар әтә етип өлтүрилидиған Нурмәһәмәткә ичи ағирип,рәһими кәлгәндәк ипадә билдүрди. Баятин қиливатқан параңлирини тохтаттидә, «яхши,яхши»дейишип,олтарған орунлириға созулуп йетишип,уйқуға кетишти. Мениң бу ишимдин Нурмәһәмәт бәк рази болди. У өмриниң ахирқи күнини буларниң вақирап-жақирап сөзләшлирини,күлкилири билән вараң-чуруңлирини аңлимай,тип-тинич һалда төвбә намизини арамхуда оқувелип,таңни Қурьан айәтлиридин сүриләрни оқуш билән атқузуш имканийитигә егә болғанлиғидин толиму мәмнун болған еди.

  Нурмәһәмәт Юсүпжан иккимизниң ярдими билән пакиз жуюнуп тазиланди. Сақаллирини елип,бурутини чирайлиқ чәкти. Андин төвбә намизини оқушқа олтарди. Төрт рәкәт төвбә намизини оқуп болуп,узақтин-узақ дуга қилди.

  -Ағиниләр,силәргә рәхмәт. Мән силәрдин рази!-деди у бирдә маңа,бирдә Юсүпжанға миннәтдарлиқ билән узақтин-узақ тиклинип.-Аллаһға шүкри,силәрниң бариңларда жуюнуп,тазилинип-пакизлинивалдим,-униң авази титрәк арилаш чиқти.

   Мән немә дейишимни билмәс едим. Әгәр у жирақ-йеқин сәпәргә атланған болса,ақ йол тиләр едим. Амма у,бериш бару,қайтиш йоқ мәңгүлүк сәпәргә атлиниш алдида туриду. Санақлиқ саатлардин кейин,таң атиду. Һәйәл қилмай,бу дозақниң төмүр ишиги шарақлап ечилидидә,гундипайлар уни елип чиқип кетиду...Шуниң билән у, бу йоруқ дунияда йоқ!

  -Тәғдирниң язмиши шундақ екән,қандақ қилимиз,амал йоқ,-дәп аридики көңүлсиз жим-житлиқни бузуп үн қаттим.-Биз сени мәңгү унтумаймиз!

  -Сән вәтәнниң азатлиғи,хәлқимизниң һөрлүги йолидики күрәштә шеһит болуватисән!-деди Юсүпжан.

  -Тоғра ейтисиләр,достлирим. Һәммимизниң тәғдир-кәчүрмүшлири бир.Биз һәммимиз улуқ мәхсәтләр йолидики күрәшкә атланған едуқ.Мениң қилидиған ишлирим техи нурғун еди. Әпсус,үлгүрәлмидим,қилалмидим...Әсирләр бойи давам қилип келиватқан азатлиқ,әркинлик күришимиз һеч қачанда тохтимайду. Силәргә охшаш достлирим бар,вәтән ишқида йениватқан он миңлиған,йүз миңлиған жигит-қизлиримиз бар,хәлқимиз бар,шулар давамлаштуриду! Мән буниңға ишинимән!- дәп доклад оқуватқан натиқтәк сөзлиди. Кейин шундақ деди.-Силәрниң бу дозақтин сақ-саламәт чиқип кетишиңларға Аллаһниң өзи яр-йөләк болсун!

  -Ейтқиниң кәлсун,ағинә,-дедим мән.-Сән наһайити яхши гәп қиливатисән,күрәш һеч қачанда тохтимайду!

  -Аллаһ бу биз,уйғурларни немигә бунчә бәхитсиз яратқанду?-дәп сөзгә арилашти Юсүпжан.-Мана йеқиндила көплигән хәлиқләр азатлиққа,әркинликкә чиқти. Қазақ,қирғиз,өзбәк,түрикмән,әзәрбәйжан охшаш түркий тиллиқ хәлиқләрниң һәммиси өзлириниң мустәқил дөләтлирини қуруп,бәхитлик һаят кәчүрүватиду. Биз, уйғурлар қачанму әшуларға охшаш өз вәтинимизгә өзлиримиз егә,ғожа болуп яшайдиған бәхитлик күнләргә йетәрмиз?...

  -Аллаһ буйриса,у күнләрму келиду,-деди Нурмәһәмәт.-Азатлиқни,әркинликни,мустәқилликни сорап,ялвуруп алидиған нәрсә әмәс,уни күрәш йоли билән қолға кәлтүрүш керәк! У күрәшни силәргә охшаш достлирим давамлаштуриду,дәп ишәшлик ейталаймән...

  Сөһбитимиз шу мавзу үстидә узақ давам қилди.

  Сөһбитимиз ахирида Нурмәһәмәт шундақ деди;

  -Ағиниләр,йәнә бир нәччә саатлардин кейин мән бу дуниядин йоқ болумән дегән сөз. Бүгүн мени етип ташлайду!...

  Бундақ сөзни ейтиш әмәс,аңлашниң өзи қанчилик еғир? Дәһшәт!

  Бүгүн у өзиниң етип өлтүрилидиғанлиғини,арқисидин,бешиниң арқисиға тәңләнгән тапанчиниң гүп қилип етилишидин чиқидиған бир пай оқ билән бу һаяттин йоқ болуп кетидиғанлиғини билип,өлүмни күтүп олтириду. Өлүмни күтүш қанчилик дәһшәт!

  Әгәр у қатил,сатқун болған болса,униң йоли башқа еди?!...

  У инсанларға әмәс,жанлиқ мәвжудатларға азар беришни,һәтта йолдин йол ясап өтүватқан чөмүлиләрни дәссәп өтүшни истимәйдиған бир жигит еди!...

  Униң бар гунаси партлатқуч дорисини оғирлиғанлиғи,халас!

  «Әшу нәрсиләр билән бомба ясап,әң болмиғанда рәқиплиримдин бир нәччисиниң женини жәһәннәмгә йоллиған болсам,униңдин кейин мени етивәткән тәғдирдиму мәйли еди?! Хәп,хәп,әшу ишниму қилалмидим!». Нурмәһәмәтниң шу тапта от болуп йениватқан көзлиридин мошу сөзләрни уқтум.

  -Юсүпжан муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилинди,-дәп сөзини давам қилди Нурмәһәмәт.-Аллаһ бу күнләрдин сени сақлисун. Бу дозақтин сән болсаңму сақ-саламәт қутулуп чиқип кетәрсән,достум?-деди маңа қарап.

  Шу арида,кечидин бери пушулдап,хорәк тартишип ухлишиватқан мәһбуслардин бир иккиси у ян-бу ян өрүлүп,ойғанди. Биринчи болуп орнидин турған Ваң Жун бүглүктин йәргә чүштидә,булуңға берип сийип болғандин кейин,өз орниға келип қайтидин ятти вә бизгә қарап шундақ деди;

  -Силәр ухлимиған охшимамсиләр?

  -Қандақ ухлайсән!-дедим мән.

  -Тоғра ейтисән,ухлалмайсән. Мән чүшинимән,ағиниләр.-деди у бизниң қайғумизға һисдашлиқ билдүргәндәк.

  -Мәйли ,ағиниләр,силәр азирақ болсиму дәм ериңлар.Таң атайму дәп қалған болса керәк,мән азирақ қурьан оқай,-дәп Нурмәһәмәт үзини қилвийгә қаритип,айиғидики кишән-зәнжирниң авазини анчә чиқармай,қоллири билән көтирип,бәдашқанни қуруп олтарди.

  -Әвзу биллаһи минәш шәйтанир рәжим,бисмиллаһир рәһманир рәһим!...

  У пәс авазда қурьан сүрилиридин айәтләр оқушқа башлиди.

 

  Көзим илинип кәткән екән. Бир чағда тарақ-туруқ,вараң-чуруңдин ойғинип кәттим. Саат сәккиз бопту. Мәһбуслар жавур,крожкилирини тутқиничә,төмүр ишикниң кичикинә төшүгидин әтигәнлик тамақлирини новәтму-новәт еливетипту.

  Орнимдин турдимдә,үз-қоллиримни жуюуп келип,мәнму өз тамиғимни алдим.

  Камеридики биз үч уйғур «тамиғимизни» айрим қиливалған едуқ. Сиясий мәһбус аталған бу үчимиз айрим дәстиханда олтираттуқ. Бу ағиниләрниң бәзилири олтирип тамақ йесә,бәзилири өрә туруп,бәзилири меңип жүрүп тамақлинатти...

  Үчимиз үч бужәк болуп,адәттикидәк «бисмилла»дәп,әтигәнлик наштиға олтардуқ. Әтигәнлик наштимиз бәсәй вә һәр хил көктат-кокатлардин қорулған сәй билән бирдин мома /нан/ вә бир крожкидин қайнитилған су,халас.

  -Немә олтирисиләр,йемәмсиләр?-деди Нурмәһәмәт бизгә.

  Гәлдин бир нәрсә өтәр әмәс. Бир-бирсимизгә қарап жим-жит олтиримиз. Һәр ким өз хияллири билән бәнт еди.

  -Ундақ қилмаңлар,ағиниләр,қени елиңлар!-Нурмәһәмәт биринчи болуп чокини қолиға алди.-Бу мениң силәр билән бир дәстихандики ахирқи олтиришимғу?...

  Көңлүм бирдин бузулуп кәтти. Ичим һөпүлдәп йенип,көзлиримгә лөммидә яш кәлди. Нурмәһәмәт көрмисун дәп,йәргә қаравалдим. Жавурни қолумға алдимдә,униң ичидики нәрсиләрни чока билән арилаштуруп олтиримән.

  -Өзәңму йемәмсән?-деди Юсүпжан униңға.

  -Мән йемисәмму болатти. Мәйли,силәр билән биллә йәй,-деди Нурмәһәмәт аста сөзләп.-Биз уйғурлардики «Бир парчә нанни тәң бөлүшүп йегән »дегән дана сөзни силәрму яхши билисиләр?-дәп у өзигә тегишлик бир тал момини тәң үчкә бөлди.-Қени ағиниләр,алди билән мениң ненимни, андин силәрниңкини тәң бөлүшүп,биллә йәйли?...

Нурмәһәмәтниң ахирқи илтимаси бойичә һәр қайсимиз өзимизгә тегишлик момини үчкә бөлүп,тәң йейиштуқ.

  Аридин бир икки саатқа йеқин вақит өтти.

  Бир чағда төмүр ишик шарақлап ечилди. Икки гундипай кирип кәлди. Улар алди билән Нурмәһәмәткә,андин бизгә қарап,адәттикидәк қопаллиқта әмәс,силиқ-сипайилиқ билән сөзләп,меһриванлиқ ипадисини билдүрди...

  Шу чағдила Нурмәһәмәтниң чирайи аппақ татирип кәтти. Көзлиридин униң ички дуниясидики өзгүришләрни бирдин байқидим. Нурмәһәмәтниң әшу чағдики көрүнүшини тәсвирләп беришкә ажизмән.

  Униң пүтүн тени,вужуди билинәр-билинмәс титрәвататти.

  У өзини толиму мәғрур тутатти.

  Униң өзи,көзлири қорқушни унтиған,көзлиридә от,ғәзәп-нәпрәт учқунлири чақнап туратти.

  -Хәйир хош,достлар!-деди у уйғурчә,хитайчә сөзләп.

  Камера ичидикиләр униң билән бирму-бир қучағлишип хошлашти.

  -Нурмәһәмәт,сән биздин рази бол?!-деди уни биринчи болуп бағриға басқан Ваң Жун.

  -Мән рази! Силәр аман болуңлар,бу дозақтин сақ-саламәт чиқиңлар!-деди титрәк авазда. Шу чағда мән униң көзлиридә яш көрдүм...

  Нурмәһәмәт Юсүпжан билән қучағлишип,хошлашти. Ахирида иккимиз қаттиқ,узақ қучағлаштуқ.

  -Әлвида, достум!-дедим униң қулиғиға пичирлап.-Сән арман қилған улуқ күнләр әлвәттә,келиду! Хәлқиң сени,саңа охшаш оғланлирини һеч қачанда унтимайду! Күрәш һаман давам қилиду!...

  -Әлвәттә,достум.-деди уму қулиғимға пичирлап.-Мән силәргә ишинимән,хәлқимгә ишинимән! Күрәш давам қилиду! Мениң хәлқим чоқум һөрлүккә,әркинликкә,азатлиққа чиқиду! Буниңға мән ишинимән.Хош достум,хош, әлвида!...

 

  Нурмәһәмәтни гундипайлар елип чиқип кетишти.

  Өзәмгә-өзәм егә болалмиған һалда ишикниң түвигә берип,униң йочуғиға қулиғимни яқтим.

  Нурмәһәмәтниң аяқлириға селинған кишән-зәнжирләрниң «шарақ-шуруқ,шарақ-шуруқ»қилған авазлири аста-аста жирақлашқа башлиди.

  Һәйәл өтмәй ташқиридин жүрәк-бағримни езип ташлиған дад-пәрият,қиқас-чоқан аңланди.

  -Вай балам,қозам балам!...

Бу Нурмәһәмәтниң анисиниң зари еди.

  -Вай балам,женим балам,таянчим балам!...

Бу бечарә атиниң налиси еди.

  -Вай а-к-ка-ам! Чирайлиқ ак-ка-ам!...

Бу униң сиңлисиниң зарлиған авази еди.

  -Женим акам,алтун акам!...

Бу униң инисиниң зар қахшиған пәрияди еди.

  Бу дад-пәрияд,аһу-зар пүтүн түрмә ичини зил-зилгә кәлтүрүвәткәндәк болди.

  Бу дад-пәрияд,аһу-зар Ғулжа асминида чақмақ болуп чеқилғандәк болди!...

  Нурмәһәмәт Шәмшидингә чиқирилған өлүм жазаси һөкүми шу күни ижра қилинди.

  Бу 4-айниң 27-күни еди.

 

 

 

 

 

Аччиқ пуған

 

 

  Шуниң билән аридин бир нәччә күнләр өтүп,мени областлиқ түрмигә елип келишти. Бу түрмидә соал-сорақсиз үч күн яттим. Төртичи күни әтигәнлиги саат онларда сорақханиға елип чиқишти. Үрүмчи шәһәрлик сақчи идарисидин,вилайәтлик,областлиқ һәм Ғулжа шәһәрлик сақчи идарилиридин кәлгән төрт хитай сақчиси билән бир уйғур сақчи мени сорақ қилди.

  Бу йәрдә «Йеңи һаят» түрмисидикидәк уруп-қийнашлар,азаплашлар болғини йоқ. Бу йәрдики әһвални көрүп һәйран қалдим. Өзәмни башқа бир мәмликәттики,хияли бир дуниядики қанун органлири хадимлириниң—сақчилириниң алдида сорақ қилиниватқандәк һис қилдим.Төрт хитай вә бир уйғур сақчиниң силиқ-сипайилиғи,сәмимийлиги,меһриванлиғи,әң муһими уларниң инсанийлиғи алдида лал болдум.

 -Қени,самсидин йегин! Самсиниму сеғинип қалғансән?...

  -Мону печенә,кәмпүтләрдин алғин?

  -Қени, чай ичкин!

  -Усулуқ суниң қайсидин ичкиң бар?

  -Мана,тамака чәккин!...

  Сорақхана бөлмисиниң бир четидики үстәл үстигә қоюлған әшу нәрсиләрни мениң йәп-ичишимни,өзәмни әркин тутуп,бәһөзүр олтиришимни кәйни-кәйнидин тәләп қилишти улар.

   Мән уларниң зорлиши билән икки тал самсини йәвалдим.Бир икки пиялә чай ичтим.Андин рәхмитимни ейттим.

  -«Йеңи һаят» түрмисидә көп әзийәт чәкмигәнсән? Соал-сорақ вақтида уруп-соқмиғанду сени?...

  Немә дейишим мүмкин? Урди,соқти,қийниди,азаплиди дейишим керәкму? Яқ,мүмкин әмәс!...Қарға қарғиниң көзини қачан чоқуған? Шуңа һеч қандақ инкас билдүрмидим.

  -Бу һаятта,яшлиқта хаталашмайдиған,хаталиқ өткүзмәйдиған һеч ким болмайду. Сәнму хаталашқан,түз йолдин адашқан болсаң керәк?...

  -Бизниң қанунимизда билип-билмәй қилған хаталиқлирини,өткүзгән камчилиқлирини бойниға алған,гунаһиға,әйивигә ихрар болғанларға кәңчиликләр берилгән!...

  -Сән техи яш,келәчигиң алдиңда. Бизниң жәмийитимизгә саңа охшаш жигитләр керәк! Силәр жәмийәт үчүн,хәлиқ үчүн,вәтән үчүн хизмәт қилишиңлар керәк!...

  -Жәмийәтниң хатиржәмлиги,милләтләр иттипақлиғи,вәтәнниң бирлиги,хәлиқниң бехәтәрлиги саңа охшаш яшларниң вәтәнгә дегән садақәтлигидә көрүниду!...

  -Сән жәмийәткә чиқип хизмәт ишлишиң керәк. Биз саңа барлиқ шараитларни яритимиз,ярдәм қилимиз!...

  «Паһ,паһ,немә дегән чирайлиқ,яхши сөзләр булар,һә! Һәсәлдинму татлиқлиғини демәмсән!...Силәр қайси вәтәнни ейтиватисиләр? Қайси хәлиқни дәватисиләр?...Маңа охшаш жигитләр жәмийәткә керәкмиш! Бизгә охшаш жигитләр жәмийәткә керәк болса,түрмә-зинданлириңда гунасиз йетиватқан сан миңлиған яшларни қийнап-азаплимай,етип өлтүрмәй,муддәтсиз түрмә жазалириға һөкүм қилмай,кичикинә болсиму инсанийлиқ көрсәтмәмсиләр?...Немишкә ялған гәп қилиштин уялмайсиләр? Силәрниң,силәрдинму жуқуридикиләрниң жар селип ейтиватқан сөзлириңлар башқа,әмәлий иш-һәрикәтлириңлар тамамән башқа...Буни һәммә адәм билиду,көрүватиду,бешидин кәчүрүватиду!»дегәнгә охшаш сөзләр хиялимдин өтти.

  -Сән немә үчүн қолға елинип,түрмидә йетиватқиниңни биләмсән?...

  Мән илгәрки сорақларда ейтқан сөзлиримни бирму-бир өз әйни бойичә тәкрарлидим вә өзәмниң гунасиз түрмидә йетиватқанлиғимни ейттим.

  -Сән көп хупсәнлик қилма. Сениңдә сиясий мәсилә көп. Буни испатлайдиған полаттәк фактлар биздә йетәрлик! Шуниң үчүн, әң яхшиси,сән хаталашқанлиғиңни, хата йолда маңғанлиғиңни,бир очум унсурларниң иғвасиға алдинип қалғанлиғиңға ихрар болдә,гунаһиңни йеникләт? Шу чағда саңа, бизниң қанунимиз,сияситимиз бойичә кәңчилик,йеникчиликләр болиду!

   -Мениңдә һеч қандақ мәсилә болмиса,гунаһ-әйип болмиса,немини бойнумға елишим керәк?-дедим.

   -Сән бундақ тәтүрлик,жаһиллиқ қилма.Өзәңгә яхши әмәс.Сән техи яш,келәчигиңни ойла?

  -Мениңдә немә қилған келәчәк болсун! Һәммиси кумпәй-кум болған,бәрбат болған,атам рәмити билән қара йәрниң астиға көмүлүп кәткән!-шунда атам көз алдимға кәлдидә,көңлүм бузулуп кәтти...Өзәмни аран тутувалдим.

  -Атиси өлмәйдиған,аниси өлмәйдиған һеч ким болмайду. Һәмминиң атиси өлиду,аниси өлиду...Сениң қери анаң бар,шу анаңни ойлишиң керәк? Әгәр сән бизгә хизмәт қилсаң,партия саңа ата болиду,саңа ғәмхор болиду,сени алий мәктәпләрдә оқутиду. Алдиңға қойған мәхсәтлириңгә,арзу-арманлириңға шу чағда йетидиған болисән!...

  Шуниңдин кейин улар Ғулжида мәшрәп оюнини тәшкиллигән,футбол оюнини уюштурған,ахирсида февраль вақиәсини кәлтүрүп чиқарған Абдусалам Қари,Абдухелил Абдумежит билән Хотәндин келип,Ғулжа шәһириниң Ташкөрүк мәһәллисидә бир дәвир яш балиларға диний дәрис бериш билән шуғулланған Абабәкри Абдумежит һәм вәтәнниң бирлигини парчилап, мустәқил Шәрқий Туркстан дөлитини қурушқа һәрикәт қилған Ибраһим Исмаил,Турсун Сәләйләр билән қачан,қәйәрдә,қандақ шараитта тонушуп,әшуларниң йошурун тәшкилатлириға әза болғанлиғимни,жиғин-мәжилисләрдә қандақ мәсилиләр һәққидә сөзләр болидиғанлиғини,йошурун тәшкилатларниң мәхсәт,муддиаси немиләрдин ибарәтлиги,уларниң қанчилик әзалири бар екәнлигини вә чәт әлләрдики унсур күчләр билән алақә-мунасивәтлирини бирму-бир,тәкрарму-тәкрар сорашти. Мән илгәрки ейтқанлиримда; «Уларни тонумаймән,билмәймән! Силәр мени башқа бирси билән чаташтуриватисиләр?» дегәндин башқа артуқ бир еғиз сөз ейтқиним йоқ.

  -Сән уларни « тонумаймән,билмәймән»дегиниң билән улар сени өзлириниң актив әзалириниң бирси екәнлигини ейтишти...Әшу рәһбәрлириңниң һәммиси қолға елинди! Улар һазир түрмидә...Шуниң үчүн сән яхши ойлан,өзәңни-өзәң набут қилма? Бизниң саңа женимиз ечийду. Сәвәп,сән техи яш. Ялғуз анаң бар...Бизниң сияситимизниң адил сиясәт,қанунимизниң адил қанун екәнлигини унтума. Һәр қандақ бир жинайәт өткүзгән киши өзиниң хаталашқанлиғини чүшинип-билсә,жинайитини-гунасини бойниға елип,ихрар болса,төвбә қилса,ундақ адәмгә дайим йеникчилик,кәңчлик болиду,кәчүрүм қилиниду...

  Областлиқ түрминиң «жинайитигә ихрар қилдуруш»тики алдаш усули билән елип берилған бу хил соал-сорақлар бир ай давам қилди. Лекин,улар мениңдин өзлири күткән жавапларни алалмиғандин кейин,мән «жаһил,тәтүр унсурни» Ғулжа шәһәрлик төртинчи дивизия түрмисигә чүштин кейин саат бәшләр чамисида елип келип солашти.

  Төртинчи дивизия түрмисидики қийнап-азаплашлар вәйлун дозиғидинму бәттәр екәнлигини бу йәргә кәлгән күнимдин тартип көрүшкә башлидим...Һә дегәндә мени мәхсус ясалған камериға солашти. Бу камериниң егизлиги тәхминән бир метр он,бир метр жигирмә сантиметр,кәңлиги атмиш-йәтмиш сантметр келәтти. Бу жаза камерида қол-айиғиңни узун сунуп йетиш яки олтириш мүмкин әмәс. Зоңзийип олтириштин башқа амал йоқ.

  Бу кечини қандақ өткүзгәнлигим бир өзәмгә,бир Аллаһғила мәлум.Тик туралмайсән,путлириңни узун сунуп олтиралмайсән,яталмайсән!... Тәшналиқтин бир жутум суға зарсән.Тамақлириң чак-чак қуруп кетиватқан. Пут-қоллириң қетип,күйүшүп кәткән. Ағриқ-азапқа чидимай бирдәм турисән,бирдәм зоңзийип олтирисән. Турғандиму қәддиңни руслап,тик туралмайсән. Бешиңни, өзәңни доқидәк егип турисән,пүклинип қалисән. Өзәң билән өзәң сөзлишисән; «Бундақ түрмә-зинданлар дунияниң һеч бир мәмликитидә болмиса керәк? Адәмниң һайван қатарлиқ қәдир-қиммити йоқ бу дөләттики мошу хилдики қийнап-азаплашларни дуния биләрму? Яқ,билмәйду! Һеч кимгә билдүрмәйду!...Еһ Аллаһ,бу дозақтин сақ чиқармәнму яки өлүп кетәрмәнму? Яратқан егәм,өзәң сақлиғайсән! Сениң қудрәт-карамитиң чәксиз!...Сақлаймән десәң,отниң ичидә пахтини сақлайсән... Өзәң әзиз яратқан бәндәңни буларға хар қилмиғайсән?!...»

  Бу вәйлун дозиғиниң ичидики сениң мүшкүл һалиңни көрүватқан пәқәт бир Аллаһниң өзи болуватқанлиқтин,саңа Аллаһдин мәдәт,күч-қувәт,чидамлиқ,бәрдашлиқ,жасарәт тилишиңдин башқа амал йоқ вә болушиму мүмкин әмәс еди.

  Бу таң атмас кечиниң узунлиғичу!... Бу қараңғу кечә немә дегән узун,һә? Бәлким,бәзиләр үчүн бу узун кечә адәттикидин қисқа билиниватқанду? Улар дост-бурадәрлири билән сорун қуруп олтириватқанду?...Қиран жигитләр билән гөзәл қизлар муһәббәтлишиватқанду?...Һеч нәрсидин ғәм-қайғуси йоқ бәйвәччиләр чирайлиқ хеним,чоканлар билән әйши-ишрәт қилишиватқанду?...Пәқәт пул тепишни,бай болушни,хизмәттә өсүшни алдиға мәхсәт қилип қойған айрим әмәлдарлар өз ойида,өз койида бу һаятниң ләззити билән раһитидин һөзүрлиниватқанду? Мени бу йәргә әкирип солиғанлар иштанлириниң пақалчәклирини түрүвелип,йәп-ичишип, «заман бизниң,дөләт бизниң!»дәп вақирап сөзлишип,қақахлап күлүшүп,кәйпә-сапа сүришиватқанду?...

  Еһ,тәңшәлмигән дуния! Бирсигә кәң,бирсигә тар яралған дуния!

  -Еһ Аллаһ,бу дозақтин қутулидиған күнләр келәрму? Қачан келәр?...Мән ялғузидин тирик айрилған бечарә анам немә күнләрни көрүватқанду һазир!...

  Ичимдин һөпүлдәп чиққан аччиқ пуған тамиғимға тирәлдидә,бир чағда етилип чиқти. Һөкүрәп жиғлавәттим. Жиғилғандиму раса жиғилдим. Жүригим билән жиғлидим. Ич-ичимгә толуп кәткән аччиқ пуған көз яшлирим,дад-пәрияд,аһу-зарим билән қошулуп чиқиватқандәк болуп,бу дозақларда көрүватқан хорлуқлар,һақарәтләр,дәпсәндиликләр,уруп-қийнаш,азаплашлар кичикинә болсиму бесилғандәк болди.

 

  Анам көз алдимда ғайиванә пәйда болди...

  Атамниң вапатидин кейинки анамниң қәдди техиму бәттәр пүклүнүп кәткәндәк еди. Бир чағлардики анамниң гөзәл һөсни жамалидин—қан тамчип турған аппақ,қизғуч мәңизлиридин,гластәк чирайлиқ ләвлиридин,от чақнап,күлүп турған көзлиридин әсәрму қалмиған. Бемәзгил қериған анам толиму оруқлап,толуқ үзлири,мәңиз гөшлири тартишип,устиханлириға чаплишип қалғандәк еди. Чирайлиқ үзлирини чиғдәк қоруқлар басқан. Арилап ақ арилиған қап-қара қоюқ чачлири шалаңлап,симаптәк ақ түскә өзгәргән. Ичигә олтиришқан көзлириниң нури өчкәндәк,яшаңғирап туриду.

  Үстигә ақ көйнәк кийип,бешиға ақ ромалини йейип селивалған анам көз алдимда әшу қияпити билән пәйда болған еди.

  Анамниң авази маңа ғайиптин келиватқандәк еди. Мән анам билән чүшимдә сөзлишиватқандәк едим.

  -Ана,немигә бунчә оруқлап кәттиңиз?...Тамақтин қийнилип қалған охшимамсиз?-дәп сораймән анамдин.

  -Мән қачанмәтәм семиз едим,оғлум! Саңа шундақ көрүнүватқан болсам керәк?-дәп жавап бәрди анам.

  -Яқ,ана,сиз бунчилик оруқ әмәс едиңизғу?...Яки илгәрки кесилиңиз қозғилип қалдиму?

  -Анчә-мунчә қозғалғандәк болди,оғлум!

  -Дохтурханида даваланмидиңизму?

  -Даваланғандәкму болдум.

  -Дохтурлар немә дейишти?

  -Яхши болуп кетисиз,дейишти.

  -Илаһим,мениң тәлийимгә яхши болуп кетиң,ана?-дәп һөкүрәп жиғлавәттим.

  -Жиғлима,оғлум,-анамниң оруқ,қатаңғур,амма мән үчүн пахтидәк юмшақ, оттәк иссиқ қоллири башлиримни,үзлиримни силиғандәк болди. Буниңдин мән шунчилик раһәтләндимкин,тән-теним һөзүрлинип,ағриқ-азапларни тамамән унтиғандәк болдум.

  -Ана,Аллаһ буйриса мән бу дозақтин сақ-саламәт чиқимән!

  -Ағзиңға шекәр,оғлум!

  -Ана,мән бу йәрдин чиққандин кейин сизгә келин әкилип беримән!... У сизниң хизмитиңизни қилидиған болиду?

  -Яратқан егәм бу яхши нийитиңгә йәткүзгәй,оғлум!

  -Ана,мән оғул-қизлиримниң,сизниң нәвирлириңизниң көп болушини халаймән. Балиниң көп болғини толиму яхши екән?...Мән мана ялғуздин ялғуз. Йә акам йоқ,йә иним йоқ,йә һәдәм йоқ,йә сиңлим йоқ,тикәндәк ялғузмән!

  -Сениң акаңму болған,һәдәңму болған...Аллаһ уларниң өмрини кота қилған екән,-дәп анам көз яшлирини яғлиғиниң учи билән сүртти.

  -Көңлиңизни бузмаң,ана?-дәймән мәсүм,көңли сунуқ,йерим анамға бу сөзни ейтқинимға пушайман қилип.

  -Сән бир тал болсаңму,онға бәргүсиз бала болдуң,оғлум! Аллаһ өмриңни узун қилғай! Бир етәк бала тепишни қайси мусулман ойлимайду,арман қилмайду дәйсән. Бирақ,бу һөкүмәт иккидин артуқ бала туғушқа рухсәт қилишмайду. Башқа дөләтләрдә болса,һөкүмәт көп бала туққан аниларни мукапатлайдекән,ақча беридекән,медаль беридекән?...Һә,бизниң мәмликәттә болса,иккидин артуқ бала туғимән дегән аниларни жазалайду. Қосақтики төрәлмиләрни зорлуқ билән операция қилип өлтүриватиду!...

  Бизниң кочиниң ахиридики Қасимахун төмүрчиниң оғли Асимжанни билисәнғу? Әшу Асимжанниң аяли Санийәм мениң достум Селимханниң ялғуз қизи еди. Санийәм толиму убдан,хуш чирай,меһмандост,бәк чирайлиқ аял болған еди...

  -Санийәм һәдәм бирәр пешкәлликкә учримиғанду?-тақәтсизлинип соридим.

  -Бечра Санийәмгә бәк увал бопту,-дәп анам еғир хурсинди.-Санийәмниң әһвалиниң еғирлишиватқанлиғини аңлап,тәшвиш отида көйдүм. Йоқлап қояй дәп,уларниң өйигә барсам,аниси Селимхан қизиниң бешида жиғлап олтирипту. Бечариләрниң дәрт-һәсритини ейтса ейтса түгүмәйду.

  -Немишкә,немә бопту?

  -Асимжан билән Санийәмниң икки балиси бар екән. Чоңи сәккиз яшта,кичиги алтә яшта екән. Улар йәнә бир бала тепиш арзусида жүрүп,Аллаһ берип,Санийәм қосақ көтирипту. Қосақтики төрәлмә бәш-алтә ай болғичә,Санийәм өзиниң еғир бой екәнлигини адәмләрдин йошуруп жүрүпту. Қанчә йошурғиниң билән ашкарә болидиған гәп. Әгәр уни мәлидики туғут чәкләш идарисиниң адәмлири аңлап қелишса,дәрру дохтурларни чақиртип,қосақтики балиниң қанчә айлиқ болғиниға қаримай,операция қилип елип ташлишиду. Буниңдин қорқуп,әнсирәп-тәшвишләнгән әр-хотун шундақ қарарға кәпту;Санийәм Турпандики туққанлириниң өйигә берип,тинч-аман бошинивелиш үчүн шу яққа йошурун кетипту.

  -Турпандики туққанлириниң өйидә йошурун һалда бошиниптиму?-сорилим анамдин.

  -Һә, пахландәк оғул туғувапту!

  -Яхши боптиғу?

  -Яхши болғиниғу яхши болған,-деди анам пәс авазда.-Асимжан аялини бовиғи билән Турпандин өйигә елип кәлгән күнила бу хәвәр йетидиған йеригә йетипту. Туғут чәкләш идарисиниң чала қуйруқ активлири Асимжанниң өйигә келип,пландин ташқири бала тапқини үчүн әр-хотун иккисигә хелә нурғун ақча жәриманә сапту. Асимжан бир идаридә ишләттикән. «Сән дөләт кадри турғулуқ,партиямизниң сияситигә хилаплиқ иш қилдиң. Партиямизниң туғут чәкләш сияситигә қарши чиққан саңа охшаш адәмләргә жәмийәттә хизмәт йоқ»дәп иштин бошитиветипту. Буни аз дегәндәк, «әнди йәнә туғмисун»дедиму,билмәймән,дохтурлар Санийәмниң унимиғиниға қоймай, «Сени тәкшүрүштин өткүзүшимиз керәк»дәп,бир нәрсиләрни қилған охшайду. Яш туғутлуқ Санийәм шуниңдин кейин һә десила ичидин қан кетип,һалсизлинип,ахири орун тутуп йетип қапту...

  -Бечарә аялға бәк угал боптидә,-дедим мән.

  -Әву күни хошнимиз Һепизихан Қорғас наһийәсигә чиқип,буниңдинму яман бир хәвәрни елип кәлди.-деди анам улуқ-кичик тинип.-Һепизиханниң у йәрдики бир туққини вапат болуп,у әшу өлүмгә чиққан екән. Жиназа намизиға кәлгән һәммила адәмләрниң ағзида шу гәп дәйду.

  -Немә гәп екән у?-сораймән анамдин.

  -У йәрдә бир яш кәмбәғәл дехан бар екән. Аяли,икки қизи,сәксәндин ашқан қери атиси билән аниси биллә яшаттикән. Өлчүк йеригә у бу нәрсиләрни терип,күнини аран-аран өткүзүватқан толиму намрат аилә екән улар. У яш дехан; «Бу икки қизимниң бирси оғул болғинида,толиму убдан болатти.Әтә-өгүн биз,хотун иккимиз ата-анамға охшаш қериймиз,күч-қувәттин,кәтмән чепиштин қалимиз.Оғлумиз болғинида,у бизни бақатти. Өйүмизниң чириғини яндуруп,яшатти...Қиз бала дегән сиртниң адими. Әргә тәккәндин кейин,сән униңға егә болалмайсән...Аллаһ бизгиму бир оғул бәрсә,бизму башқиларға охшаш келин алсақ қандақ яхши болатти,дегән арман билән жүргинидә,аяли һамилдар болуп қапту. Улар кечә-күндүз яратқан егисидин оғул бала сорапту. Лекин,бу деханниң аялиниң һамилдар болуп қалғанлиғини билип қалған планлиқ туғут  ишханисиниң адәмлири  у аялниң қосиғидики балини операция қилдуруп,елип ташлапту. Қосақтики бала оғул едикән.

  -Бечарә дехан Аллаһ ата қилған оғул пәрзәнт  сөйүштинму мәһрум боптидә?-дедим мән у бечариләргә ичим ағирип.

  -Уларға Аллаһниң ичи ағрисун дегин,балам,-дәп анам еғир хурсинип,улуқ-кичик нәпәс алди.-Бир һәптә илгири у бечарә аялму өлүп қапту!...

  -Яман бопту.-дедим мән.-Буниңдин артуқ вәһшилик дунияниң һеч бир йеридә йоқ,ана! Қосақтики төрәлмиләрни зорлуқ билән операция қилип елип ташлиғандин кейин, бедава кесәлләргә гириптар болуватқан,өлүватқан аниларниң санини һеч ким билмәйду,билгүзмәйду һәм!

  -Һепизихан маңа һәммини бир баштин ейтип бәрди,-дәп сөзини давам қилди анам.-Йеза дохтурханисида қосақтики балини туғмайсән дәп,операция қилип елип ташлиғандин кейин,у аялниң балаятқуси зәһәрлинип,чоң кесәлликкә учирапту. Кесили күндин күнгә еғирлишип,ериниң деханчилиқ ишлириға ярдәмлишиштинму қапту.Һәтта өзиниң һажитидин чиқалмайдиған,орнидин туралмайдиған һалға чүшүпту. Шуниңдин кейин, у бечарә дехан ялғуз мозайлиқ калисини сетип,аялини давалатқан охшайду. Яхши болмапту. Кесили күндин күнгә еғирлишипту. Бечарә дехан немә қилишини билмәй; «Әгәр бу һөкүмәт планлиқ туғут сияситини елип баримиз дәп,аялимниң қосуғидики балини елип ташлимиған болса,аялим бу еғир кесәлликкә йолуқматти. Мән әнди аялимни операция қилдурушқа көрсәтмә бәргән әшу наһийәниң өзигә барай»дәп, дава қилип наһийәгә берипту. Наһийәдикиләр ; «Йезидики бизниң операция дохтурлири аялиңни тоғра операция қилмиған охшайду. Сән шу йәргә бар!»дәп йолға сапту. Йеза дохтурханисиға барса,у йәрдикиләр; «Биз жуқуриниң сияситини әмәлләштүрдуқ. Операция қилишта һеч қандақ хаталиқ болғини йоқ. Аялиңниң өзиниң кона кесили болуши мүмкин,шу кесәллиги қозғалған охшайду. Давалитиш керәк,даваланса яхши болуп кетиду. Сән наһийәгә бар!»дәпту.

   Шуниңдин кейин у дехан у-буларниң мәслиһити билән наһийәлик сот мәһкимисигә берип,шикайәт қипту. У йәрдикиләр ; «Сән планлиқ туғут идарисигә берип,дава қил!»дәп қайтуриветипту. «Давагәр ажиз болса,қази мутәһәм»дегинидәк,бечарә дехан дава-шикайитини һеч йәрдә ақтуралмапту. Ахир у аялиға «Хотун,сән мәндин рәнжимә. Қолдин кәлгәнниң һәммисини қиливатимән. Амал йоқ. Сени давалитимән дәп,һәммә нәрсидин айрилдим. Мозайлиқ калиниму сетивәттим. Янчуқта бәш кой ақча йоқ. Сән мениңдин хапа болма,рәнжимә,мәндин рази бол,мән сени һөкүмәтниң алдиға апириветәй. Мошу һөкүмәтқу сени мошу күнгә қойған?...Шу йәрдә өлүп кәтсәң,биздин рази бол,хотун!»дәп,аялини қол һарвусиға селип,наһийәлик планлиқ туғут ишханисиға апирип; «Мениң бу аялим силәрниң планлиқ туғут сияситидин кейин мошу кесәлгә гириптар болди!... Бу хотунни силәр әнди давалап сақайтамсиләр,сақайтмамсиләр ихтияр өзәңларда. Өлүп қалса,өзәңлар көмүп қоярсиләр?!»дәп,аялини шу йәргә ташлапла,арқисиға қаримай дәрру кетип қапту.

   Наһийәлик планлиқ туғут ишханиси рәһбәрлири қайнаватқан қазанниң ағзини шу заманла йепип,у аялни Үрүмчигә апирип давалитип,бир аз яхши болғандин кейин,өйигә әкилип қойған екән. У бечарә аял аран-аран меңип,ишик алдилириға чиқип, бир аз заман жүрүп,ахири өлүп қапту.

 Мана,көрдиңму оғлум.-дәп анам бир нәччә дәқиқә шүп-шүк туруп қалдидә,андин сөзини аста давам қилди.-Сән өйләнсәм,көп оғул,қизларни тапсам,дәп арман қиливатисән. Үмүтиң яхши. Лекин,иккидин артуқ бала туғимән дегән аниларниң әһвали мүшкүл бу күнләрдә.

  -Тоғра ейтисиз,ана.-дедим жиддийлишип.-Бу дәһшәтлик қара күнләрму өтүп кетәр. Бизниң анилиримиз,аяллиримиз бир етәк бала туғидиған,көп бала туққини үчүн һөкүмәт жазалаш әмәс,мукапатлайдиған күнләргиму йетәрмиз,ана?!

  -Ағзиңға шекәр,оғлум!

  -Ана,женим ана,сиз мени кәчүрүң,сизниң хизмитиңиздә болалмайватимән? Сизниң алдиңизда пәрзәнтлик борчумни өтәлмәйватимән?-дәп анамниң алқанлириға йенип-йенип сөйдүм.

  -Яқ,һәргиз ундақ демә,оғлум,-деди анам.-Бу ялғуз сениңла бешиңға келиватқан күн әмәс. Бундақ қара күнләр саңа охшаш сансизлиған қиран жигитләрниң,маңа охшаш қәлби яриланған миңлиған аниларниң бешиға келиватқанлиғини яхши билимән...Ирадилик бол,оғлум! Атаң рәмити саңа «Қәйсәр»дегән исимни бекар қоймиған?...Сән атаң иккимизниң қәйсәр оғли,егиз чоққидики қиранимиз сән! Сениңдин күтүдиған үмүтлиримиз чоң?

  -Мән ирадилик,жасарәтлик болумән,ана! Силәрниң үмүтиңларни ақлашқа тиришимән!

  -Барикалла,оғлум! Мән саңа охшаш балини туққинимға,ақ сүт берип,чоң қилип өстүргинимгә разимән. Исмиңға жисмиң лайиқ жигит болуп өскәнлигиңдин хошалмән. Милләт үчүн,вәтән үчүн хизмәт қилишта атаңниң вәсийәтлирини һәргиз унтима?!...

    Анамниң бу сөзлиригә мән һәйран қалдим. Анам илгири мундақ отлуқ сөзләрни қилмас еди.

   -Бопту,оғлум,мән қайтай,атаң күтүп қалди мени?!

   -Яқ,яқ,ана,-өпкәм өрләп,биқилдап жиғлавәттим.-Немә дәватисиз,ана?

   -Атаң күтүп қалди,мән қайтай!

   -Яқ, ана,ундақ демәң,һәргиз ундақ демәң. Атамниң йениға кетишкә алдиримаң?...Мән қандақ қилимән,ялғуз қандақ қилимән?

   -Хош,оғлум,өзәңгә миқта бол,жасарәтлик бол!

   Анам икки алқини билән икки мәңзимни силап,мән билән хошлашти. Мән анамниң үзлиримни көйдүрүп турған қоллирини мәккәм тутивалғим келип,анамниң һәрикәтлирини қайтилап,мәнму алқанлиримни анамниң үзлиригә яқтим... Шунда алқанлиримға әжайип бир йеқимлиқ иссиқ өткәндәк болуп,тән-тенимгә тариған,пүтүн вужудимни титритип,һөзүр-һалавәт беғишлиған у иссиқлиқ—анамниң иссиқлиқ меһри- муһәббити алқанлирим арисидин суғирилип чиқип кәтти...

   -Ана,женим ана,мени ялғуз ташлимаң?!-авазимниң баричә вақиравәттим...

   Анам көз алдимдин ғайип болди.

   Буниң йә чүшим,йә оңим екәнлигини биләлмәй қалдим.

   Чүшиммекин десәм,ойғақмән. Ойғақмекин десәм,йенимда анам йоқ!...

 

 

Су түрмисидә

 

 

   Әтиси саат онларда мени сорақханиға елип чиқишти.

   Анчә чоң болмиған бу сорақхана өйиниң оттурисиға қоюлған төмүр орундуқни йәргә цемонтлап орунлаштуривәткән екән.Едән көп-көк цемонтлаветилгән. Мени әшу төмүр орундуққа кийимлиримни йәштүрүп,ана туғма һалда олтарғузди.

   Бу йәрдә мени икки хитай вә бир уйғур  сораққа алди.

   -Қәйсәр Аблимит дегән сәнму?-сориди хитай сорақчи.

   -Һә,мән!-дедим.

   -Областлиқ түрмидә ейтқанларни яхши ойланғансән?

   -Немини ойлишим мүмкин?

   -Сән көп хупсәнлик қилма!

   -Мән хупсәнлик қиливатқиним йоқ. Силәргә баштинла ейттимғу,мениңдә һеч қандақ мәсилә йоқ. Футбол оюниға,мәшрәп оюниға қатнашқиним раст. Бирақ,уларни тәшкиллигән адәмләрниң бирсиниму билмәймән,тонумаймән. Силәр мени башқа бирси билән чаташтуриватисиләр?...Силәр ейтқан радиони тиңшиғиним раст. Бирақ,мән чәт әл радиосини әмәс,Шинжаң радиоси билән Мәркизий хәлиқ радиосини дайим тиңшаймән,-дәп,қолға елинған биринчи күндин башлап,қайта-қайта тәкрарлап келиватқан бу сөзләрдин башқа артуқ һеч нәрсә ейтқиним йоқ.

   Жуқурида олтирип бир нәрсиләрни йезиватқан хитай сорақчи үстәлни бирни урдидә,орнидин чачирап турди. Жумуқ көзлирини баринчә ечип,чәкчәйткән һалда жәһли чиқип,вақирап сөзләшкә башлиди.

   -Сән,анаңни...һайван. Тола жаһил,тәтүр екәнсән! Сән һөкүмитимизгә,сияситимизгә,қанунимизға қарши жәмийитимиздә қалаймиқанчилиқ һәрикәтләрни елип берип,милләтләр иттипақлиғиға бузғунчилиқ қиливатқан бир түркүм миллий бөлгүнчи,унсурлар билән бирликтә болисәну,һеч нәрсә қилмидим,һеч нәрсә билмәймән дәп,жинайитиңни бойнуңға алғуң кәлмәйду?!

   -Мән һеч қандақ жинайәт өткүзмисәм,немини бойнумға елишим керәк?...

   Униң ишарити билән йенимда турған уйғур сорақчи қолидики резинка калтәк билән тарс-турс қилип бир нәччини уривәтти. Мениң вай дәп аваз чиқармиғинимдин бәттәр терикип,оғиси қайниған хитай сорақчи;

   -Бағлаңлар уни. Жинайитигә ихрар болмиғинини мән бир көрәй?!-дәп вақириди.

   Төмүр орундуқниң өзигә бәкитилгән тасма-бәлбағлар билән пут-қоллиримни,белимни мидирлимас қилип бағлавәтти. Икки қолум билән икки путумниң башмалтақлириға вә мәйдәмгә ток симлирини бәкитти. Андин ток қошудиған нәрсини пеқиратти...

   Шу чағдики мүшкүл һалимни тәсвирләп берәлмәймән...Ағриқ-азапқа чидимай чеқиравәттим. Бир мәһәл һошумни йоқитип қоюптимән...

Көзлиримни зорға ачсам,үч сорақчи бешимда тик турупту. Үсти-бешим су. Улар маңа челәк билән су чечип,һошумға кәлтүргән екән.

   -Һә,қандақ,әнди жинайитиңгә ихрар боламсән?...Көрдиңму бу орундуқниң күчини? Биз саңа чиқиш йолини берәйли.Униң үчүн сән,гунаһиңни бойниңға елишиң,төвбә қилишиң керәк! Һәммини очуқ ейт,шу чағда саңа йеникчилик болиду. Тәтүрлүк,жаһиллиқ қилсаң,буниңдинму бәттәр болисән!

   -Мениңдә һеч қандақ гунаһ йоқ,мән жинайәтчи әмәсмән!

   -Бу әксил инқилапчи жаһилни қаттиқ жазалаш керәк екән?!-дәп вақириди баяқи сорақчи хитай.

   Улар йәнә токни қошти. Бу қетим бәк қаттиқ болди. Вақираш,чеқираш бу яқта турсун,һәтта алди-кәйнимдин тәрәт кәтти...Һошимни тамамән йоқаттим.

   Аридин қанчә вақит өткәнлигиниму билмәймән. Бир чағда көзүмни ечип қарисам,бойнум билән тәң суда есиқлиқ туримән.

   Еһ,Аллаһ! Бу немә дегән түгүмәйдиған қийнап-азаплашлар,һә?-дәймән өзәмгә-өзәм.-Бу вәһшиликләрниң чеки боларму? Қачан түгәр?...Һелимиғу мени анам хелә чидамлиқ,сағлам,бәқувәт қилип туғуп қойған екән. Болмиса аллиқачан кардин чиқаттим яки өлүп кетәр едим. Мошундақ қийнап-азаплашларға бәрдашлиқ берәлмигән,көтүрәлмигән қанчә яшлар бу дозақниң ичидә өлүп кетиватиду. Уни сүрүштә қиливатқан,сориғини сораватқан адәм йоқ. Өлгәнләрниң ата-анилириға түрмә ғожайинлири; «Балаңдики илгиридин бар кесәллик қозғилип,дохтурларниң шунчә қилған даваси үнүм бәрмигәнликтин өлди. Мана,дохтурниң испат қәғизи!»дейиш билән өз жинайәтлирини йошуруп кәлмәктә. Шуниңдин кейин, у бечарә ата-анилар жуқуриға әризә-шикайәт қилиш бу яқта турсун,балисиниң жәсидини алғиниға,өз қоли билән йәрлигинигә рази болуп,дәрт-һәсритини ичигә жутушқа мәжбур...

 

  Төртинчи дивизияниң бу су түрмисидә қанчә вақит есиғлиқ турғанлиғимни билмәймән. Бир чағда икки гундипай кирип,мени бу жайдин елип чиқип,ялғуз камериға әкирип солап қоюшти.

   Су түрмисидә хелә узақ есиғлиқ турған охшаймән. Пүтүн теним пахтидәк аппақ болуп юмшап кетипту. Өзәм тамамән һалсиз. Пут-қоллиримда жан йоқ. Бәзгәк адәм мисали дирилдәп титрәймән. Қосиғим бәк ечип кәтти. Бир чағда төмүр ишик шарақлап ечилдидә,гундипай тамақ әкирди. У бәәйни ишитқа тамақ бәргәндәк,бир жавур бәсәйтаң билән бир тал момини ишикниң түвигә қойдидә;

   -Ачтин өлүп қалма,йә!-дәп қоюп чиқип кәтти.

   Бәсәй вә һәр түрлүк кокатларни чала-пула жуюпла қайнатқан тузсиз бу күнки бәсәйтаң маңа анамниң пат-пат етип беридиған шовилиқ мантисидәк тетип кәтти. Бир    тал мома билән раһәтлинип йәп ,ичивалдим. Өзәмгә кичикинә жан киргәндәк болди...

   Шуниң билән аридин бир һәптигә йеқин вақит өтти.

   Мени сорақханиға—ток орундиғи бар дозақ өйгә йәнә елип кирди. Өткәнки сорақчилар йәнә сорақ қилди. Улар мени еғизға алғусиз әски сөзләр билән тиллап,һақарәтлиди. Бешимға мушт билән айимай селишти. Үзлиримни качатлиди. Резинка калтәк билән қосақлиримға,биқинлиримға раса урушти. Кейин, гунасиға ихрар болмиған,төвбә қилмиған мән тәтүр,жаһил унсурни ток орундиғиға мәккәм бағлап,икки чекәмдин ток әвәтти. Буниң ағриқ-азави илгәркидинму бәттәр болди...

   Бу қетим сорақчилар мени қанчә уруп,қийнимисун,мениңдин өзлири күткән жавапни алалмай,мени ихрарға кәлтүрәлмәй,жәһли чиқип раса терикишти.

   Үчинчи қетимлиқ сорақ вақтидики қийнап-азаплашларни ойлисам,һазир теним шүркүниду. У қийнашларниң қанчилик дәһшәтлик,вәһшилик,азаплиқ екәнлигини бешидин кәчүргән адәмдин башқиси тәсәввур қилалмиса керәк,дәп ойлаймән.

   Ток орундиғиға мени бу қетимму илгәркидәк ана туғма һалда қип-ялиңач бағлавәтти.

   -Сән жаһил,тәтүр унсурниң жинайитиңгә бу қетим ихрар болмиғиниңни көрәйли қени?!-дейишти улар.

   «Әнди немә қилар екин?»дәп Аллаһдин чидамлиқ,нижатлиқ тиләп,титрәп олтиримән.

   Инсан балисиға жени ечимайдиған у вәһшиләр бу қетим мениң алдимға—жиниси оргинимға –назук жайимға атниң қилини тиқти...

   У чағдики ағриқ-азапни ейтип йәткүзәлмәймән...

   Вақираватимән,чеқираватимән.

   -Гунаһиңни бойнуңға аламсән?....Жинайитиңгә ихрармусән?...Төвбә қилдиңму?!...

   Уларниң жәһли чиқип вақираватқан авазлири қулиғимға бирдә кирсә,бирдә кирмәтти...

   Һошумдин кетип қалдим. Челәктә су чечип,качатлиримға уруп һошумға кәлтүрди.

  Бу түрдики вәһшилик қийнаш усули бир нәччә қетим тәкрарланди.

  «Еһ Аллаһ,мени бунчилик қийнап –азаплиғидәк немә гунаһ өткүздим мән,һә?-дәймән өзәмгә-өзәм.-Буларниң бирәр әмәлдарини яки бирәр пухрасини өлтүрүп,қатиллиқ қилғиним йоққу?! Зулумға қарши қолумға қурал елип,яки бирәр жайни партлитип,терролуққа барғиним йоққу? Мениң қилған ишим,бир идея,бир мәхсәттики акилар билән,достлар билән өзимизниң инсаний һәқ-һоқуқлирини тәләп қиливатқанлиғимиз,халас!...Буниң үчүн мунчиликму жаза қоллинамду?-дәп өзәмгә-өзәм хитап қилғансири қәлбимдики өчмәнлик,дүшмәнлик,қисаскарлиқ учқунлири ялқунға айланғандәк болатти.-Бундақ зулумда,бундақ хорлуқта,бундақ азапта баш егип,бечарә болуп яшиғандин көрә,очуқ мәйданға чиқип,күрәш қилип өлгән миң мәртә әвзәл! Бәрибир бир өлүм!...»

   -Бу жаһил унсурниң очуқ сөз қилғуси кәлмәйватқан,қетип кәткән тилини бир аз юмшитиш керәк охшайду?...-сорақчилардин бирсиниң ейтқан бу сөзлири хияллирим жипини үзүп ташлиғандәк болди.

   Шуниңдин кейин сорақчилардин бирси  алдимға кәлдидә,икки қолиниң бармақлирини ағзимға тиқип,еғизимни жирип дегидәк ачти. Иккинчиси амбур билән тилимни созуп,қисти.

   -Һа-һа-һа!-дейиштин башқа сөз чиқматти еғизимдин.

   -Сөзләмсән,ейтамсән?-дәп вақиратти тилимни амбур билән тартип,қисиватқан сорақчи.

   Мән ағириқ азавиға чидимай,бешимни мидирлаттим. Көзлиримдин яшлар қуюлуп кәтти. Өзәм дирилдәп титирәватимән. Сөз қилалмаймән.

   Бир чағда көңлүм ахтурулуп,бешим қейип, «һө-ө-ө»дәп қусувәттим.

   -Анаңни...,һайван! Түвви,-дәп үзүмгә түкүргән сорақчи тилимдин амбурни бошитивәтти.

   Бешимдин тартип,путлиримниң ошуғиғичә бағлаветилгән мениң ағзимдин фонтандәк етилип чиққан қусуқниң биқсиған пуриғидин сәскинип,жиргәндиму,улар икки үч қәдәм артиға чекинди. Уйғур сақчи бир челәк суни үзимгә қаритип чачти.Мәйдәмдики қусуқлар су билән жуюлуп,төвәнгә еқишқа башлиди...

   Бу күнки сорақ шуниң билән тамамланди.

 

   Мени икки гундипай икки айиғимдин сөрәп ,камериға әкирип ташлиди...

   Қуруқ яғач кроват үстидә ятимән. Атниң қилини бир нәччә қетим тиққан ажиз жайимниң қизип-көйүшигә қошулуп, амбур билән қисип тартқан тилим шунчилик қаттиқ ағиришқа башлиди...Иңраватимән,товлаватимән. Икки пүклүнүп,домулаватимән. Ахири ағриққа чидимай,жиғлавәттим...

   Әтисидин башлап назук жайим  ишип,тилим көпүп,еғизимға сиғмай қалғандәк болди. Маңалмаймән. Ишип кәткән назук жайим билән досунум жиңнә санжиғандәк,яриға туз сәпкәндәк ечишип,көйүп ағиратти.

   Бир нәччә күн бәк қийналдим. Кечә-күндүз бир Аллаһниң өзидин шипалиқ тиләштин башқа амалим йоқ еди. Түрмә дохтурлириниң мениң билән кари йоқ. Түрмә-зинданлардики дохтурларниң «меһри-шәпқити»келип қалса,кесәл мәһбусниң у йәр,бу йерини тәкшүргәндәк болидидә,кәлсә-кәлмәс таблеткиларни берип қоюп чиқип кетишиду,халас! Түрмә гундипайлири мени ачтин өлмисун дәп ойлидиму яки мениң мүшкүл,бечарә һалимни көрүп,рәһими кәлдиму,билмәймән,омачқа охшаш бир нәрсини шиланка арқилиқ еғизимға тиқип,бир нәччә күн тамақландурғандәк болди.

   Худаға миң қәтли шүкри,бир һәптидин кейин хелила яхши болуп қалдим.

   Нәччә айдин бу янқи сорақ вақтидики уруп-қийнаш,азаплашларға қариғанда,төртинчи дивизия түрмисидики ток орундиғиға олтарғузған,тилимни амбур билән қисип тартқан,ажиз жайимға атниң қилини тиққанға охшаш қийнаш усуллириниң қанчилик азап,дәһшәтлигини өз бешимдин кәчүргәнлигимдин,һазир бундақ қийнаш усуллири дунияниң һеч бир мәмликитидики түрмиләрдә болмиса керәк, дәп ойлаймән.

   Аллаһ-тааланиң адәм балисини шу қәдәр чидамлиқ яратқиниға һәйран қалимән. Бәзиләр ейтишиду;адәмниң жени төмүрдәк қаттиқ! Тоғра,төмүрдәк қаттиқ. Төмүрдәк қаттиқ болуш билән биллә гүл бәргидәк назуктур!...Адәм жениниң төмүрдәк қаттиқлиғини мән көрдүм. Шунчә таяқ-тоқмаққа,қийнап-азаплашларға чидидим,бәрдашлиқ берәлидим. Аллаһниң сақлиши,күч-қувәт атиши,ирадәмни қаттиқ қилиши,чидамлиқ беғишлиши,ачлиққа бәрдашлиқ бериши,қисқиси,йәйдиған рисқам,көрүдиған күним түгүмигәнликтин,вәйлун дозиғидин бәттәр хитайниң түрмә-зинданлирида төрт мүчәм бижирим,сақ-саламәт туривататтим. Буниң үчүн жанаби Аллаһға миңларчә шүкүр кәлтүрәттим.

  Адәм жениниң төмүрдәк қаттиқ болуши билән биллә гүл бәргидәк назук болуши,бу һәммигә яхши мәлум нәрсә. Йәйдиған рисқаң,көрүдиған күниң тамам болдиму,болди,өйдә олтирипму бир һеқ билән жениң чиқип кетиду. Яки түп-түз йолда кетиветипму,бир нәрсигә путлашқандәк қилисәндә,жиқилисән. Жиқилғандин кейин туралмайсән. Бир йериң суниду яки пут-қоллириң ишлимәй қалиду,тил-ағзиңдин қалисән...Мана,адәм жениниң төмүрдәк қаттиқ болуши билән биллә гүл бәргидәк назуклиғи.

   Йәнә қайтилап ейтимән,Аллаһтаала мениң женимни төмүрдәк қаттиқ яратқиниға миң-миң шүкри ейтаттим!

  

 

 

 

 

Вәйлун дозиғидики дост

 

 

   Ғулжа шәһәрлик төртинчи дивизия түрмисидә бир айдин артуқ вақит яттим. Шунчә қийнап-азаплашлар арқилиқму мән «жаһил,тәтүр унсурни» гунасиға ихрар қилдуралмиғандин кейин,мени қайтидин «Йеңи һаят» түрмисигә елип келип солашти.

Бу қетим мени илгәрки хитайлар ятидиған камериға әмәс,алтинчи камериға қамиди. Бу камерида һәммиси дегидәк уйғурлар еди. Уларниң ичидә путиға кишән селинған маңа охшаш икки-үч сиясий мәһбуслардин башқилири һәр хил жинайәтләр билән түрмигә соланғанлар болуп,уларниң ичидә мән тонуйдиған бир нәччийләнму бар екән.

  Түрмә дегәндә ятивәрсәңму үгүнип қалидекәнсән. Йерим кечиләрдә төмүр ишик шарақлап ечилип,гундипайлар сениң исмиңни чақирип,маң дәп буйруқ қилдиму,болди,у тәрипи өзәңгә яхши мәлум. Сени йәр асти сорақханисиға елип киридидә,саңа чапланған тоқа-ләнәтләргә өзәңни ихрар қилдуруш үчүн уруп-қийнап, момаңниң ушқурғунини көрситиду.

  Хитайниң вәйлун дозиғидин бәттәр түрмә-зинданлириға чүшүп қалған һәр қандақ мәһбусниң ойлайдиғини пәқәт бирла нәрсә;бу дозақтин сақ-саламәт чиқип кетишла,халас! Әркинлик,азатлиқ дегән қандақ яхши? Бу дунияда униңдин артуқ улуқ нәрсиниң йоқлуғини вә болушиму мүмкин әмәслигини бу дозақни көргән адәм яхши билиду!

   Түрмигә чүштиңму,әркинлигиңдин айрилдиң! Әркин-азат жүрәлмәйсән,очуқ-йоруқ сөзләлмәйсән,халиған истигиңни орунлалмайсән! Бу йәрдә сениң қәдир-қиммитиңму йоқ. Һәтта кала-ешәктәк бешиңни егиз көтүрүп,әркин нәпәс елип жүрәлмәйсән! Парлап чиққан қуяшни,көктики сансиз юлтузлар билән толун айни бир көрүшкә зарсән! Таза һавадин тоюп-тоюп нәпәс елишқа тәшнасән!

  Кечә-күндүз бирдәк ғува йоруп туридиған деризисиму йоқ төрт тамниң ичидә,биқсиған сесиқчилиқ гүпүлдәп турған камерида күнниң тез чиқип,тез петишини,кечиниң тез өтүп,таңниң чапсан етишини күтүп,миң бир азаплиқ ой-хияллар билән күнләр шунчилик аста өтәтти.

  Бир күни йерим кечидә камериниң төмүр ишиги шарақлап ечилдидә,икки гундипай путлириға кишән селинған бир сиясий мәһбусни сөрәп елип кирдидә,ишикниң босуғисиға ташлап қоюп чиқип кетишти. Камера ичидә у яқтин бу яққа меңип жүргән бир нәччийлән билән,бәдашқан қуруп сөзлишип олтарған бәш-алтийлән ишикниң босуғисида иңрап ятқан мәһбусқа лап етип қарашти.

  -Бу кимду?-деди олтарғанлардин бирси.

  -Ким екәнлигини немә қилаттиң. Саңа охшаш,маңа охшаш бирсиду! Турә орниңдин,уни бу яққа елип чиқиңлар?!-дедим мән аяқлиримда еғир кишән болғанлиқтин,орнимдин дәрру туралмай.

  Бәдашқан қуруп олтиришқан мәһбуслардин бир нәччиси бүглүк үстидин сәкрәп йәргә чүшти.Улар оңдисиға ятқан мәһбусни авайлап көтиришип,бүглүк үстигә елип чиқип,ятқузуп қоюшти.

  Һәммә униңға новәтмә-новәт синчилап қарашти. Қараштию,улардин бир нәччиси чөчүп кетишти. Мән уларниң чирайлириниң татирип,ләвлириниң авазсиз мидирлап кетиватқанлиғини көрүп,мениң йенимғирақ ятқузған униңға

қаридим. Қаридиму,таң қетип туруп қарғанлиғимни өзәмму сәзмәй қалдим.

 Хотәнлик Абабәкри Абдумежит!

 Шунда  Ғулжа асминида «қарс-қурс» қилип чақмақ чеқилғандәк билинди маңа!...

 Абабәкри Абдумежитниң көзлири билән мениң көзлирим бир нәччә дәқиқә тоқунушти...У көзлирини бир пәс жумди,андин ачти. Мән униң бу ишарисидин һәммини чүшәнгәндәк болдум.

 -Бурадәрләр,маңа ярдәм қилсаңлар,ишиккә чиқивалсам?-деди у бир чағда.

 -Болиду,болиду,-дәп мән орнимдин қозғалдим вә яширақ балилардин бирсигә.-қени ука,акаға ярдәм қиливәткин?-дедим.

  Оңдисиға ятқан Абабәкри тәсликтә бешини көтүрүп олтарған һалда көти билән силжишқа башлиди. Мәлум болдикен,униң һәр икки айиғиниң тизиниң төвинидә жан йоқ.Униң ейтишичә,жиңнә санжисаңму сәзмәйдекән. Муздәк болуп таштәк қетип қалған аяқлириниң сезимчал томурлири ишлимәйдекән. Шундақ болуп турғулуқ,униң аяқлириға селинған кишән- зәнжирни көрүп,бу рәһимсиз мәхлуқларға нисбәтән қәлбимдики нәпрәт,өчмәнлик,қисаскарлиқ ялқунлири техиму бәттәр от алғандәк болди...

  -Өзәм маңалмаймән,-деди Абабәкри бүглүкниң четидә аяқлирини саңгилитип олтириши билән.-силәрниң ярдимиңлар керәк?

  -Әлвәттә,әлвәттә.-дедим мән вә йенимдики балиға қарап.-қени ука,сән акаңниң у йенидин көтәр,мән бу йенидин көтүрәй?

  Абабәкри бир билигини у балиниң,бир билигини мениң бойнумға салди. Биз Абабәкрини кичик балини көтәргәндәк,булуңдики һажәтхана тәрәпкә елип маңдуқ. У мениң қулуғимға аста пичирлиди;

  -Еһтият қилайли,бу йәрдиму хаин,мунапиқларниң болуши мүмкин?

  Абабәкрини таһарәткә олтарғуздуқ. У бошинип,йеникләп алди.

  -Хапа болмай,су қуюп бәрсәңлар,таһарәт еливалай?-дәп сориди.

  Мән униң таһарәт еливелишиға ярдәм қилдим. Һәтта аяқлирини өз қолум билән жуюп қойдум.

  -Рәхмәт силәргә,бурадәрләр!-дәп миннәтдарлиқ билдүрди у.

  Шуниңдин кейин уни өз орниға апирип ятқузуп қойдуқ.

  Баятин билмигән екәнмиз. Униң бойниму яхши тутмайдекән. Беши бирдә у яққа,бирдә бу яққа чүшүп кетип туратти. Буни аз дегәндәк,бәл омуртқилириму қаттиқ зәхмиләнгән екән. Тик туралмайду,тик олтиралмайду. Лекин,өзи һошияр еди...

  Мәһбуслардин бир нәччиси бешиға қойидиған кичикинә қаттиқ тәһийлирини елиштидә,униң унимиғиниға қоймай,арқисиға,икки қолтиғиниң арисиға қоюшти.

 -Рәхмәт бурадәрлирим,рәхмәт силәргә!-дәп әтрапидикиләргә миннәтдарлиқ билән бирму-бир қарап чиқти.

 -Сиз ким болисиз,ака?-сориди яшлардин бирси.

 -Абабәкри Абдумежит!

 -Сиясий мәһбус екәнсиздә?

 -Һә, «Сән сиясий мәһбус!»дәп, яла-төһмәтләр чаплап,мошу әһвалға кәлтүрди мени!

 -Йә туралмисиңиз,йә маңалмисиңизму аяқлириңизға кишән селип қойғини немиси?-дәп сориди башқа бирси.

 -Билмәймән,укам...

  Мән билип,сезип туриватимән. Камеридики он нәччә мәһбусниң йеримидин көпирәги Абабәкри Абдумежитни билидиғанлиғини,уни яхши тонуйдиғанлиғини қанчә йошурсиму,уларниң көзлири һәммини очуқ ейтип туратти. Лекин улар,бу сиясий мәһбусни билидиғанлиғини ашкарилаштин әнсирәйду,қорқишиду. Шуниң үчүн улар Абабәкрини тонумайду,билмәйду. Бу сиясий мәһбусни биринчи қетим көрүши,халас!

  Шәхсән мән өзәмму әшуларға охшаш йол тутқан едим. Буниңсиз мүмкин әмәс еди...Мән Абабәкрини яхши билидиған мәһбуслардин бир нәччисиниң тәһийлирини униң белиға,қолтуқлири арисиға қоюп бәргинидин бәк рази болдум.Һә,вападарлиқ,садақәтлик дегән әйнә шу,дәп ойлидим.Мән уларниң сөзлиригә арилашмай,өзини «Абабәкри Абдумежит» дәп тонуштурған бу сиясий мәһбусқа нисбәтән өзәмни бепәрва көрсүтүп,өз орнимда хиял сүрүп жим-жит ятивәрдим.

  Мән бир идея,бир мәхсәт йолидики бу әқилдар,қәдинас достум Абабәкри Абдумежитни ойлавататтим...

 

  Абабәкри Абдумежит әсли Хотәнлик жигит еди. У февраль вақиәси башлиништин бир нәччә жиллар илгири Ғулжиға кәлгән. Шу чағда,бир сорунда униң билән тонушуп,бу тонушлиғимиз бара-бара һәқиқий достлуққа айланған еди. У жигирмә,жигирмә икки яшларда болуп,толиму өткүр,әқил-парасәтлик,билимлик,миллий роһи,миллий ғорури үстүн жигәрлик,жасарәтлик жигит еди. Һәм диний,һәм пәнний жуқури билим-сәвийәгә егә Абабәкри шу чағда Хотәндә дамуллилиқ унванини алған екән. Оттуз парә Қурьанни ядқа оқуп,Қурьан сүрилирини уйғурчиға тәржимә қилип,Қурьану кәримдин тәпсирләр сөзләш ихтидариға егә Дамулла еди.

  Егиз бойлуқ,ақ сериқ кәлгән,бүркүтниңкидәк йенип турған өткүр көзлири көкүч бу жигитниң икки мәңзи қип-қизил,қан темип турғандәк еди. Униң сүзүк чирайидин нур йеғип туратти.

Абабәкри жисманий жәһәттин чениққан,тавланған,һәр жәһәттин камаләткә йәткән бәқувәт,сағлам тәнлик жигит еди. У һәтта өз бойидин йерим метр егиз там үстигә қоюлған кесәкни көзни жумуп ачқичә айиғиниң учи билән тепип чүшүриветәтти. Путини қулиғиниң кәйнигә йәткүзәтти.

  Абабәкри бир дәвир Ғулжа шәһириниң Ташкөрүк мәһәллисидә яш балиларниң диний саватини ечиш,уларға Ислам тәлимати бойичә билим-тәрбийә бериш ишлири билән шуғулланған еди.

  Абабәкри тарихни,болупму уйғурларниң нәччә миң жиллиқ тарихини бәш бармиғидәк биләтти. Униң нутуқ,сөзлирини һәр қандақ адәм мәһлия болуп тиңшатти.Абабәкри билән тонушуп,достлашқандин кейин,мән вәтән,милләт тәғдири һәққидә техиму толуқ чүшәнчиләрни егилидим. Қәлбимдики учқун ялқунға айланди.

  Әшу бир қетимқи тар даиридә өткән мәжлистә Абабәкриниң ейтқан сөзлири қулиғимға қоғушундәк қуюлуп қалғанди.

  «...Тарих илмида дуниядики милләтләр әң қедимий милләт,қедимий заман миллити,оттура әсир миллити,кейинки оттура әсир миллити вә йеңи заман миллити дәп,бәш түргә бөлүниду. Биз,уйғурлар болсақ,әң қедимий милләтләр қатаридин орун алимиз. Буниңдин бәш миң жил илгири һөкүм сүргән Оғузхан хақанлиғидин башлап,Оғузхан тәшкил қилған тунжа Уйғур империясиниң өзи уйғурларниң әң қедимий милләт екәнлигини очуқ көрсүтиду. Хош,дуния мәдәнийитигә зор төһбиләр қошқан уйғур хәлқиниң бүгүнки тәғдири қандақ?-дәп сөзлигән еди Абабәкри.-Бу соал һәр бир уйғур пәрзәнтини ойландуруши керәк?!

  Биз мустәқиллигимиздин қачан айрилдуқ? Мустәқиллигимиздин Аппақ ғожа дәвридин башлап айрилдуқтә,манжу-хитайларниң мустәмликисигә айландуқ! Шуниңдин буян мана икки йүз әллик жилға йеқин вақит өтүпту. Мошу узақ дәвир ичидә уйғурлар мустәмликичиләрниң зулумиға қариши төрт йүзгә йеқин чоң-кичик көтүрилиш,қозғилаң,инқилапларни елип бирғанлиғи тарихтин яхши мәлум.

  Мошу жигирминчи әсирниң өзидә хәлқимиз икки қетим мустәқил дөлитини қайтидин тиклигән еди.1933-жилдики Қәшқәрдә қурулғанлиғи жакаланған «Шәрқий Түркстан Ислам жумһурийити» билән 1944—1949-жиллардики Ғулжида қурулған «Шәрқий Түркстан жумһурийити» немә үчүн йоқитилди,қандақ йоқитилди? Һәммигә яхши мәлумки,бу мустәқил дөләтлиримиз хитай империяси билән рус империясиниң тил бириктүрүши билән бәрбат болди!...

  Буниңға ким әйиплик? Әйипни биз башқилардин әмәс,алди билән өзимиздин көрүшимиз керәк!...Һәр қандақ милләтниң күлпәтлик тәғдири униң саватсизлиғидин,наданлиғидин туғулиду. Һәр қандақ бир милләтниң башқа милләтләрдин арқида қелиши,ронақ тапмай,заваллиққа учриши йәнила шу наданлиқ,саватсизлиқтиндур.

  Бу һәқтә ялқунлуқ вәтәнпәрвәр шаиримиз,маарипимиз пешиваси мәрһум Абдуқадир Дамуллам; «Бу заман ғәпләт вә бепәрвалиқ замани әмәс,ойғиниш вә сәгәклик замани! Наданлиқ вә жаһиллиқ дәври әмәс,илим-мәрипәт дәвридур! Суслуқ вә бекартәләплик вақти әмәс,тиришиш вә ғәйрәт қилиш дәвридур! Башқа милләтләр илим-мәрипәт саһасида һавада учуп,пәрваз қилмақта.Су астида болса,худди қуруқлуқта жүргәндәк әркин үзүшмәктә. Биз техи ғәпләт уйқусида ятмақтимиз. Уйқа болса,өлүмниң бурадири вә муқәдимисидур. Бу һаләттә дайим ухлимақ,йоқилиш вә өлүм болиду! Һеликәм вақит вә пурсәт бар!»дәп алаһидә тәкитлигән еди.

  Абдуқадир Дамуллам «Мифтаул әдәп» намлиқ әсәридә.-дәп сөзини давам қилған еди Абабәкри.-илим-мәрипәт,әхлақ-пәзиләт тоғрилиқ тохтилип; «Әгәр биз инсанийәт яратқан билим байлиқлири билән өзимизни қуралландурмайдекәнмиз,мәңгү қул,надан болуп өтүмиз!»дегән.

  Бу улуқ мутәппәкүримиз сиз вә биз яшларни илим-билим елишқа дәвәт қилип; «Һәй яш,илим үгән. Чүнки наданлиқ номус! Наданлиққа ешәктин башқа нәрсә рази болмайду. Илим билән нижат тап,мәңгү яшайсән! Наданлар өлүк,алимлар тирик! Илим егилири вә илим йолида маңған кишиләрниң һәммиси тәңсизлик вә хорлиниш билән өтүп кәтти демә! Илим артқанда дүшмәнниң ағзи-бурнини топиға милигили болиду. Илимниң һөсни һәрикәтни ислаһ қилиштур!»дәп хитап қилған.

  Шуниң үчүн бизләр хәлқимизни,яшлиримизни ғәпләт уйқисидин ойғутутишимиз лазим! Униң үчүн немә қилишимиз керәк? Буниң үчүн,алди билән миллий роһимизни,миллий ғоруримизни йоқитиватқан,өлтүриватқан наданлиқни,беғәмликни,үмүтсизликни вә улардин келип чиққан паалийәтсизликни томур-йилтизи билән йоқитип,қорқанчақлиқ,қулларчә яшаштин қутулуп,һәр бир уйғурниң,һәр бир яшниң идеясидә әркинлик,азатлиқ,мустәқиллик муддиасини шәкилләндүрүп,тикләп,жүригидә вәтәнгә дегән муһәббәт отини яндурушимиз,әмәлий һәрикитимиздә уларни әшу улуқ,бүйүк мәхсәтләр йолидики күришимизгә интилдуришимиз керәк?!...

 

  Абабәкри Абдумежит,Абдусалам Қари,Абдухелил Абдумежит,Абдумежит Абдурахман,мән һәм шуниңға охшаш бир топ илғар пикирлик,аңлиқ,вәтәнпәрвәр жигитләрниң баш қошушимиз билән пат-пат өтүп туридиған әйнә шундақ мәжлис,сөһбәтлиримиздин кейин,әмәлий һәрикәт,паалийәтләр башлинип кәткән еди.

  Ғулжа шәһиридә башланған мәшрәп оюни бара-бара пүткүл Или тәвәсигә таралди.Хәлқимизгә яхши мәлумки,мәшрәп—у,уйғурларниң миллий оюнлириниң,баш қошуш,көңүл ечиш сорунлириниң бирси. Мәшрәп—у,адәмләрни,болупму яшларни изгүлүккә тәрбийиләйдиған,яман ишлардин,яман илләтләрдин нери қилидиған,инсанларда меһрибанлиқ,диянәт ойғитидиған,миллий роһ,миллий ғорурни күчләндүридиған,кимлигини билдүридиған тәрбийә мәктивидур. Шуңа уйғурлар «балаңни мәктәпкә бәр,андин мәшрәпкә»дәп бекар ейтмиған.

  Мәһәллә мәһәллә болуп өткүзүлүшкә башлиған мәшрәп оюнлиридин болупму,ата-анилар бәк хуш болушти. Сәвәп,шу чағларда долқун су мисали һәммә яқни бесип келиватқан яман илләтләр--яшлар арисидики ичимлик,чекимлик,ақ тамакиға берилиш,бузуқчилиқ,бепәрвалиқ,үмүтсизлик охшаш яшларни набут қилидиған сәлбий һадисиләргә чәк қоюлушқа башлиғандәк болди. Чоң-кичик магазин-дуканлардики һарақ,тамакиларниң базири касатлишишқа башлиди. Ақ тамакиға һәвәсләнгән яшлар бу яман илләтниң ахири өзлирини набут қилишини чүшүнүшкә башлиди.Яшлар арисидики инақлиқ,иттипақлиқ,достлуқ,меһрибанлиқ бой көтиришкә башлиди.

  Мәшрәп оюнлири илгиридин келиватқан қанун-қаидиләр,миллий алаһидиликләр билән өтүп туратти.Һәр бир мәшрәп толиму көңүллүк,хуш чақчақ,нәғмә-нава,һәр хил қизиқ миллий оюнлар билән өтәтти. Оттуз оғулниң жигит беши мәшрәп оюниниң тәртип-интизамиға,көл бегим дәстиханға,пашшап бегим мәшрәпни башқурушқа,қази бегим һәр хил «әризә-шикайәтләрни» қарайдиған,тегишлик һөкүм—қанун чиқиридиған вәзипиләрни атқуратти.

 

 ...Мәшрәп оюни давамлишиватиду. Бир чағда оттуз оғулдин бирси;

  -Дат,пашшап бегим!-дәп муражиәт қилиду.

  -Хош.-дәп униң алдиға келиду пашшап бегим. У жигит әдәп-әхлақ билән қази бегимгә «әризә-шикайитиниң» барлиғини билдүриду. Пашшап бегим «ордиға» кирип,қази бегимгә оттуз оғулдин бирсиниң «әризә-шикайити» барлиғини ейтқандин кейин,қази бегим у кишини «ордиға» елип киришини ейтиду. Шуниң билән пашшап бегим у жигитни қази бегимниң алдиға елип кириду.

  Салам-саат,әдәп-әхлақ билән у жигит өз «әризә-шикайитини» қази бегимгә йәткүзиду. Мәшрәп әһли әзалиридин Әмәт билән Сәмәтниң өткәндә ашпузулханида һарақ ичип,кәлсә-кәлмәс сөзләрни қилип олтарғанлиғини көргәнлигини ейтиду. Қази бегим у һарақхорларни дәрру «ордиға» елип келишини буйруйду. Пашшап бегим көпчилик арисида олтарған Әмәт билән Сәмәтни шу заман қази бегимниң алдиға елип кириду. Қази бегим соал-сорақтин кейин,мәшрәп қаидиси бойичә Әмәт билән Сәмәтни көпчилик алдида жазаға тартиду. Оттуз оғулниң алдида у иккиси һарақ ичкәнлиги үчүн чоң уятқа қалиду.

  Мәшрәп оюнлиридики әйнә шундақ чарә-тәдбирләрдин кейин,яшлар һарақ ичишни тамамән ташлиди. Һәтта оттура яштикиләрму яшлар бар жайларда һарақ-шарап ичип,кәйпә-сапа сүрүштин әйминидиған,уларниң көзигә чүшүп қелиштин әнсирәйдиған,қорқидиған болуп қелишти...

  Яшлар арисида сағлам һаят тәризини жарий қилишта Или мәшриви әйнә шундақ чоң роль ойнашқа башлиди. Ғулжа оттуз оғул мәшривиниң нами аз вақитниң ичидила Уйғур вәтининиң барлиқ жайлириға пур кәтти.

Яшлар роһи жәһәттин тазилинишқа,паклинишқа,сағламлишишқа,изгүлүккә интилишқа башлиди.

  Өсмүрләрниң,яшларниң диний саватини ечиш,уларни Ислам диний шәриити қанунлири асасида иман-етиқадлиқ,диянәтлик,изгүлүк роһида тәрбийиләш,уларни яман ишлардин,яман илләтләрдин сақлаш ишлири қолға елинди. Жуқури диний һәм пәнний саватқа егә Абабәкри Абдумежит Ғулжиниң Ташкөрүк мәһәллисидә,Абләһәт қари-һажим Или вилайитиниң Учун йезисида вә башқа жайлардики диний затлар балиларни оқутушқа башлиди.

  Яшлар арисидики сағлам һаят тәризини кәң жарий қилиштики амилларниң бирси болған тәнтәрбийә--спорт ишлирини биллә елип меңиш қолға елинди. Абдусалам Қариниң тәшәббуси һәм беваситә рәһбәрлиги арқисида Ғужида футбол оюнлири башлинип кәтти.

  Бу хил паалийәтләр немә үчүндур һөкүмәткә яқмай қалди...

  Шундақ күнләрниң бирсидә,футбол ишқивазлири Ғулжа шәһәрлик тәнтәрбийә мәйданида чоң мусабиқә өткүзүшни планлиди. Улар тәнтәрбийә мәйданини ижаригә алмақчи болушти.Тәнтәрбийә мәйданиниң рәһбәрлири мәйданниң бир күнлик ижарә һәққини он миң ювән дәп ейитти. Абдусалам Қари башчилиғидики жигитләр футбол ишқивазлиридин,тижарәтчиләрдин ақча жиғишқа башлиди. Он миң ювәнни елип барса,баһани жигирмә миң ювәнгә көтүривалған.Жигирмә миң ювәнни елип барса,әллик миң,ахирсида йүз миң ювәнгә ашурувалған. Шундақ қилип,тәнтәрбийә мәйданиниң рәһбәрлири мәйданни ижаригә бериштин баш тартқан вә ахирсида мәйданға су қоювәткән еди,халас!

  «Жәмийәттә тәртипсизлик ишларни пәйда қиливатиду»дегәнгә охшаш әйипләр билән мәшрәп вә футбол оюнлирини уюштурғучилардин болған Абдусалам Қари билән Абдухелил Абдумежитни қолға елишти. Мәшрәп оюнлири билән футбол мусабиқилирини өткүзүшни чәклигәнни аз дегәндәк,өз рәһбәрлириниң түрмигә солиниши, қайнап,ташқилай дәп турған қазанниң отини техиму бәттәр улғайтивәткәндәк болди...Яшлар,Ғулжа хәлқи һөкүмәтниң бу хил қанунсиз,зораванлиқ ишлириға нарази,қаршилиғини очуқ билдүрүшти...

  Шуниңдин кейинла Абдусалам Қари билән Абдухелил Абдумежитни түрмидин бошитишқа мәжбур болушти.

  Улар түрмидин чиққандин кейинму бир идея,бир мәхсәт йолидики яшлар мәхпий йосунда пат-пат учришип,алдики ишлар һәққидә сөһбәтләр,өз ара пикир алмаштурушларни өткүзүп тураттуқ.

  Февраль вақиәси башлиништин бир аз вақит илгири тар даиридә өткән жиддий сөһбәт жиғинимизниң ахирқи баш қошушимиз екәнлигини һеч қайсимиз

билмәс едуқ. У жиғинимизға Абдусалам Қари,Абдухелил Абдумежит,Турсун Сәләй,Ибраһим Исмаил,Абдумежит Абдурахман,Абабәкри Абдумежит,мән вә әң ишәшлик дегән йәнә бир икки яш қатнашқан едуқ.

  Башқисини билмәймәну,амма әшу күнки интайин мәхпий өткән жиддий мәжлисимиз мениң көңлүмни ғәш қилған еди. Сәвәп,бир идея,бир мәхсәт йолидики күрәшкә өзлирини атавәткән әшу акилиримиз ортақ бир пикиргә келәлмиди...Абдусалам Қари чәклинишкә учраватқан мәшрәп оюнлириға диний тәблихни киргүзүшкә һазирчә қарши чиқти. Абдусалам Қари һәм диний һәм пәнний билимгә егә сәвийәлик,сиясәттин,дуния вәзийитидин яхши хәвири бар жигит еди. Абдухелил Абдумежит болса; «...диний тәблихни киргүзмисәң қандақ болиду? Ата-бовилиримиздин тартип келиватқан мәшрәп оюнлириниң һәммисидә Ислам диний тәлиматлири һәққидә давамлиқ сөз болатти. Биз бүгүнки динсизлиқ кәң қанат йейиватқан вақитта,бу һәқтә сөзлимисәк,қуруқ нәй-нәй,һа-һа билән мәшрәп өткүзсәк,у қандақ мәширәп болиду?»деди. Абдусалам Қари дәйду; «Сениң ейтиватқанлириң тоғра. Бирақ,бизниң мәшрәплиримизниң чәклинишләргә учираватқанлиғиниң бир сәвәви, мәшрәп оюнлири билән футбол оюн-мусабиқилири яшлиримиздики миллий роһниң,миллий ғорурниң ойғинишқа башлаватқанлиғи бу ағиниләргә яқмай қеливатиду әмәсму? Уларниң түплүк мәхсити яшлиримизни,хәлқимизни ғәпләт уйқисида ухлитивериштин ибарәт,халас.

  Бу һөкүмәт бүгүн бизниң мәшрәплиримизни «жуңгочә мәшрап» қилиш мәхситидә,мәшрәптә тәлим-тәрбийә беридиған,вәз-несиһәт қилидиған қисимларни елип ташлаватқан вақитта,йәни «Уйғурларға нахша-усулдин башқа нәрсә керәк әмәс»дәп турғанда,диний тәблихни мәшрәпкә киргүзсәк,чоң мәсилә йәни зиян чиқирисән?... Диний тәблихниң орниға мәдәнийәт,илим-пән һәққидә сөзлисәңму болиду. Яшларни ақ тамакиға қарши күрәшкә сәпәрвәр қилидиған мәсилиләр һәққидә сөзлисәңму,шуниң өзи яшлиримизни бүгүнки заман тәливигә лайиқ тәрбийилишимиздә наһайити чоң роль атқурғусидур!».

  Исламни байрақ қилип көтүривелип, «Аллаһ бир,Аллаһ һәқ!»дәп өз көз қаришида,өз пикиридә,өз мәвқиәсидә чиң турувалған Абдухелил Абдумежитниң қайнап-қизип туруп  ейтишичә,уларниң «Аллаһ бир,Аллаһ һәқ!»дегән еқидисигә,шиариға һөкүмәт қарши чиқиватиду. Хитай мәмликитидә «антидинизм»дегән нәрсә  күчлүк. У дегини,дунияда дин йоқ! Аллаһ йоқ! Дунияда һеч қандақ пәйғәмбәрләр болмиған,Әйса пәйғәмбәрму болмиған,Муһәммәд пәйғәмбәрму болмиған,адәмләр маймундин пәйда болған!...Аллаһ дегән,у коммунистик партия! Коммунистик партия бир йерим миллиард адәмни беқиватиду,адәмләргә ғәмхорлуқ қиливатиду!

  Хитай коммунистик партияси «Мән яратқучи Аллаһ!»дәп дава қилмиған болсиму,лекин хәлиққә Аллаһниң йоқлиғини езип ичкүзүп,өзиниң қутқузғучи илаһ екәнлигини һәр хил усуллар билән сиңдуруш үчүн диний етиқадларға қаттиқ чәклимә қойған...

  -Биз диний әркинчиликләр берилишини тәләп қилип,намайишқа чиқимиз!-дәп кәскин ейитти Абдухелил Абдумежит.-Биз,биринчидин,диний етиқад әркинлиги һоқуқини сораймиз. Буниңда,уйғурлар мәйли он сәккизгә кирсун,мәйли қириққа  кирсун,уларниң мәсчитләргә кирип намаз оқушиға рухсәт қилсун! Өзәңлар яхши билисиләр,яш балилар билән зияли-кадрларниң мәсчитләргә кирип намаз оқушлири чәкләнгән. Һөкүмәт, сиясий кеңәшкә әза молла-имамлириға «Бүгүн жумә намизида мону мавзу бойичә сөзләйсән!»дәп буйруқ қилидидә,у молла-имамлар мәсчитләрдә диний тәлиматлар әмәс,партияниң сияситини тәшвиқ қиливатқан. Мәсчитлиримиз партияниң сияситини тәшвиқ қилидиған орунларға айлинип қалди. Һөкүмәтниң өзи бәлгүлигән молла-имамлиримизниң ейтиватқан вәз-несиһәтлири хәлиқни пирьәтчиликкә башлайдиған,хурапатқа башлайдиған,Исламниң һәқиқий маһийитидин чәтләштүридиған,каллиси бар һәр қандақ адәм аңлисм; «Һой,бу Ислам дегән қуруқ бир дин екәнғу? Уни қилса яман болиду,буни қилса яман болиду,дейиштин башқа гәп йоқ. Қойә бундақ динни!»дегәндәк чүшәнчиләрни шәкилләндүрмәктә.Мошундақ әһвалда,мусулман әһлидә Ислам диниға нисбәтән көз қараш өзгүрүп,суслишип кетиватиду. Буниң ақивети яшларниң ичидә ичимликкә,чекимликкә,паһишивазлиққа,яман илләтләргә йол ечиватиду. Буниң өзи динсизлиқтин пәйда болмақта?!

  Иккинчидин, «йүз күнлүк қаттиқ зәрбә бериш»һәрикити башланғандин бу ян қанчилигән яшлиримиз түрмиләргә соланди. Гунасиз яшлиримиз етип өлтүрүливатиду.Түрмә-зинданларда қийнап,азаплиниватиду. Муддәтсиз түрмә жазалириға һөкүм қилиниватиду...Түрмиләрдики гунасиз тутқунларни бошитишини қаттиқ тәләп қилишимиз керәк? Әгәр биз, өз наразилиғимизни,қаршилиғимизни очуқ билдүрмәй,мошундақ ятиверидиған болсақ,бу зомигәрләрниң зораванлиғи техиму бәттәр ашиду!-дәп,намайишқа чоқум чиқиши керәклигини ейтти.

   -Тоғра.Лекин,сән мону бир ишни яхши чүшән;бу һөкүмәт,бу партия тинчлиқ намайишқа чиққан хәлиқниң сөзини аңлайдиған һөкүмәт әмәс! Сән ейтиватқан тәләпләр билән намайишқа чиқиватқанлар,қозғилаң көтүрүватқанлар,инқилап қиливатқанлар дайимлиқ түрдә қанлиқ бастурулуп келиватиду. Бу һөкүмәт,бу партия ; «Һәй,тохта,мону адәмләр мундақ дәватиду. Сөзини тиңшап көрәйли»дәйдиғанлардин әмәс. Шуни убдан биливал?-деди Турсун Сәләй.

Андин Абдусалам Қари шундақ деди;

-Биз,Ислам дәпла динға чаплишивалмайли? Тоғра,Ислам дини улуқ дин,муқәддәс дин! Ислам дининиң улуқ,муқәддәс дин екәнлигини бирла мисалдин очуқ көргүли болса керәк. Һәммимиз яхши билимиз,һәр жили һәж

сәпирини өтәш үчүн хасийәтлик Мәккә-Мәдинигә дунияниң һәммә жайидин нәччә миллион мусулман берип,Аллаһға ибадәт, тавап қилишиду. Хош,шундақ екән,Исламдин башқа қайси бир динда шундақ улуқ ишлар болиду? Болмайду! Мениң чүшәнчәмчә,дунияниң һеч бир йеридә биз,уйғурлардәк Ислам диниға қаттиқ берилгән мусулманлар аз болса керәк, дәп ойлаймән?

  Биз «Аллаһ бир,Аллаһ һәқ!»дәпла турувалмайли? Аллаһниң бирлигини,Аллаһниң һәқлигини һеч ким инкар қилалмайду. Шундақ болғандин кейин,биз,яшлиримизни тәдрижи һалда кәң түрдә заманға маслишип тәрбийилишимиз керәк! Биз,уйғурлар илгири ким едуқ,бүгүн ким болуп қалдуқ? Һәр бир яш,һәр бир уйғур мана мошу соалға жавап издигәндила,уларда миллий роһ,миллий ғорур пәйда болуши сөзсиз. Шуниң үчүн яшлиримизни һәм диний,һәм пәнний билим билән тәрбийиләшкә,уларда вәтәнпәрвәрлик,милләтпәрвәрлик һис-туйғуларни ойғитишқа тиришишимиз керәк? Әйнә шу чағда биз көзлигән мәхсәтлиримизгә әлвәттә,йетимиз!

  -Абдусалам Қари бәк яхши гәпләрни,илмий гәпләрни қиливатиду,-деди Абабәкри Абдумежит.-Биз тарихтин савақ,тәжрибә елишимиз керәк. Бир йәргә туташқан отни тез өчүривелишқа болиду. Көп жайға туташқан отни өчүриш асан әмәс. У бир-бирсигә қошулуп,чоң ялқунға айлинип кетиду. Мениң бу сөзни ейтишимдики сәвәп шуки,тоқсининчи жилдики Барин вақиәсини мисалға алайли. Коммунист хитай һөкүмитиниң рәзил сиясәтлиригә,зораванлиқ һәриикәтлиригә,зулум билән хорлуққа,қашшақлиқ билән намратчилиққа чидимиған Барин хәлқиниң сәвир-тақәт қачиси толуп таштидә,хәлиқ көтүрүлди. Қозғилаң башланди. Ақивәт немә болди? Пүтүн Барин хәлқи қирғинға учириди. Барин асмандин бомбиланди,танклар билән түп-түз қилинди. Һәтта бөшүктики бовақлар автомат оқлирида өлди. Буни ким қилди? Мошу коммунистик партия қилди! Турсун Сәләй бурадиримизниң коммунистик партиядин яхшилиқ,рәһим-шәпқәт күтүшкә болмайду,дегинигә йүздә-йүз қошулимән!

  Демәк,бир йәргә туташқан от ялқунға айланғичә тезлик билән өчүрүветилди!... Әгәр Баринда чиққан әшу от вәтәнниң көплигән жайлирида бир вақитта чиққан болса,у от бир-бирсигә қошулуп,чоң бир ялқунға айланған болар еди. У чоң ялқунни өчүрүш асан болматти? Шуниң үчүн,мениң ейтмақчи болғиним,мән Абдухелилниң намайишқа чиқишиға һазирчә қошулмаймән!

  -Биз қайси ваққичә бешимизни егип,қул болуп яшаверимиз?-дәп қизип сөзлиди Абдухелил.-Һазир биз,бизниң хәлқимиз қотандики қойниң өзи болуп қалди. Қассапниң қачан кирип союшини күтүп йетиватимиз. Бизни бир-бирләп әпчиқип союп йоқитиватиду. Мошундақ түгүшүп кетәмдуқ? Зулум чекидин ашти,пичақ сүйәккә йәтти!...Намайишқа чиқип,әң болмиғанда,дуния аләмгә авазимизни аңлитайли?

   -Әгәр сән, бир түркүм адәмлириңни башлап намайишқа чиқсаң,өзәң ейтиватқан бөрә қотиниға қойларни башлап киргән болусән?-деди Турсун Сәләй жиддий агаһландуруп.

  -Биз ғәпләт уйқисида бешимизни пүркәп йетиватқинимиз йоқ,-деди Абабәкри ишәшлик.-Аллаһға миң қәтли шүкри,хәлқимиз,яшлиримиз ғәпләт уйқусидин аста-аста ойғуниватиду. Ғулжа яшлирини мисалға алайли,һазир яшлиримизниң миллий ғорури үсүн. Уларниң қәлбидики,вужудидики өчүшкә башлиған миллий роһ,миллий ғорурниң қайтидин жанлиниватқанлиғини,вәтән,милләт,зимин тоғрисида һәр жайда очуқ гәп ейтиватқанлиғини унтимайли. Бу наһайити яхши,улуқ,йоруқлуқ,изгүлүк ишлардур! Қизғинлиқ һәрикәт силәрниң әқил-параситиңларниң,жүрьәтлик,жасарәтлик билән елип бериватқан һәр хил чарә-тәдбирлириңларниң,жапалиқ вә шәрәплик,шани-шөһрәтлик,аңлиқ паалийитиңларниң арқисида рояпқа чиқиватиду. Мошундақ тәсирлик яхши ишларни вәтәнниң һәммә жайлирида, хәлиқ аммиси арисида елип беришимиз керәк,дәп һесаплаймән.

  - Мениңму пикирим шу.-деди Абдусалам Қари.-Бу ишқа биз һәргиз алдиримайли.Биз һәр қандақ чоң-кичик ишни һәр тәрәплимә ойлап,униң яхши тәрипиниму,яман тәрипиниму көз алдимизға кәлтүрүп,әқил таразисидин өткүзүп,дуния вәзийитигә,дуния сияситигә маслашқан һалда елип беришимиз керәк? Бүгүнки түзүмгә,бүгүнки сиясәткә қариши,наразилиғимизни билдүрүп намайишқа чиқидиған болсақ,бизни вәйран қилиду вә биз  һәммә нәрсимиздин айрилип қелишимиз мүмкин?

  -Аяйдиған немиси қеливатиду,ағиниләр?! Бу зораванларниң хәлқимиз бешиға селиватқан зулум-ситәмлири күндин-күнгә күчүйиватиду,-қизип-қайнап сөзлиди Абдухелил.

  -Сән алдирима,Абдухелил.-деди Абабәкри .-Бу иш техи хам, пишип йетилмиди.Хотәндиму,Қәшқәрдиму силәргә охшаш бир түркүм яшлар бар. Улар техи йетишмиди,йетишсун. Уларниң аң-сәвийәси өссун...Абдусалам Қариниң ейитқанлириға қошулмай болмайду. Биз яшлиримизни һәм диний,һәм пәнний билим билән тәрбийилишимиз,уларни жисманий вә роһий жәһәтләрдин чениқтурушимиз лазим. Бу алдирайдиған иш әмәс?

  -Яқ,бизниң яшлиримиз йетишип болди,пишип болди.Биз тинчлиқ намайишқа чиқимиз,һөкүмәткә һәққаний тәләплиримизни қоюмиз!-деди қәтьий түрдә Абдуелил Абдумежит.

  -Абдухелил,бу қарариңдин қайт,-деди Абдусалам Қари.-Һазир вақти әмәс. Әгәр силәр «Аллаһ бир,Аллаһ һәқ!»дегән шиарни көтирип чиқидиған болсаңлар,у чағда бу намайиш сиясий түст алса,милләтләр ара тоқунушниң йүз берип қелишидин Аллаһниң өзи сақлисун!

  -«Аллаһ бир,Аллаһ һәқ!»дегән шиар билән чиқсақ,униң немиси яман?-дәп қаршилиқ билдүрди.

  -Униңсизму Аллаһниң бирлигини,Аллаһниң һәқлигини һеч ким инкар қилалмайду.Намайишқа чиқтиңму,демәк,дөләтниң асасий қанунида көрсүтилгән қаидиләрниң,инсан һәқ-һоқуқлириниң бузулуватқанлиғиға,асасий қанун қаидилиригә реайә қилинмайватқанлиғини очуқ көрсүтип,конкрет тәклип-тиләкләрни шиар қилип,көтүрип чиқиш керәк?-деди Абдусалам Қари сөзгә миқ қеқип.

  -Биз үчүн Ислам муқәддәс! Биз диний еқидиләргә чәк қоюлмаслиғини,түрмиләрдики гунасиз тутқунларниң қоюп берилишини,инсаний һәқ-һоқуқлиримизни тәләп қилимиз!-деди Абдухелил.-Мениң әшу хилдики тәләпләр билән тинчлиқ намайишиға чиқимиз десәм,силәр қошулмайватисиләр,вақти әмәс дәватисиләр? Мана,мошу он күн ичидә бирәр миңға йеқин гунасиз жигитләр қолға елинди. Мәһәллә мәһәллидин һөкүмәт сияситигә қариши дәп чекит қоюлған адәмләрниң һәммиси дәрру қолға елиниватиду. Демәк,биз қотандики қойға охшаш қассап қачан келип бизни сойидекин,дәп өз әжилимизни күтүп олтириверимизму? Яқ,биз қанчилик адимимиз болса,шунчилик адимимиз билән тинчлиқ намайишқа чиқишимиз керәк!

  -Көп адәмлириң түрмиләргә солинип кәткән болса,аз қисми билән болсиму,бизниң сепимизгә қетил?-деди Турсун Сәләй.-Ашкарилиқтин мәхпийәтликкә өтәйли? Бирлишәйли,иттипақлишайли?...Бу һакимийәткә қуруқ шиар товлаш билән иш пүтмәйду. Һеч қачанда аңлимайду,тиңшимайду .Керәк десәң,оғрилиқ қилмақчи болғанму оғри,янчуқчиму оғри,өй оғрилиғанму оғри,дукан оғрилиғанму оғри,қисқиси һәммиси оғри! Сән өзәңниң дөләт асасий қанунида көрсүтилгән һәқ-һоқуқлириңни тәләп қилип,тинчлиқ намайишқа чиқсаңму,бәрибир сән вәтәнниң бирлигини парчилашқа,милләтләр иттипақлиғиға бузғунчилиқ қилишқа һәрикәт қилған миллий бөлгүнчи,диний әсәбий,әшәддий унсур атилисән!... Әмәлиятта биз,өз вәтинимизгә өзимиз егә,хожа болуп яшашни,өз тәғдиримизни өзимиз бәлгүләшни халаймиз. Биз хитай хәлқигә әмәс,коммунистик партиягә,коммунистик түзүмгә қариши. Биз пәқәт һакимийәтни қолға елиш үчүн күрәш қилимиз!

   -Мошу мәжлискә қатнишип олтарған һәр қайсимизниң тәрәпдарлири һазир зәнжирсиман һаләткә кәлди.-деди баятин һәмминиң сөзлирини тиңшап олтарған Ибраһим Исмаил.-Демәк,мошундақ һаләттә,мошу сорундикиләрдин бирсимиз ашкарилансақ,башқилиримизму ашкарилинимиз дегән сөз. Шуниң үчүн ашкарилиқтин мәхпийликкә өтүшимиз керәк? Һазирчә сәвир қилайли.Турсун Сәләй иним ейтқандәк,һакимийәтни қолға елиш үчүн бизгә чоң тәйярлиқ билән қилинған һәрикәт,күрәш,қанлиқ жәң лазим!...

  Или яшлириға рәһбәрлик қилип келиватқан акилиримизниң бу күнки мәжилисидин мениң очуқ-ашкарә билгиним,чүшәнгиним шу болди;мәхсәт-нишан бир! Амма,йол үч түрлүк! Абдухелил Абдумежит тәрәпдарлири коммунистик хитай һөкүмитиниң уйғур елида жүргүзүватқан қаттиқ қоллуқ сиясәтлиригә наразилиғини,қаршилиғини очуқ-ашкарә йәни тинчлиқ намайишлири арқилиқ билдүрүш! Пухраларниң өз тәләп-тиләклирини билдүрүши үчүн тинчлиқ намайишларға чиқиши дөләт Асасий қанунида капаләтләндүрүлгән. Буниң һеч қандақ яман тәрипи йоқ.

  Абдусалам Қари,Абабәкри Абдумежит тәрәпдарлири намайишқа чиқишқа қарши. Сәвәп,техи вақти әмәс. Яшлар пишип йетилмиди. Вәтәнниң барлиқ жайлиридики яшларни Или яшлириға охшаш ғәпләт уйқусидин толуқ ойғитиш лазим. От вәтәнниң бир жайидинла әмәс,барлиқ жайида бир вақитта йениши керәк!...

  Яш жәһәттин мошу сорундикиләрдин хелила чоң болған Ибраһим Исмаил билән униң әң йеқин сәпдиши Турсун Сәләйниң тәкливи башқичә. Партизанлиқ уруш һәрикәтлирини елип берип,һакимийәтни қурал билән,күч билән тартивелиш. Бирәр наһийә,шәһәрни диктатур коммунист хитайлардин азат қилип,Шәрқий Түркстанниң ай юлтузлуқ көк байриғи тикләнсә,шуни күтүп турушқан чәт әлләрдики сәпдашлиридин чоң ярдәмләр келиду...Вәтәнни пәқәт шу арқилиқ толуқ азат қилишқа болиду,халас!

  Шуниң билән һәр ким өз пикиридә,өз қарарида қелишти.

  Аридин көп өтмәй Абабәкри Абдумежит өз жути Хотәнгә кетип қалди.

  Хитайниң мәхсус хизмәт орунлири Абдухелил Абдумежит рәһбәрлигидики намайишниң қачан,қайси вақитта,қайси жайда,һәтта Ғулжа гүллүк мәсчитидин башлинидиғанлиғини алдин-ала билип болушқан екән.

  Ғулжа яшлири әтә әтигәндә тинчлиқ намайишиға чиқиду,дегән күни кечиси йәни сәһәрлиги саат төрт-бәшләр чамисида бир содигәр ағинәм өзиниң тижарәт ишлири билән бир яққа кетиватса,арти үзүлмигән һәрбий машиниларниң шәһәргә кирип келиватқанлиғини,һәр бир машинида он бәш-жигирмидин қоллириға қурал,калтәк тутқан,бешиға каска кийгән хитай һәрбийлирини өз көзи билән көргәнлигини мән қолға елиништин бир аз күн илгири маңа ейтип бәргән еди.

 

  Или яшлириниң тинчлиқ намайиши қанлиқ бастурулди...

  Хитайниң мәхсус хизмәт орунлири жәмийәттики һәр қандақ иш,һәрикәтләрни алдин-ала билип туриду. Һәтта йәр асти тәшкилатлириниң мәхпий иш-планлирини шпионлири,тәшкилат әзалириниң ичигә киргүзүвәткән сатқун,мунапиқлири арқилиқ толуқ мәлуматларни елишиду. Шуниң үчүн бизниң һәрикәтлиримиз дайим йерим йолда мәғлубийәткә учрап кәлмәктә.

  Февраль вақиәси башлиништин үч-төрт күн илгири Хотәндин хәвәр кәлди. Анамниң аниси,момам қаттиқ ағириветипту. Бизниң тез йетип келишимизни жекипту. Анам иккимиз дәрру йолға чиқтуқ.

  Хотәнгә йетип бардуқ.Яшинип қалған момам орун тутуп йетип қапту.Кесили хелә еғир.Қизи болған анамни,нәвриси болған мени көрүп; «Һә,кәлдиңларму?»дәп,ичигә олтиришқан нурсиз көзлиригә яш алди...

  Аридин бир һәптә өтүп  момам вапат болди.Жиназа намизиға Абабәкри Абдумежитму кәлди.У тағамниң чоң оғли билән синипдаш болғанлиқтин,улар йеқин арилишидекән.Буни у маңа,биз Ғулжида тонушқан вақитта ейтқан.

  -Сизниң аниңиз Хотәнлик,атиңиз Ғулжилиқ екән.Демәк,сиз һәм Ғулжилиқ һәм Хотәнлик екәнсиздә?»дәп мениң билән бөләкчила йеқинлишип кәткән еди.

  Момамни ахирқи сәпәргә узутуш дәпин мәрасими күни Абабәкри иккимиз адәмләрниң көзи чүшмәйдиған хали жайда,мәхпий йосунда бир аз сөзлишип,сөһбәтлишивалдуқ.

  -Ғулжидики намайиштин хәвириңиз барму?-дәп сориди Абабәкри тәшвишләнгән һалда.

  -Һә,анча-мунчә аңлидим.Бирақ,ениғини билмәймән,-дедим униңдин көз алмай.

  -Абдухелил ахири дегинини қипту,-дәп улуқ-кичик нәпәс алди у.-Гәпкә кирмәпту.

  -Сиз, ениғини биләлидиңизму?-соридим техиму иниқлап.

  -Билдим.Ениқлидим.-кесип ейтти Абабәкри қошумисини түргән һалда.

  -Ақиветичу,қандақ бопту?

  -Улар «Аллаһ бир,Аллаһ һәқ!»дегән шиар билән чиққан екән...

  -Қураллиқ бастурулупту,дәп аңлиғандәк қилдим,шу растму?-дәп сорап,вақиәни тәл-төкүс билишкә алдиридим.

  -Тоғра аңлапсиз,-дәп бир дәқиқә жим-жит болуп қалди Абабәкри вә андин сөзини давам қилди.-Тинчлиқ намайишқа чиққан Или яшлирини хитай һәрбийлири билән сақчилири рәһимсизлик билән бастуруп ташлапту.Қолида төмүрниң суниғи болмиған намайишчиларға қаритип оқ етипту.Хелә адәм өлгән охшайду...От өчүрүш машинилирида су чечипту.Көздин яш аққузидиған қуралларни ишлитипту.Ур-соқ,қир-пичақ билән нурғун яшларни қолға апту.Иштларға талитипту. Кордиңизму, бу зомигәрләрниң қанчилик вәһшилигини.

  -Әшу қетимдики мәжилистә Абдусалам Қари иккиңлар бәк тоғра пикир бәргән едиңлар. Бирақ,силәрниң шунчә сөзлириңларни нәзәргә алмай,мана,ақивәттә қилған натоғра иши,-дедим һәс-һәс болуп.

  -Болидиған иш болди.Әнди наһайити пәхәслик,һошиярлиқ лазим!

  -Тоғра ейтисиз,пәхәслик,сақлиқ керәк.

  -Сизгә ейтидиғиним,һазир Или тәвәсидә умумий йүзлүк тутқун қилиш һәрикити елип бериливатқан охшайду. Яманни ейтмай,яхши йоқ дегинидәк,әгәр сизни гуманлиқ дәп һесаплап,қолға алғидәк иш болуп қалса,әшу бурадәрләрниң бирсиниму «билмәймән,тонумаймән»дәп,бир сөздила чиң турувелиң?...Әгәр улар сизниң,бизниң сепимиздә екәнлигиңизни билип қалса,у чағда, сөзсиз набутсиз. У күндин Аллаһниң өзи сақлиғай!-дәп әскәртти вә агаһландурди мени бундақ ишлардин яхши хәвири бар Абабәкри.

  -Рәхмәт сизгә. Әлвәттә,сизниң ейтқиниңиздәк иш тутимән,-дедим бу достумниң сәмимийлигигә рази болуп.-Еғизимға мәккәм мән!

  -Хош,мәйли,Аллаһға аманәт! Әнди биз башқа көрүшәлмисәк керәк? Һазирчә көрүшүшниңму һажити йоқ.-деди у қәтьий түрдә.- Иккимизниң бир-бирсимизни тонушимизни,билишимизни һеч ким билмәслиги лазим?

  -Әлвәттә,мән чүшәндим.-дедим тәшвишлиниш билән.-Маңа ишиниң!

   -Силәрму әнди мәрһум момиңизниң йәттә нәзиридин кейин қайтсаңлар керәк?-дәп сориди Абабәкри.

 -Шундақ.

 -Ундақ болса,хәйир! Аллаһ яхши күнләрдә көрүшүшкә йәткүзгәй...

 Биз қучағлишип,хошлаштуқ. Бу жайдин ятларниң көзигә чүшмәй,бир-бирләп аста чиқип,момамниң жиназа намизиға жиғиливатқан топниң ичигә кирип кәттуқ...

 Бу тәғдирни қараң!

 Мән Абабәкри Абдумежит билән бу дозақта,мошу әһвалда учришимән дәп ойлаш бу яқта турсун,хиялимғиму сиғдуралмас едим.

 Тәғдир!

 Бундақ ишни адәмләр тәғдирниң язмиши дәп қойидекән.

 Еһ,Абабәкри достум! Сән қандақ жигит едиң,һә? Бүгүн қандақ болуп қалдиң?..Сениң әжайип қәдди-қамитиңгә,нур йеғип турған чирайиңға,от чақнап турған көкүч көзлириңгә,һәр қандақ билимданни қайил қилидиған әқил-параситиңгә,ихтидар-тәпәккүриңгә һәмминиң һәвәси келәтти! Сениң сөз,нутуқлириңни яшлар мәһлия болуп тиңшатти. Жисманий жәһәттин чениққан сениң чаққан вә чәбдәслигиңни яшлар өзлиригә үлгә-ибрәт тутатти. Улар саңа охшаш болушни арман қилишатти. Бүгүнчу?...

 Буни тәғдирниң тәтүрлиги,пәләкниң гәрдиши дәп қойидекән.

 Егиз бойиңдин йерим метр егизликтики там үстигә қоюлған кесәкни көз жумуп-ачқичә айиғиңниң учи билән уруп чүшүрәр едиң? Путиңниң бармақлирини қулиғиңға йәткүзәр едиң?...

 Буни Аллаһниң иньами дейишәр екән!

 Көрүнгәндә болувәрмәйдиған бу алаһидиликлириң,хисләтлириңдин сән тамамән айрилипсән! Мана,һәр икки айиғиң ишлимәс,бойнуң тутмас болуп қапту? Бәл омуртқилириңниму кардин чиқирипту? Тик туралмас,тик олтиралмас әһвалға чүшүпсән?!

 Буни немә дәп қойиду? Билмәймән!

 Шундақ әһвалға селип қоюпму икки айиғиңға йәнә еғир зәнжир кишәнни селип қойғинини қара бу рәһимсиз һайванларниң!

 Йенимда ятқан Абабәкри қаттиқ йөтилип кәтти.Бир нәччә дәқиқигә созулған униң йөтили хияллирим жипини үзүп ташлиди...

 -Су бериңлар?!-деди кимду бирси.

 -Мана,һазир,-дәп мәһбуслардин бирси бүгүлүктин йәргә сәкрәп чүштидә,булуңдики краниктин кружкида су елип кәлди.

 -Мана,бу суни ичиветиң,йөтилиңиз тохтап қалиду?-дәп у Абабәкригә су ичкүзди.

 Баятин мән чәксиз хияллар деңизиға шуңғуп кәткәнлигимдин,Абабәкриниң бир нәччә жигитләр билән өз ара сөһбәт қуруп олтарғанлиғиниму сәзмәптимән.

 Абабәкригә қаридим.Қаттиқ йөтәлдин униң чирайи өзгүрүп-татирип,көзлиридин яшлар чиқип кәткәнлигини көрдүм. Көрдиму,униң өпкисиму кардин чиққанлиғини байқап,бу әжайип жигиткә ичим техиму ағирип,жүрәк-бағрим көйүп кәтти...

 У «ғорт-ғорт» қилип бир нәччә жутум су ичти.

 -Рәхмәт,бурадәрләр!-деди вә уһ дәп еғир нәпәс алди.-Өпкиму кардин чиқиватқан охшайду?-дәп, мениң оюмдикини қувәтләватқандәк,маңа мәналиқ тикләнди.

 Мән немә дейишимни билмәс едим.

 Вәтән,милләт ишқи-давасида мәшьәл мисали йенип турған шундақ бир жигитниң бу һалини көрүп,ич-ичимдин һөпүлдәп чиққан аччиқ пуған тамиғимға келип түрүлди...Жүригимгә жиңнә санжилғандәк болди.Көзлиримгә ихтиярсиз яшлар кәлди.Мән көз чанақлиримдики яшлиримни Абабәкридин йошуруп,йәргә қаравалдим...

 Биз бир-бирсимизни билмәс,тонумас болувалған едуқ.

 Лекин,биз көзләр арқилиқ үнсиз сөзлүшәттуқ.

 У дәтти; «Мени сизниң йениңизға бекарға елип кирип солаватқини йоқ!...».

 Мән дәттим; «Сизни елип киргәндила һәммини чүшәндим. Булар мениң силәр билән бир сәптә екәнлигимгә  мени ихрар қилдуралмайватиду.».

 У дәтти; «Һеч қачанда ихрар кәлмәң? Ихрар кәлдиңиз,демәк,набут болдиңиз дегән сөз!».

 Мән дәттим; «Мошу күнгичә ихрар болмидим. Буниңдин кейин һәм қанчә уруп,азаплисиму мени ихрар кәлтүрәлмәйду!».

У дәтти; «Мошу сөзиңиздә қаттиқ туриң,ирадилик,жасарәтлик көрситиң,дүшмәнгә баш әгмәң!... Бу явуз,мәккарлардин һеч вақитта рәһим-шәпқәт күтмәң?...».

 Мән дәттим; «Бу дозақниң ичидә мән көп нәрсиләрни үгәндим. Сиз ейтқандәк,булардин рәһим-шәпқәт күтүш һамақәтниң иши!».

 У дәтти; «Сиз маңа нисбәтән бепәрвалиқ қилиң?... Сиз мени көрмигән ,билмәйсиз. Мәнму сизни көрмигән,тонумаймән! Сәвәп,аримизда  шпион,сатқун,мунапиқларни йоқ дегиниму болмайду.Йоқ дәп һеч кимму ейталмайду. Мәнму әйнә шундақ мунапиқларниң  хаинлиғи,сатқунлиғи билән мошу күнгә чүштүм... Әнди сиз болсиңизму, бу дозақтин сақ-саламәт чиқип кетишиңиз керәк!».

 Мән дәттим; «Сизни чүшәндим...Сизгә яхши қаралмисам,мәндин рәнжимәң?».

 У дәтти; «Һәргиз ундақ ойлимаң. Өзиңизни мәндин қанчә жирақ тутсиңиз,шунчә яхши!».

 

 Шуниң билән аяқлиримизға еғир зәнжир кишәнләр селинған,сиясий мәһбус аталған Абабәкри иккимизниң түрмә һаяти бир камерида, бир-бирсимизни илгири-кейин көрмигән,тонумиған һаләттә өтмәктә еди.

 Абабәкри аз күнниң ичидила түрмә камеридики тутқунларда өзигә нисбәтән яхши тәсиратларни пәйда қилишқа башлиди.У,өзини мошу һалға кәлтүргән рәқиплириниң вәһшиликлирини очуқ-ашкарә сөзләтти.У көпирәк Ислам шәрити қанунлиридин,Қурьану Кәримдин тәпсирләр ейтатти.

 -Сән пәқәт исламғила чаплишип алма.-дәтти у.-Ислам динидиму,муқәддәс Қурьану Кәримдиму оқи,билим ал,дәйду.Диний билим билән бир қатарда пәнний билимни биллә елип бар дәп ейтиду.Бизниң хәлқимиз,яшлиримиз көпирәк динға берилип,илим-пәндин жирақлишиватиду.Буниң өзи наданлиққа,хурапатқа,жаһаләткә елип келиду.Бундақ әһвалда,ғәпләт уйқусиға берилимиздә,бу Аллаһниң тәғдири,язмиши дәп,басқунчиларға қул болуп,һәммигә төзүп,баш егип,қорқуп-титирәп,бечарә һалда яшаймиз!

  Дуниядики қайси бир мусулман дөлити,мусулман хәлқи биз уйғурлардәк зулум-ситәмдә,азап-оқубәттә,хорлуқ-бечариликтә,ачлиқ-ялиңачлиқта яшайду? Бизниң хәлқимиз көрүватқан зулумни һеч бир мусулманлар,христианлар вә башқа диндикиләр көрүватқини йоқ. Мошуни һәр қайсимиз яхши чүшүнүп,биливелишимиз керәк!...

  Биз,уйғурлар немә үчүн өз дөлитимизгә өзимиз егә,ғожа болуп яшимаймиз? Хәлқимиз шунчә кәң,бай,гөһәр зиминниң егилири болуп турғулуқ,немә үчүн намратчилиқта яшаватиду?...

  Вәтинимизгә киривалған бу зораванларниң зулуми шу дәрижигә йәттикен,улар ; «Бизгә қариши сөз қилсаң,тилиңни кесимән. Бизгә алийип қарисаң,көзиңни ойимән!»дегәндәк иш-һәрикәт қилишқа очуқ өтти. Сән билән бизгә,хәлқимизгә бу коммунистик хитай һакимийитидин һеч қачанда бир яхшилиқ кәлмәйду! Биз өз тәғдиримизни өзимиз бәлгүлишимиз,һәл қилишимиз керәк! Вәтәнниң,милләтниң әркинлигини,азатлиғини,һөрлүгини,мустәқиллигини қолға кәлтүрүшниң йолини тепишимиз лазим!...Лекин,бу ишқа алдирақсанлиқ һажәт әмәс. Бепәрва болуп,вақит күтүп йетишқа йәнә болмайду. Һәр бир иш-һәрикәтни тәмкинлик билән һәр тәрәплимә ойлишимиз керәк. Һәр бир қәдәмни он ойлап,бир бесишимиз лазим. Сән өзәңни юлвас чағлисаң,сениң үстиңдә турған ширни һәргиз унтима!

Муқәддәс Қурьану Кәримдә «һуббул вәтән минәл иман!»йәни «вәтәнни сөйүш иманниң жүмлисидин!»дегән сөз бар. Демәк,сән өзәңни мусулман дәп һесаплисаң,алди билән вәтәнни сөй! Вәтән үчүн,милләт үчүн жиһат қилип өлүп кәтсәң,шеһит болусән! Һәр икки дунияда йоруқ йүз болусән!...

Мана мошундақ сөзләрни тохтимай сөзләйдиған Абабәкри инқилави шаир Абдухалиқ Уйғурниң;

                                      

            «Һәй,пеқир Уйғур,ойған,уйқуң йетәр,

             Сәндә мал йоқ,әнди кәтсә жан кетәр.

             Бу өлүмдин өзәңни қутқазмисаң,

             Сениң һалиң хәтәр,һалиң хәтәр!»

дегән шеири мисраларни дайим оқатти.

Абабәкри мошундақ сөз-тәшвиқатлири билән камеридики тутқунларниң қәлбидики дүшмәнгә болған ғәзәп-нәпрәт,вәтәнгә,милләткә дегән садақәт,муһәббәт учқунлирини ялқунға айландурғандәк болатти.

  Абабәкри һазир илгәркидәк пәхәсчан әмәс еди.

  «Йетип қалғичә етип қал!» дегини шу болса керәк,дегән ойларға келәттим униңдики очуқ-ашкарилиқлардин кейин.

  Шуниң билән Абабәкри Абдумежитни «Или яшлири арисида миллий бөлгүнчилик,қутрақулуқ һәрикәтлирини елип барған,Ғулжа февраль вақиәсиниң келип чиқишида муһим роль атқурған миллий бөлгүнчи,диний әсәбий,әксил инқилапчи»дегәнгә охшаш әйипләр билән муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилди.

  Аридин бир аз вақит өткәндин кейин, уни Тарим түрмисигә төткәп елип кәтти.

 Мән Абабәкри Абдумежитниң тәғдир-қисмити һәққидә кейин аңлидим.Аңлишимчә,Ғулжа февраль вақиәсидин кейин,умумий йүзлүк тутқун қилиш башланғанда,Ғулжа шәһәрлик сақчи идарисиниң хадимлири Хотәнгә берип,Абабәкри Абдумежитни қолға апту. Үрүмчи  Гваңтуң түрмисидә икки-үч ай сорақ қилип,қаттиқ қийнап,азаплиған екән. Андин Санжи түрмисигә йөткәпту. Санжи түрмисидики инсан қелипидин чиққан вәһшилик усуллар билән қийнап,азаплашлардин кейин,йерим тирик,йерим өлүк һалда Ғулжидики «Йеңи һаят» түрмисигә елип келип,мән ятқан камериға солиған екән.

 

 

 

 

 

Қанлиқ интиқам

 

 

  Кейин мени башқа камериға йөткәшти. Бу арилиқта талай қетим йәр асти сорақханисиға елип кирип,соал-сорақ қилишти. Һәр хил қийнаш усуллири билән азаплиди,уруп-соқти.Таяқни қанчә йесәң,шунчә үгүнип қалидекәнсән! Сорақчиларниң қандақ урудиғанлиғини,қәйәргә урудиғанлиғини алдин-ала билип тураттим. «Урсаң уруш. Бизгиму урудиған,сән гуйлар билән һесап-китап қилидиған күнләрму келәр!»дәп, һәс-һәс болуп туруп бериштин башқа чарә йоқ. Уларниң анаңни,ача-сиңлиңни қоймай һәдди һесапсиз әски сөзләр билән тиллап,һақарәт қилишлири таяқтинму бәттәр жан-женимдин өтүп кетәтти. Хәп дәйсән. Аччиқ ғәзивиңни ичиңгә жутисән. Амал йоқ!

  Улар мени қанчә уруп-соқмисун,қийнап-азаплимисун,номусимға тегидиған сөзләр билән һақарәтлимисун,мән шу баяқи бир сөздила қаттиқ турувалаттим; «...Билмәймән. Һеч қайсини тонумаймән. Мән февраль вақиәсигә қатнашқиним йоқ. Чәт әл радиолирини тиңшиғиним йоқ!».Шуңа сорақчилар мени урупму зерикти,һақарәтләпму тоюшқан еди.

  Бу қетим мән ятқан камера үч қатар селинған түрмә бенасиниң сол четидикисиниң әң ахиридикилиридин бирси еди. Йерим кечиләрдин кейин булуңдики өй тәрәптин ғәйри авазлар аңлинатти. Жиға-зерә налиси. Вай жан,вай дат! дегән аччиқ авазлар,һәтта бовақларниң чеқириған үнлири билән әр-аялларниң аһу-зари,дад-пәриятлири,бирдә қақахлап күлгән авазлири аңланғандәк болатти. Бу хил ғәйри авазлар тип-тинич йерим кечиләрдә адәмгә қорқунуш,ваһимә салатти.Тениң шүркүнип,адәмгә титрәк олишатти...

  Бир күни йенимда ятқан балидин соридим.

  -Һәй ука,сән аңлаватамсән,йерим кечиләрдин кейин әву чәттики өйдин ғәйри авазлар тохтимай келиду? Бир дәм бовақларниң чеқирап жиғлашлири,бирдәм хотун-қизларниң аһу-зари,бир дәм әр кишиләрниң дад-пәриядлири,аччиқ авазлири аңлинип туриду?

  -Һә,бу камериға киргән дәсләпки күнләрдә маңиму әшундақ авазлар аңланғандәк болатти.Қорқуп кетәттим. Қулуғимни етип,бешимни пүркәп йетивалаттим. Кейин аста-аста үгүнип қалдим. Һазир аңланмайду.Аңланмайдула әмәс,бәзидә уйқум ечилип,ухлалмай қалсам,у өй тәрәптин сән дегәндәк авазлар қулиғимға кириду...Қурьан сүрилиридин айәтләрни оқуп,дуга қилип йетип ухлап қалимән. Сәнму шундақ қилғин,ака?-деди у бала.

 -У йәр тәкши жай болмиса керәк?-дәп соридим.

 -Һә,шундақ екән.-деди у бала.-Сән дегән у өй қириқ сәккизинчи камера. Илгири у камера сорақхана болған екән. Мениң аңлишимчә,әшу сорақханида хелә көп адәмләр өлгән екән!

  -Шундақ дегин?

  -Һә,шундақ. Қориқмай ятивәргин,ака!...

 

  Түрмә дегәнгә яман адәмләрму киридекән,яхши адәмләрму киридекән!

  Түрмә дегәндә яман ишларму болуп туридекән,яхши ишларму болуп туридекән!...

  Бу камерида мән яхши тонуйдиған бир нәччә тутқунларму бар еди. Улар чоң бир мәсилә билән қолға елинған сиясий мәһбуслар әмәс,бәлки жәмийәттә йүз берип туридиған адәттики жинайәтләр билән соланғанлар еди. Уларниң ичидики Қунахун,Тохти,Розахун исимлик  жигитләрни мән яхши тонаттим. Уларму мени яхши билишәтти.Уларниң ичидики Қунахун ночи жигитләрдин еди.Наһәқсизлик ишларға чидап туралмайдиған Қунахун вижданлиқ,жигәрлик,миллий роһи,миллийи ғурури үстүн,қорқумсиз бала еди.У өзи житим,йоқсизчилиқта өскәнликтинму,житим-мусапирларға,кәмбиғәл-намратларға бәк ичи ағрийдиған,қолидин келишичә уларға ярдәм қилип,қол учини берәтти. Тохти болса,һеч немидин қайтмайдиған,һеч нәрсидин қориқмайдиған вижданлиқ жигит еди.

  -Биз сениң қолға елинғанлиғиңни билгән,-деди улар мени мошу камериға йөткигән биринчи күни.-Сениң сиясий мәһбус аталғиниңниму уққан едуқ. «Йеңи һаят» түрмисидә сениң дәсләп қайси камерида ятқанлиғиңни,кейин сени хитайларниң камерисиға солиғанлиғидинму хәвиримиз бар. Хитай мәһбуслар көп бозәк қилмиғанду сени?

  -Яқ,һеч ким бозәк қилғини йоқ.-дедим уларниң соалиға жавабән.

  -Бозәк қилғини йоқ демә.-дейишти улар.-Хитай камериға кирип қалидиған болсаң,улар айимай уридекән,момаңни көрсүтидекән?...

  -Билмәймән,мени һеч ким урғини йоқ. Башқиларни урған болуши мүмкин?-дейиш билән чәкләндим.

  -Уридекән,урғандиму айимай уридекән!

  -Билмидим. Көргүнүм йоқ. Маңа һеч ким қол көтәргини йоқ.

  -Бу ағинимизму анча-мунчисигә бозәк болуп,қорқуп туридиғанлардин әмәстә.

  -Силәрни немә үчүн солашти?-соридим сөһбәт мавзусини башқа яққа бурап.

  -Һазир Или тәвәсидики уйғур яшлириниң иккисиниң бирси түрмидә!-деди Тохти қайнап сөзләп.-Февраль вақиәсидә вә униңдин кейинки тутқун қилиш вақтида, «Йеңи һаят»түрмиси,областлиқ,вилайәтлик түрмиләр билән төртинчи дивизия түрмиси толуп кетип,Чапчал түрмиси,Тоққузтара,Текәс,Нилқа,Қорғас-Сүйдүң,Сарибулақ,Чәйләңзә,һәм Биңтүвәнләрдики түрмиләр яшлар билән лиссидә толуп ташқанлиғини аңлиған едуқ.Әшу яшларниң хелә көпи из-дәрәксиз йоқап кәткән дейишиду?...

  -Силәрму февраль вақиәсигә қатнишип қалғанму?-дәп соридим.

  -Яқә,-деди Қунахун.-әгәр униңға қатнашқан болсақ,өлүм жазасиға һөкүм қилинаттуқ яки из-дәрәксиз йоқап кетәттуқ яки болмиса,узун муддәтлик яки муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилинаттуқ...Мошу Ғулжиниң өзидә мән билидиған,тонуйдиған талай балилар из-дәрәксиз йоқап кәтти.Әшуларниң бечарә ата-анилири балилириниң йә өлүк,йә тириклигини билишәлмәй,зар қахшап жүргән. Сақчиға барса,түрмиләргә барса, «Сениң балаңни биз қолға алғинимиз йоқ.Билмәймиз!»дәп мүрисини чиқирип туридекән.

  -Ундақ болса сән,немә жинайәт билән түрмигә чүштүң?-дәп соридим.

  -Мән бир мунапиқ,хаинниң кесиридин гунасиз қолға елинип,түрмигә чүштүм. Алтә айлиқ кесишкән еди. Қәрәлимму толуп қалди. Аллаһ буйриса,бу йәрдин чиқимән. Чиққандин кейин,әшу мунапиқни,хаинни өз қолум билән өлтүримән! У мунапиқни өз қолум билән өлтүрүшкә Аллаһниң алдида қәсәм қилғанмән! У мунапиқ ялғуз мени әмәс,маңа охшаш,саңа охшаш талай адәмләрниң угалиға қеливатиду. Әгәр у хаиндин тез қутулмисақ, униң зийини талай адәмгә тегиду.

  Униң сөзигә Тохти қошумчә қилди.

  -Мениңму бир гуйдин алидиған қан қәризим бар. У ким десәң,бөкини елип кәл десә,бешини елип баридиған,чала қуйруқ, «Мениң атамму,анамму коммунистик партия»дәп,талай адәмниң угалиға қелип,талай адәмни зар қахшитип келиватқан уйғур сақчи! Мениму яла-төһмәтләр билән түрмигә солатқан әшу гуйниң балиси...Шу чағда мән у чала қуйруқ сақчиға; «Мән бәрибир түрмидин бир күни чиқимән. Чиққандин кейин,бегуна адәмләрниң пут-қоллирини бағлап тутуп бериватқан сән әбләхни өз қолум билән өлтүримән,буни сән билмәй қалисән!»дегән едим. Мән Аллаһниң алдида қилған бу қәсимимни бәрибир орунлаймән!...

  Мән һә дегәндә Қунахун билән Тохтиниң бу қәтьий қарарини йә қоллашни,йә қоллимаслиқни биләлмәй қалдим. Әгәр бу ишлар әмәлгә ашса,бир мунапиқ,бир хаин,бир шпион азийиду. Бир чала қуйруқ сақчи,вижданини сатқан,өз миллитини сатқан,миллитигә вапасизлиқ қиливатқан бир әбләх кемийиду.Талай гунасиз адәмләрниң һаяти сақлинип қалиду. Амма,от жүрәк,вижданлиқ,өз миллитини сөйгән вәтәнпәрвәр қәйсәр бу икки жигит набут болиду. Бу «қатиллиқ»жинайити үчүн улар өлүм жазасиға һөкүм қилиниду,етип өлтүрилиду.

  Әгәр бу ишлар әмәлгә ашмиса,у мунапиқ,хаин,әбләхләр шу хил виждани таза,жүригидә оти бар талай адәмләрни,яшларни сетишни давамлаштуривериду. «Бу хизмәтлири»үчүн мукапатлинип,раһәт-парағәттә яшап,кәйпә-сапа сүрүп яшавериду. У әбләхләрниң зиянкәшликлиригә учириғанлар болса,түрмә-зинданларда қийнап-азаплиниду. Уларниң муддәтсиз яки узун муддәтлик түрмә жазалириға һөкүм қилиниши яки етип өлтүрилиши очуқ гәп. Шу чағда у бечариләрниң ата-анилири,қериндашлири,аилиси—бала-жақилири зар қахшап,бир өмүр һәсрәт чекип өтиду дегән сөз.

  Шуниң үчүн бу ишларни,мениңчә,чоқум әмәлгә ашуруш керәк! Ашурғандиму,йошурун һалда,арқидин из қалдурмай интайин устилиқ билән мәхпий бәжириш лазим.

  Мән бу оюмни у икки қәйсәр жигитниң өзлиригила билдүргәндәк болдум,халас!

  Аридин көп өтмәй,вақти-қәрәли тошуп,Қунахун түрмидин чиқти. Жигирмә икки күндин кейин,Тохти бошитилди. Һәр иккиси әркинликкә,азатлиққа чиқишти.

 

  «Юлвас изидин қайитмас,жигит сөзидин»!

  Бу Қунахун билән Тохтиға охшаш жигитләргә қарита ейтилған сөз екән.

  Уларниң һәр иккилиси ләвзидә турушти,Аллаһниң алдида қилған вәдисини орунлиди,қәтьий қарарини ижра қилишти!...

  Мана буни қәйсәрлик,батурлуқ,қәһриманлиқ дейишкә болиду!

  Өз миллити,өз хәлқи,өз вәтини үчүн өзини өлүмгә тикиш көрүнгән оғул балиниң қолидин келивәрмәйдидә?!

    Буниңдин артуқ хәлқини сөйүш,вәтәнни сөйүш болмиса керәк!...

  Қунахун түрмидин әркинликкә,азатлиққа чиқип,аридин бир айға йеқин вақит өтти дегәндә,камераниң төмүр ишиги шарақлап ечилдидә,икки гундипайниң һәмралиғида у толиму хуш,үстүн кәйпиятта кирип кәлди.

  -Аһ,мана әнди мән арминимға йәттим!-дәп у икки қолини ғаз қанитидәк егиз көтәрди.-Хәлқимиз ичидики бир мунапиқ,бир хаин-сатқун азайди!... Хәлқимиз өз ичидин чиққан әшуларға охшаш мунапиқ,хаин-сатқундин қутулди!

  Камера ичидики тутқунларниң һәммиси һаң қетип туруп қелишти.

  -Бир мунапиқ,хаиндин қутулдуқ!-деди у көтүрәңгү роһ билән үнлүк сөзләп.-Аллаһниң алдида гунаһкар болсам,мәйли. Әнди мени етиветиду? Мәйли,етивәтсә етивәтсун. Мән өлүмдин қориқмаймән. Бәрибир бир өлүм! У дунияға йоруқ үз билән баримән. Сәвәп,мән бир мунапиқ,хаин-сатқунни бу дуниядин йоқ қилдим. Хәлқим бир көйдүргә әбләхтин қутулди...Мән шуниңға хошалмән. Әнди өлсәмму мәйли,арминим йоқ!

  -Қәйәрдә,қандақ өлтәрдиң?-сориди камера ичидикиләрдин бирси.

 -Түрмидин чиқип,бир аз күн өйдә дәм алдим,-деди у.-Йоған бир пичақни елип,раса биләп иштикләттим. Устиридәк өткүр қиливәттим. Андин пичақни қойнумға селип,уни издидим. Бир нәччә күн издәп,учриталмидим. Бир күни хитай базири тәрәптә көрүп қалдим. «Һәй мунапиқ,сениңму күниң түгәватиду»дәп униң арқисиға чүштүм. Өйигичә арқисидин бардим.У күни өлтүрүшкә қолайлиқ пурсәт болмиди.

  Шундақ қилип,у мунапиқни төрт-бәш күн арқисидин пайлидим. Мән уни адәм йоқ йәрдә йошурун өлтүрмәкчи едим,бирақ қолайлиқ пәйт тапалмидим. «Хәп»дәп жүргинимдә,әшу күни у йошурун һалда миртла қилип,шәһәрлик сақчи идарисигә кирип кәткәнлигини көрүп қалдим. «Сән мунапиқ бекарға кирмәйсән бу йәргә»дәп ойлидимдә, униң чиқишини жирақтин туруп күтүп турдим. Бирәр сааттин артуқ вақиттин кейин чиқти. Базар тәрәпкә қарап маңди. Мән арқисидин кетиватимән. Ғәзивим қайнап-тешип,йерилип кетәй дәп туриватимән.

  У әбләх у яқ,бу йеқиға тәшвишлик қарап қоюп, базарниң ичигә кирди.Уссап кәткәнмекин,доғапчиниң алдиға келип турди. Шунда көзимгә һеч нәрсә көрүнмиди...«Сән мунапиқ,әбләхқә бир чинә муздәк доғапниң өзи һарамдур!»дедимдә,у чинини елип ағзиға апарғичә жүгүрәп берип,арқисидин чечини учумдап туттимдә,бешини кәйнигә қайрип туруп;

  -Һәй,мунапиқ,мән саңа ейтқанғу,сени өз қолум билән өлтүримән дәп!-дәп вақиридим.

  У қорқуп кәтти. Канийиға тәңләнгән пичақни көрүши билән қолидики чинини ташлавәтти. Бәзгәк адәмдәк дирилдәп титирәп,көзлири алақ-жулуқ болуп кәтти.

 -Садиғаң кетәй,мени өлтүрмә?-дәп у йелинип-ялвурушқа башлиди.-Саңа немә керәк? Ақча керәк болса,ақча берәй,мени өлтүрмә?...

 -Маңа сениң ақчаң керәк әмәс,жениң керәк?!-жәһлим техиму чиқип кәтти.-Сән мунапиқму өлүмдин қорқисәнкәнғу,һә? Сениң сатқунлиғиңдин қанчә адәм өлди,қанчә яшлар түрмиләргә соланди! Шуларни биләмсән?...Техи һазирла сақчиға немә үчүн кирип чиқтиң?... Сән әбләх мениң қолумдин өлүсән!-дәп вақирдимдә,пичақни бойниға сүривәткинимни өзәмму билмәй қалдим.

  Қип-қизил қан етилип чиқти. Бешидики чечидин қолумни бошутиведим,у палаққидә йәргә жиқилди.

  -Вай дат,адәм өлди,адәм өлди!-дәп вақириди доғапчи.Бир пәстила адәмләр топлинип кәтти.

  -Һәй мунапиқ,жениң чиқмидиму техи?!-дәп униң мәйдисигә бир нәччини дәссидим. Униң көзлири бәәйни гелигә пичақ сүрүлгән калиниң көзлиридәк алийип,хартилдап,чошқидәк чеқирап жан үзди. Қолумдики қанға боялған пичақни униң үстигә ташлидим. Сақчиниң келишини күттим. Һәйәл қилмай бу йәрдә сақчи үнди. У боғузлап өлтүрилгән,йәрдә қанға милинип ятқан өлүкни вә униң бешида қәддини тик тутуп турған мени көрүши билән тапанчисини чиқиришқа һәрикәт қилди.

 -Һәй,тапанчаңни чиқармай қой! Мана қолум,койзаңни сал? Апиридиған йериңгә апар! Сәнләргә ишлигән мунапиқ,хаинниң күни ақивәттә мошундақ болушини билип қоюш!...Әгәр сән мени һазир бир качат уридиған болсаң,сениму өлтүримән! Маңа өлүм келиду. Силәр мени етип ташлайсиләр,мән уни яхши билимән?!-дегәнгә охшаш сөзләрни вақирап туруп,һәммә аңлисун дәп ейттим.

  Һәш-пәш дегичила топлинип кәткән адәмләрниң бир-бирсигә ейтиватқан сөзлирини аңлап туримән. Улар шундақ сөзләрни қилишти;

  -Мунапиқ,хаинни боғузлавәтти!...

  -Тола убдан иш бопту. Мошундақ мунапиқ,хаинларниң сатқунлиғидин мошу күнләргә қалған хәлиқмиз?!...

 -Қалтис бала екәндә бу! Бир адәмни күп-күндиздә,базарда боғузлаветипму ғораздәк турғинини қара?!...

 -Өзиму вижданлиқ,қәйсәр жигит екән. Сақчидинму қориқмай дәватқан сөзлирини қара!...

 -Атаңға рәхмәт,жигитим!...

 -Әнди бу балини етиветиду. Угал болидиған болдидә!...

 Мошундақ сөзләрни аңлиғинимда,өзәмни башқичила һис қилип,һаятимда әжайип бир чоң,изгүлүк иш қилғандәк туйғулар қәлбимни хошаллиққа чөмдүрди,өзәмни йеник сәздим...

 Кейин мени сорақ қилишти. Мән жәмийәттә бир мунапиқ,хаин-сатқунниң азайғанлиғини,у мунапиқниң өзигә мән «Сени өз қолум билән өлтүримән!»дегән сөзимдә туруп,Аллаһниң алдида қилған қәсимимни орундиғанлиғимни,буниң үчүн маңа қандақ жаза һөкүми чиқирилса,мән униңға қарши әмәслигимни очуқ ейттим. Мана, ағиниләр,болған иш шу.-дәп сөзини тамамлиди Қунахун.

  Биз һәммимиз хелигичә үн-түнсиз олтирип қелиштуқ...

  Аридин көп өтмәй,Қунахунниң қәһириманлиғини қайитмас ирадилик жигит Тохтиму тәкрарлиди. Гунасиз адәмләрни зар қахшитип,хожайинлириға хизмәт көрситип келиватқан иккинчи бир мунапиқ,чала қуйруқ актив уйғур сақчини Тохти пичақлап өлтүрди...

 Бу қатиллиқ жинайәтлири үчүн Қунахун муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилинип,уран канлирида ишлитишкә елип кетилди.

 Сақчини өлтүргән Тохти өлүм жазасиға һөкүм қилинди. Бу һөкүм дәрру ижра қилинди.

 

 

Жудалиқ

 

 

  Мени қолға елип,түрмигә солиғиниға топ-тоғра бир жил толғанда бошитишти. Әркинликкә,азатлиққа чиқтим.

  Аһ,әркинлик,азатлиқ!

  Әркинликниң,азатлиқниң қандақ нәрсә екәнлигини түрмидә ятқан адәм яхши билиду. Чақнап турған қуяшқа қарап,көк асманға беқип,таза һавадин тоюп-тоюп нәпәс алғанға немә йәтсун?! Түрмидә сән һәтта мошуниң өзигә тәшнасән,зарсән!

  Бу вәйлун дозиғидин сақ-саламәт чиққинимға Аллаһға миңларчә шүкри дәймән. Мән түрмә ичидә көп ишларниң шаһиди болдум. Қолға елинған не-не қиран жигитләр етип ташланди. Муддәтсиз түрмә жазалириға һөкүм қилинди. Муддәтсиз яки он бәш-жигирмә жилға кесилгән жигитләрни адәмниң өмрини һәссиләп қисқартидиған уран канлириға охшаш әжәл очақлирида ишлитишкә елип кетишти. Абабәкри Абдумежитқа охшаш билимлик,әқиллиқ,жуқури сәвийәлик,вәтәнпәрвәр,жисманий жәһәттин чениққан қиран жигитләрни кариға яримас қилип қоюшти...Соал-сорақ вақитлиридики қийнап-азаплашларға,таяқ-тоқмақларға бәрдашлиқ берәлмигән қанчә гунасиз яшлар өлүп кәтти. Улардин бәзилириниң жәсәтлирини ата-анилириға беришсә,бәзилирини беришмәй, өзлири йошурун түрдә көмүп ташлаветәтти. «Балаңниң кона кесили бар едикән,шу кесили қозғилип,дохтурларниң шунчә қилған даваси үнүм бәрмигәнликтин өлди. Мана дохтурниң испат қәғизи!»дейиш билән балилириниң давасини қилип кәлгән ата-аниларниң ағзини тувақлап қоятти.У бечарә ата-анилар туғулишидин һеч қандақ кесили йоқ балилирини түрмидә уруп,қийнап өлтүривәткәнлигини билип турсиму,нәгә берип,кимгә дава-шикайәт қилишлирини билмәй,аччиқ әлимини,дәрдини ичигә жутуп,аһ уришатти.

Қанчә жигитләр мәжруһ,тирик өлүк һалға қелишти. Әсәбилири бузулуп,сараң-содайи болуп,кардин чиққанлиричу!...

 Мән әшуларни өз көзим билән көргәнлигимдин,бешимдин кәчүргәнлигимдин,йәнә ейтимән,түрмидин төрт мүчәм сақ,аман чиққинимға Аллаһға миң-миң шүкри!

 

  ...Өйгә тезрәк берип,анамни көрүшкә алдираттим. Анамни бәк сеғинған едим. Янчуғумда сунуқ тийин болмисиму, «өйгә барғанда төләветимән»дегән ой билән таксиға олтардим...

  Шерин хияллар илкидә келиватимән. Такси дәрвазиниң алдиға келип тохтайду. Машинидин чүшүмәндә, «Ана,мән кәлдим!»дәп һойлиға жүгүрәп киримән. Чайханидики қазан бешида немиду бир ишларни қилип жүргән анам; «Вай балам,женим балам,сақ чиқтиңму?!»дәп қучуғини кәң ечип,маңа тәлпүниду. Мән анамниң иссиқ қучуғиға--бағриға өзәмни атимән...

  Анамниң ичигә олтиришқан муңлуқ,ғәмкин көзлиридин жипи үзүлгән мончақтәк төкүливатқан аччиқ яшлири—хошаллиқ яшлири үзлиридики мәзгилсиз чүшкән қоруқлардин ериқлар һасил қилип, боюнлириға қуюлиду. Мән анамниң хошаллиқ яшлири қуюливатқан әшу көзлиригә,үзлиригә чокулдап,тоймай сөйүмән. Анамниң көз яшлири ләвлиримни һөл қиливетиду. Мән меһрибанимниң көз яшлирини ялап,жутаттим. У яшлар мән үчүн шорлуқ әмәс,һәсәлдәк татлиқ билинәтти. Қанчә ялап,жутқансери шунчә раһәтләнгәндәк болаттим...

  -Женим қозам,сақ чиқтиңму?-анам башлиримни,үзлиримни тохтимай сийпайду.-Тохтиғина қозам,йәнә бир қаравалай?-дәп бешимдин тапинимғичә синчилап қарап чиқиду. Көңли арам тапқандәк болиду.-Еһ,қудритиң улуқ Аллаһ,бу ялғузумни төрт мүчүсидин айримай,сақ-саламәт сақлиғиниң үчүн саңа миңларчә рәхмәт?!-дәйдудә,шуниң өзидиму өз көзлиригә өзи ишәнмәйватқандәк,айиғимдин бешимғичә һәммә жайимни бир қур силап,тутуп чиқиду.-Аллаһға миң қәтли шүкри,һәммә йериң сақ екән,қозам?-дәп бағриға қайтидин басиду.

  Мән анамни қаттиқ қучағлавалимән. Қучағлиғансери қучағлиғум келиду. Қучағлап тоймаймән. Анамниң оруқ,қатаңғур қадақ қоллирини,яқ,мән үчүн бодруқ,пиликтәк юмшақ  алқанлирини үзлиримгә яқимән,ләвлиримгә басимән.Тоймай сөйүмән. Сөйүп-сөйүп тоймаймән...

  Аһ,бу дунияда буниңдин артуқ раһәт,ләззәт,бәхит болмиса керәк?!...

  Шу хил шерин хияллирим жипини шоферниң  «Кәлдуқ!»дегән авази үзүп ташлиди.Такси бизниң ишикниң алдиға келип тохтиған екән.

  -Мән һазир ақчаңни әпчиқип беримән.-дәп машинидин чүштүм. Әтрапимға қаридим. Кочида чоң кишиләрдин һеч ким көрүнмәйду. Йәттә-сәкиз өй неридики көк дәрваза алдида бир нәччә хотун-қизлар параңлишип турупту. Униңдин берирақта бир топ ушшақ балилар бир-бирсини қоғлишип,вақирап-чеқиришип ойнап жүрүшиду. Уларға қарап һәвәсим кәлди.

  -Еһ,балилиқ дегән қандақ яхши. Ғәм йоқ,қайғу йоқ,қосақ тоқ,оюн болсила болди!...

  -Ана,мән кәлдим!-дәп вақирғинимчә һойлиға етилип кирдим.

  Чайханидики очақ бешида ақ яғлиғини бешиға йейип селивалған анам әмәс,гүллүк қизил яғлиғини чекиләп теңивалған натунуш яш жуганға көзим чүшти.У жуган маңа қарап таң қетип туруп қалди.

  Аридин бир нәччә дәқиқә өтти.

  -Һай Әхмәтжан,Әхмәтжан!-дәп вақириған жуган өйгә иштик кирип кәтти. Мән турған жайимда таң қетип туримән. Әтрапимға қараймән. Һойла шу илгәрки һойла. Қатарсиға селинған пешайванилиқ үч ханилиқ өй. Униң бир ханиси айрим. Бу ханиниң ишигидә кичикинә қулуп туратти. Натунуш жуган кирип кәткән ишик икки ханилиқ. Униң бирси далан өй,ичкиридикиси сарай өй еди.

 «Анам қени? Бу жуган ким? Әхмәтжан дегини ким?»-өзәмгә-өзәм соал қоюмән.

 Һәйәл қилмай ичкири өйдин оттуз яшлар әтрапидики ақ үзлүк,қара қоюқ чачлирини арқисиға тариған,пакиз кийингән натунуш киши алдирап чиқип кәлди.

  -Әссаламуәләйкүм,келиң укам,келиң!-дәп у икки қолини сунғиничә мениң алдимға кәлди.

 Биз қол елишип,саламлишип көрүштуқ.

 -Сиз Қәйсәр болсиңиз керәк?-дәп көзлиримгә тик бақти.

 -Һә,шундақ.-дедим мән вә башқа гәп қилмай.-Анам қени?-дәп соридим.

 У киши йенида турған жуганға лап етип бир қаравалдидә,андин;

 -Аниңиз тағиңизниң өйигә кәткинигә бир нәччә күн болуп қалди.-деди тәмкинлик билән.

 «Уһ,Аллаһға шүкри»-пичирлидим өзәмгә-өзәм.

 -Қандақ,сақ-саламәт чиқтиңизму,укам?-сориди у киши мени хатиржәм қилғандин кейин.

 -Иншаалла.-дедим.

 -Жүрүң укам,жүрүң,өйгә кирәйли?-тәклип қилди у киши.

 -Ака,хапа болмай таксиниң кира һәққини бериветип турсиңиз. Шофер ишик алдида күтүп туриду.

 -Болиду,укам,болиду.-дәп кочиға алдирап чиқип кәтти вә һәйәл қилмай қайтип кирди.

 -Қени укам,өйгә кирәйли. Бу өзиңизниң өйиғу?!...

 Биз сарай өйгә кирдуқ. Өй ичидики жиһазларға қараймән. Бизниң әмәс.

 -Силәрниң бу өйдә ижаридә туруватқинимизға бәш-алтә ай болуп қалди.-дәп сөз башлиди натонуш бу киши.-Аниңизға һәмра болуп,ана-балидәк яшап келиватимиз.

  -Наһайити яхши болған екән.-дедим мән анамниң ялғуз қалмиғиниға хошал болуп.-Анамниң әһвали қандақ? Өзи ағириқчанди,саламәтлиги яхшиду?

 -Яхши укам,яхши.-дәп у еғир хурсиндидә,андин сөзини давамлаштурди.-Сиз болмиғандин кейин аниңизниң бу қорада ялғуз турғуси кәлмәй қалғанму билмәймән,көпирәк тағиңизниң өйигә кетип қалиду...

  Аһ,ялғузлуқ! Ялғузлуқ,тәнһалиқ қурисун! Ялғузлуқни ишит-ешәккә бәрсун дәп бекар ейимиғандә? Аллаһ мени немишкә ялғуз,тәнһа яратқан,һә? Әң болмиғанда йә акам,йә иним,йә һәдәм,йә сиңлимдин бирәрси болған болса, анам иссиқ өй-маканини ташлап,өйиниң ишигини қулуплап,тағамниң өйигә кәтмәс еди? Тағам билән йәңгәм қанчә күтүп,баққини билән бәрибир өзиниң өйигә нәдин йәтсун?!...

  -Мән өзәмни тонуштуруп қояй,укам.-дәп сөз башлиди натунуш у киши.-Исмим Әхмәтжан. Мошу мәһәллидики оттура мәктәптә муәллим болуп хизмәт қилимән. Аялимниң исми Зәйтунәм. Үч яшлиқ бир оғлумиз билән бир яшқа киргән бир қизимиз бар. Балиларни момилириниң өйигә апирип қойған. Ата-анам Желилйүзидә туриду.

  -Бала дегән қанчә көп болса, шунчә яхши екән.-дедим мән очуқ-йоруқ Әхмәтжан акиниң сәмимийлигигә рази болуп.-Мана мән ялғуздин ялғуз бала. Йә ака-иним,йә һәдә-сиңлим йоқ. Тикәндәк ялғузмән! Ата-анамға Аллаһтаала мениңдин башқа бала сөйүшни буйримиған екән.

  -Тоғра дәйсиз,укам. Бала-жақа қанчә көп болса,шунчә яхши. Бирақ,бизниң сияситимиздә иккидин артуқ бала тепишқа рухсәт қилинмаслиғини өзиңизму яхши билисиз,-дәп Әхмәтжан ака улуқ-кичик тинди.

  Шу арида һәдимиз кирдидә,жоза қойди.

  Зәйтунәм һәдимиз бәк чаққан екән.Һәш-пәш дегичә жозини чирайлиқ ясивәтти. Бир кора әткән чай елип кирди. Гөш билән бәсәйни арилаштуруп қориған сәйдин бир тәхсидин елип кирип,бир тәхсини мениң алдимға,бир тәхсини йолдишиниң алдиға қойди.

 -Қени,укам,чай елиң!-дәп чоң апқурда чай сунди.

 -Әткән чайниму сеғинип қалғансиз,укам?-деди Әхмәтжан ака.-Нан селип қояй?

 -Һә,раса сеғиндим.

 -Қени,мону сәйләрдин елиңа,укам!-дәп Зәйтунәм һәдәм сиртқа чиқип кәтти.

  Мән аччиқ-чүчүк қорулған сәй билән мейзилик тонур нан селинған қаймақлиқ әткән чайни ичип,раса раһәтләндим.

  -Әнди сиз,укам,бир аз дәм елип туруң. Мән тағиңизниң өйигә берип,уларни елип келәй,-дәп Әхмәтжан ака мениң жававимниму күтмәй чиқип кәтти.

  Әхмәтжан акамдин кейин мәнму һойлиға чиқтим. Һәммә нәрсә өз орнида. Һойла ичи сәрәмжан, пакиз вә таза. Һойлиниң оттурисидики узунлиғи алтә метр,кәңлиги төрт метр келидиған гүлзарлиқтики рәңму-рәң ечилип турған анамниң гүллиригә тоймай қараймән. Рәңму-рәң ечилған гүлләрдин тариливатқан хуш пурақлар димаққа урилатти.

  Анам гүлгә бәк имрақ. Бизниң бу кичикинә гүлзарлиғимизда гүлниң түр-түри өсүду. Чәттики адәм бойи өскән таш гүлниң бир шехи немишкиду солишип,қурушқа башлиғандәк қилиду. «Су йәтмәйватамду немә?»дегән ой билән гүлниң түвигә қараймән. Яқ,гүлләрниң бүгүн әтигән суғурилғанлиғи көрүнүп туриду. «Бу жаниварниң бу шехиға немә болғанду?»дәймән өзәмгә-өзәм. «Анамни сеғинип қалған болса керәк?...»дедимдә,өйгә қайтидин кирдим. Диванға өзәмни ташлидим...

  Әхмәтжан ака билән Зәйтунәм һәдә атам билән анамниң яш вақитлирини көз алдимға кәлтүргәндәк болди...

  Атам Әхмәтжан акиға охшаш муәллим еди. Қәддий-қамити келишкән,егиз бойлуқ,ақ үзлүк,чечини кәйнигә тарап,пакиз,чирайлиқ кийинип жүридиған. Өзи интайин кәмтәрин,ақ көңүл,хуш чақчақ киши еди.

 Атамниң ағинә,дост-бурадәрлири интайин көп болидиған. Бизниң өйдин меһман үзүлмәйдиған. Бу өйләрдә кимләр меһман болмиған дәйсән?! Алимлар,маарипчилар,язғучи-шаирлар,сәньәткарлар билән бир қатарда Ғулжиниң мән дегән бәңгә,қимарваз,гаңгуңлири атамниң әң йеқин сөһбәтдашлири еди. Улар атамниң мәйли тарихтин,мәйли илим-пәндин,мәйли әдәбияттин,мәйли чоң-кичик ижтимаий мәсилләрдә болсун,ейтқан сөзлирини мәһлия болуп тиңшатти. Бәзидә улар бәс-муназириләргә чүшүп кетәтти.

  Мәрһум атам дәйдиған; «Бу бәңгә,қимарваз,гаңгуң-ночиларниң ичидиму әжайип инсанлар бар. Уларни чүшүниш керәк. Уларни чүшәнгән адәм уларниң мәрт-мәрданилиғиға,һәқ гәптин қайитмаслиғиға,ақ көңүллигигә,виждан егиси екәнлигигә қайил болмай мүмкин әмәс. Уларниң жүригидикиси еғизидин чиқиду. Бәзи бир икки үзлүк,хошамәтчи,өз мәнпийитинила көзләйдиған зияли-кадрлириңға қариғанда,улар нәччә һәссә артуқ вә мән үчүн улуқ,дәп баһалатти. Мән атамниң бу сөзлиригә һәйран қалаттим. Атамниң өзи илмий адәм болуп турғулуқ бәңгә,қимарваз,гаңгуң-ночилар биләнму йеқин ағинә,дост болуп жүрүшлириниң бекар әмәслигини чүшәнгәндәк болаттим.

  Атам сәньәткар еди. Дутар челип,нахша ейтатти. Нахша ейтқандиму хәлиқ нахшилирини бабиға йәткүзүп ейтидиған. Шуңлашқа бизниң өйдә пат-пат болуп туридиған олтиришлар саз-нахшисиз өтмәйдиған...

  Зәйтунәм һәдиниң шу қияпити анамниң яш вақитлириниң өзи еди. Анам һәр дайим гүллик қизил яғлиқларни бешиға чекиләп теңивалса,өзигә бәк яришатти. Гүл чирайини техиму гүл-гүл ечиветәтти...Анам өйгә меһман кәлсә,дәрру дәстихан яйатти. Өйидә барини меһманниң алдиға қоятти. Дәстихандин қорунуш дегәнни билмәйдиған. Меһман күтүшни тола яхши көриду. «Меһман қанчә көп кәлсә,өйгә қут-бәрикәт шунчә көп кириду»дәп,атамниң ағинилири вә башқа меһманлар келип қалса,пай петәкла болуп кетәтти.

  Мән әйнә шундақ аилидә чоң болған едим.

 -Қени мениң әшу әжайип атам? У йоқ! Уни қара йәр өз қойниға алған!...

-Қени мениң анамниң гөзәл яшлиғи? У йоқ! Уни анамниң бешиға кәлгән еғир қисмәтләр елип кәткән!...

 

Көзим уйқиға кәткән екән...

Бизниң өйдә той болуватқанму,билмәймән. Кәң һойлиниң ичи толған адәм. Узун пәшайваниға гиләм,көрпиләр селинған. Бир чәттә әркәкләр,бир чәттә аяллар қатарлишип олтириду. Бир топ сазәндиләр нәғмә-нава қилишиватиду. Қатарсиға олтиришқан меһманларниң ичидә мән тонуйдиған, билидиған һәм тонумайдиған ,билмәйдиғанларму нурғун. Тағамниң қиз-оғуллири билән холум-хошнилар жүгәришип,хизмәт қилип жүрүшиду. Атам билән анам дәстиханниң әң төридә янму-ян олтириду. Һәр иккиси чирайлиқ кийинип ясинивапту.

-Товва,худди тойи болуватқан жигит-қиздәк буларниң жуқуриға чиқип олтуривалғини немисиду?-дәп уларға һәйран болуп қараймән.

Бир чағда атам мени көрүп қалди. Орнидин ирғип турдидә;

-Мана,мениң оғлум Қәйсәрму келип қапту!-деди көпчиликкә қарап.-Бу яққа кәл оғлум,бу яққа?-дәп чақирди мени йениға.

Мән уларниң алдиға бардим.Аңғичә анамму орнидин турди.

-Бу бизниң оғлумиз Қәйсәр! Аниси иккимиз оғлумизға Қәйсәр дегән исимни билипла қойған екәнмиз. Исмиға жисми ярашқан бу оғлумиз һәқиқий қәйсәр жигит болуп өсүватиду. Барикалла оғлум саңа,барикалла!-дәп атам мени тохтимай махтиғач,баш-көзлиримни сийпатти.

«Мени бунчилик махтиғидәк немә иш қилдимкенә?-дәймән өзәмгә-өзәм вә турупла ойлаймән-Һой,бу атам өлүп қалған едиғу?»

Шу арида кимду бирси мени чақирип,бу сорундин елип чиқип кәтти.

Бир чағда қарисам,меһманлар қайтишиватиду. Дәрвазиниң алдиға хадүк һарву келип тохтиди. Атам билән анам һарвуға олтиришти.

-Силәр нәгә маңдиңлар?-дәп сораймән улардин.

-Меһманға!-деди атам билән анам вә иллиқ күлүмсирәп қойди.

-Чу,жанивар!- атам башқа гәп қилмай атқа қамча урди.

Бая һарвуни һайдап кәлгән һарвукәш нәгә кәтти,билмәймән. Хадүк һарву чақлириниң тарақлиши билән қизил торға арғимақниң бойнидики қоңғурақлири жараңлашқа башлиди.

-Тохтаңлар,тохтап туруңлар?!-қаттиқ вақиридим. Лекин меһрибанлирим маңа қайрилип қаримиди...Қулиғимға бирлириниң сөзлигән авазлири аңландидә,чөчүп ойғинип кәттим. Бу чүшүм екән...

Деризидин һойлиға қаридим. Тағамни,кичик анамни көрдүмдә,орнимдин ирғип турдум. Һойлиға жүгүрәп чиқтим.

-Қәйсәр балам,кәлдиңму?-дәп тағам билән кичик анам қучуғини кәң ечип,маңа қарап маңди.

Биз қучағлишип,сөйүшүп көрүштуқ.

-Қандақ балам,өзәң яхшиму,саламәтму?

-Һәммә йериң сақту? Бирәр жайиң мейип болуп қалмиғанду?

-Аллаһға миң қәтли шүкри,өзәң аман екәнсән,һәммә йериң сақ екән!-дейишти улар мениң айиғимдин бешимғичә синчилап баққан һалда вә у йәр,бу йәрлиримни тутуп көрүп.

-Анам қени,анам?-анамни көрүшкә тақитим тақ болуп кетивататти.

-Анаң,анаң...Анаңдин айрилип қалған едуқ,оғлум!...

-Немә,немә?...

-Шундақ,оғлум. Анаң бизни,сени ташлап кәтти!-тағам һөкүрәп жиғлавәтти.

-А-на-а-а!-женимниң баричә вақиравәттим...

Шунда асманда қарс қилип чақмақ чеқилғандәк,у чақмақ мениң бешимға чүшкәндәк,бешимға чүшкән чақмақ мийәмдин кирип,пүтүн ич-ичимни көйдүрүп,тапинимдин чиқип кәткәндәк болди...

-А-на-а-а,женим ана,алтуним ана!...Мени ялғуз ташлап кәттиңму,ана?!...Мени немә қилсун дедиң,ана?!..-һойлини бешимға кийип,һөкүрәп жиғлавәттим...

Бу мениң һаятимдики жүрәк-бағрим көйүп,ечишип,өзәмни йоқатқан һалда иккинчи қетимлиқ қаттиқ жиғилғиним еди.

Атамдин айрилғанда өзәмни атар,қояр жай тапалмай аһ уруп,бозлиған болсам,мана әнди меһрибаним,көйүмчаним,қәдирданим,көз нурум,байлиғим-бәхтим ялғуз анамдинму мәңгүгә жуда болуп,жүрәк-бағримни өртәп ташлиған бу жиға—аһу-зарим иккинчи қетим йәнә тәкрарланған еди...

 

 

Қаймуқуш

 

 

Шундақ қилип, анамдинму мәңгүгә айрилдим.

Көйүмчан анамни ахирқи сәпәргә өз қолум билән узуталмидим. Қәбригә йәттә кәтмән топа ташлалмидим. Пәрзәнтлик борчумни өтәлмидим!...

Меһрибанимдин айрилип, техиму тәнһа житим болуп қалдим!

Бу немә дегән еғир күн! Мундақму күнләр болидекән?

Мошундақ еғир жудалиқта,ғерипчилиқта асқақ-чолақ болсиму,бир қосақта ятқан бирәр қериндишиңниң болғиниға һеч нәрсә йәтмәс екән?! Уму йоқ мәндә!...Таға дегән,таға дә! Бир қосақта ятмидуқтә,ахир!

Бу кәң дуния мән үчүн тар сезиләтти, йоруқ жаһан мән үчүн қараңғу зулмәттәк билинәтти.

Пани дуния дәп аталған бу йоруқ жаһандики һаятниң қизиғиму,мәна-мәзмуниму,қәдир-қиммитиму мән үчүн түгүгәндәк еди!...

 

Тағамниң ейтип беришичә,мени түрмигә елип кирип кәткәндин кейин,бечарә анамниң көз йеши қуримапту. Бир айға йеқин түрминиң алдидин кәтмәпту. Һәр күни әтигәндә кичикинә түгүчини қолтуғиға қисип түрмигә баридекән.

-Мениң балам мошу түрмидә екән. Балам билән көрүштүрсәңлар?-дәп түрмә башлиқлири билән у йәргә кирип-чиқиватқан һәрбийләр һәм сақчиларға ялвуруп-йелинидекән. Бирақ,бу бечарә момайниң һал-муңиға йетиватқан,уни тиңшаватқан адәм йоқ.

Бир күни түрмә башлиғи чиқип;

-Һәй,айлаңза,сән әнди бу йәргә башқа кәлмә?! Сениң балаң сиясий мәһбус!...Сиясий мәһбуслар билән көрүшүшкә рухсәт йоқ. Өйиңгә кәт,башқа кәлмә?!-дәп қәтьий сөз қипту.

-Ундақ болса,анаң кәлди, дәп ейит,мону нан-тоғачни,татлиқ-турумларни болсиму әкирип бәргин?-дәп йелинип-ялвурупту анам.

-Яқ,болмайду.Сиясий мәһбусларға мундақ нәрсиләр әкирип берилмәйду!

-Мениң балам сиясий мәһбус болғидәк немә иш қипту?

-Һәй,айлаңза,сән тола гәп қилма. Өйиңгә кәт! Әгәр сән балаңни сиясий мәһбус әмәс десәң,балаң гунаһкар болмиса бир күни қамақтин азат қилиниду. Һазир балаң соал-сорақта . Сөз тамам!-дәп кирип кетипту.

Шуниңдин кейин анамниң һәр күни түрмигә берип,түрмә дәрвазиси алдида саатлап-саатлап тәлмүрүп,көз яш қилип олтиришлири тохтапту. Күн өткәнсери бечарә анамниң тәшвиш-әндишилири,қорқуш-ваһимилири ашқан екән.

-Аңлишимчә,сиясий мәһбус дәп қолға елинғанлар түрмидин сақ чиқмайдекән. Сақ чиққан тәғдирдиму мейип ,яки сақаймас кесәлгә учирап,яки сараң-содайи болуп чиқидекән?-дәп қахшаттекән анам.-Паланчиниң балиси сиясий мәһбус болғанлиғи үчүн өлүм жазаси берип,етиветипту. Пүкүнчиниң балисини муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилип,Тарим тәрәпкә елип кетипту?...

-Һәдә,сән көп қайғуривәрмигин.-дәйдекән тағам анамни хатиржәм қилишқа тиришип.-Сиясий мәһбус аталған у балилар башқа. Қәйсәр болса техи яш,һөкүмәткә қарши ишларға арилишип кәткидәкму бала әмәс. Февраль вақиәсидә Қәйсәр  Ғулжида болған йери йоққу,уни өзәң яхши билисән?...Бүгүн-әтә, Аллаһ буйриса бошутуветәр дәймән.

-Илаһим,ағзиңға шекәр! Қәйсәр оғлум түрмидин сақ-саламәтла чиқса болатти? Бәш вақ намизимда,кечә-күндүз Аллаһдин баламниң аманчилиғини сораватимән...Мошу Ғулжиниң өзидә мән билидиған қанчә адәмниң оғул-қизлирини әшу февраль вақиәсидин кейин тутуп кетишти. Ата-анилири балилириниң қайси түрмидә екәнлигини,тирик яки өлүк екәнлигини,бу дунияда бар-йоқлиғини биләлмәй, қан жиғлап жүрүшиду у бечариләр?! Түрмиләргә барса, «Ундақ адәм биздә йоқ. Биз балаңни көрмидуқ,билмәймиз»дәп қоғлап чиқиридекән?

-Саңа ундақ дегини йоққу?... «Балаңни соал-сорақ қиливатиду,мәсилиси болмиса чиқириветиду»дәп ейтиптиғу. Шундақ болғандин кейин сән әнди көп жиғлап,аһ уривәрмигин? Өзәңни ая,һәдә,сән оғлуң Қәйсәргә керәк,бизгә керәк?!

-Сән маңа ейтмиғиниң билән мән һәммини аңлап,билип туриватимән. Шуниң үчүн қорқимән.-дәпту анам бир күни тағамға.-Ғулжа Дөң мәһәллик Абдумежит  дегән балини сиясий мәһбус дәп қолға алған екәнғу? Әшу балини; «жәмийәттә қалаймиқанчилиқ чиқарған бузуқ унсур,миллий бөлгүнчи,февраль вақиәсини кәлтүрүп чиқарған қутратқачиларниң бирси»дәп,өлүм жазасиға һөкүм қилип, етиветипту...Раст-ялғанлиғини биләлмидим,аңлишимчә,әшу балиниң аниси билән униң икки қат аялиниму түрмигә солиған екән...Мана көрдиңму,бу вәһшиләрдин һәр нәрсә күтүшкә болиду!...Еһ Аллаһ, оғлум Қәйсәрни өзәң сақлиғайсән?-дәп бечарә анам кечә-күндүз аһ уруп,Аллаһға налә қилип,Аллаһдин нижатлиқ тиләп,Аллаһдин мениң  түрмидин төрт мүчәм сақ,аман-есән чиқишимни сорап күни өткән екән.

Мениңдин тирик айрилған анам мениң тәғдиримдин әнсирәп,ваһимә қилип,дәрт-һәсрәттә күндин-күнгә һалсизлинип,кона кесили қозғилип кетипту. Ахири орун тутуп йетип қалған екән.Дохтурларға давалитипту. Шунчә дава шипа болмиған охшайду.Ахири анам; «Балам,қозам,ялғузум!...»дәп аһ уруп,мениң дидаримни көрүшкә зар болуп,бу бевапа дуниядин арман билән көз жумған екән...

Бүк-барақсанлишип,көкүрип турған қучақ йәтмәс бир түп дәрәқ бир күни қаттиқ борандин гүпла қилип ғулап чүшиду. Қарисаң,сирти—ғозиғи пүтүн-бижирим,қуримиған. Амма,түвидин тартип хелә йеригичә ичи каваклишип,сесип-чирип кәткән. Кичикинә қурут шунчә чоң дәрәқни ичидин йәп,тамам қилған. Буни,әлвәттә,тәбиәтниң қануни дәп қоюшидикән.

Түрмидә ятқан оғлиниң һаятидин,тәғдиридин әнсирәп,тәшвишлинип,қорқуп,бир Аллаһдин нижатлиқ тиләп,кечә-күндүз аһ уруп,һәсрәт чекишләр дәрәқ ичигә чүшкән әшу қурут мисали анамни ичидин йәп,зедә қилип тамам қилған екән...Буни кимниң,неминиң қануни дейиш мүмкин?!...

 

Түрмидики хилму-хил вәһшиянә усуллар билән қийнап-азаплашлардин қутулуп,әркинликкә,азатлиққа чиққандин кейинму,һаятимидики еғир күнләр башланди.

У еғир күнләр ялғузлуқ еди!...

Һәр кимниң аниси өзигә әзиз. Бирақ,мениң анам,мән үчүн дуниядики әң меһрибан,әң көйүмчан,әң гөзәл,чирайлиқ ана еди!

-Балам,көз нурум,қозам,ялғузум мениң!-дәп анамниң мени бағриға бесип,үзлиримни,башлиримни сийпап,бармақлирини тағақ қилип чачлиримни тарап әркилитишлирини,маңа Аллаһдин өмүр,бәхит тиләп пешанәмгә сөйүп қоюшлирини,бундақ вақитларда мән өзәмни анамниң иссиқ бағриға техиму чаплап,анамни қоюп бәргүм кәлмәй мәккәм қучағлавелип,анамни һидлап,әркиләп,үз-көзлиригә чокулдап сөйгәнлиримдә,мениң көйүмчан анамниң бәхит-саадәткә,шаду-хорамлиққа чөмүлгәнлиги зади-зади көз алдимдин кәтмәтти.

Жүрәк-бағрим көйүп,ечишип кетиду...

Дунияда анидин улуқ,анидин әзиз һеч нәрсә йоқ вә болушиниң мүмкин әмәслигини мән анамдин мәңгүгә айрилғандин кейин техиму убдан һис қилишқа,билишкә башлиған едим.

«Жәннәт нәдә?»дәп сорашса, «Жәннәт анаңниң тапини астида!»дәп қоюшидекән?!

«Анаңни бир әмәс,йәттә қетим мүрәңгә артип Мәккә-Мукәрәммә,Мәдинә-Мунаевәригә апирип кәлсәңму,анаңниң ақ сүтини ақлап болдум»дәп һәргиз ойлима, дейишидекән?!

Һә,әшу улуқ затниң,улуқ аниниң хизмитидә болалмиғанлиғим,анамни рази қилалмиғанлиғим,дугасини алалмиғанлиғим маңа толиму әләм қилатти. Амал қанчә,бәхти қара мениң бу шор пешанәмгә йезилғини шу охшайду? Бәлким,тәғдирниң язмиши дегини шу болса керәк?

Үч-төрт күн өйдин чиқмидим. Чиққумму кәлмиди. Һеч ким билән көрүшүшни вә сөзлишишни халимидим.Немишкә? Билмәймән.Тәнһалиқни халап қалдим. Йәккә-йеганә олтирип,чәксиз ой-хияллар деңизида үзүмән. Күчлүк долқунлар бирдә өз үстигә  чиқиривалса,бирдә қойниға елип,чәксиз деңизниң түвигә чөктүриветәтти.  Буниңдин гаһ раһәтләнсәм,гаһ азаплинаттим...

 

Атам билән анамни йоқлап, үч күн уда қәбирстанлиққа бардим.Биринчи күни тағам башлап апарди.

-Анаңни атаңниң йениға йәрлидуқ,балам.-деди тағам қош қәбирниң йениға кәлгинимиздә.-Қарисам,атаңниң йенида бир кишилик бош жай бар екән. Буни көрүп хошал болдум. Мошу йәргә йәрләйли,әр-хотун иккиси бир йәрдә ятсун дедим...Атаң билән анаң бу йоруқ дунияда бәк инақ,бир-бирсигә меһрибан,хуш вақ өтүшкән әмәсмеди?...

Тағамниң бу сөзидин кейин өзәмни туталмидим. Дәсләп биқилдап,андин өпкидәп,кейин үн селип жиғлавәттим.

-Вай атам,вай анам,меһрибан анам!...

Йенимда олтарған тағамму  өзини туталмай, бир пәс үн чиқармай ичидә жиғлавалғандин кейин;

-Болди,балам,сәвир қил? Қандақ қилимиз,илаж йоқ,Аллаһниң тәғдири!-деди  мүрәмдин тутуп,маңа сәвир тилигәч.-Мән бир қурьан оқуп қояй?

Тағам узақ,чирайлиқ қираәт қилди...

 

Атам билән анамниң йениға иккинчи,үчинчи қетимда өзәм ялғуз бардим.

Қош қәбирниң алдида олтирип қурьан оқуймән. Мәрһум атам билән анамни ойлап,узақтин-узақ хиял сүрүп олтиримән. Һәм шерин,һәм азаплиқ түгүмәс ой-хияллар бирсиниң кәйнидин бирси тизилип келиватқан.Есимни билгән балилиқ дәвримдин тартип,бу әзизлиримдин мәңгүгә айрилған күнләргичә болған һәммә нәрсиләр бәәйни  көз алдимдин бир-бирләп тизилип өтәтти.Мәңгү әстин чиқмас әшу хатириләр мени бирдә хошал қилип,мени әң бәхитлик балилар қатариға қошса,бирдә аһ урғузуп,әң бәхитсиз балилар қатариға қошуветәтти.

Қәбирстанлиққа үчинчи қетим барғинимда,ха ишән,ха ишәнмә,әжайип бир вақиә болди.

Атам билән анамниң қош қәбири алдида тизлинип олтирип,қурьан оқудим.Уларниң ятқан йериниң жәннәттә,роһиниң әршидә болушини Аллаһдин тиләп,узақтин-узақ дуга қилдим.

Бир чағда,бәәйни кинолардикидәк иш болди.

Аппақ кийинивалған атам билән анам чөчәкләрдә тәсвирлинидиған учар гиләмниң үстидә бир-бирсиниң қоллирини тутушқан пети тик турған һалда әршидин учуп келип,қәбирниң үстигә чүшти.

-Женим ата,женим ана!...

Орнимдин ирғип туруп кәткинимни билмәймән...Уларға қарап интилдим. Алдимда пәйда болған там әйнәк мени улар тәрәпкә өткүзмәй қойди. «Бу чүшимму йә оңимму?»дәймән өзәмгә-өзәм. Яқ,бу чүш әмәс,оңум! Алдимдики там әйнәккә алқанлиримни йеқип иштиримән. Мидирлимайду. Атам билән анам йәрдин икки-үч метр егизликтә,учар гиләмниң үстидә шу баяқи петичә маңа қарап туриду.

Аридин қанчә вақит өткәнлигини билмәймән. Бир чағда атам сөзлиди. Худди һаят вақтидикидәкла сөзлиди.

-Оғлум,Қәйсәр! Мән сениңдин рази,анаңму рази! Сениң исмиңни билипла Қәйсәр қойған екәнмиз. Исмиңға яриша қәйсәр жигит болдуң. Мошу қәйсәрлигиң билән қалғин? Көп аһ уруп,һәсрәт чекишни,матәмдә жүрүшни қой! Әндики тәғдириң пәқәт өзәңгила бағлиқ. Наһайити сақ,һошияр болғин? Өзәңни сақлиғин?!

Сениң һаятиң,тәғдириң толиму мурәккәп,толиму чигиш. Пәқәт әқил билән иш қилишиң керәк?!

Сән достлириңға охшаш Вәтән,милләт дәп,көп зиянкәшликкә учиридиң!

Сән өзәңни өз вәтиниңниң бир тал теши,бир тал гияси,бир тамчә сүйи дәп һесаплиғин?

Сән болғуси дөлитиңниң бир тал хиши болушиң үчүн хизмәт қилишиң керәк?!

Сән бир йоллирини тепип,чәт әлләргә чиқип кәт. Бу вәтәндә туруш әнди саңа хәтәрлик!

Мениң бу ейтқанлиримни қулуғиңда мәккәм тут,оғлум? Бирақ,һеч кимгә ейтқучи болма? Буни бир өзәң бил,бир Аллаһниң өзи билсун!

Учар гиләм атам билән анамни әршидин қандақ тизлик билән елип чүшкән болса,шундақ тизлик билән елип чиқип кәтти...

Алдимдики там әйнәк шу заман йоқалди...Қәбирни бир нәччә қетим айлинип чиқтим. Һеч қандақ изму йоқ. Аллаһниң бу қудирәт-камалитигә һәйран қалдим...

Атамниң жуқуридики сөзлири пүтүн вужудимға қан томурлирим арқилиқ еқип киргәндәк болдидә,уйқулуқ адәмниң дәрия сүйигә баш чөкүрүп чиққанда сәгәкләшкинидәк,өзәмни башқичә һес қилишқа башлидим. Мениңдики ғерип-мискинлик,бечарилик,зәиплик билән роһи чүшкүнлик булуттәк тарқилишқа башлиди...

Қәбирстанлиқтин башқичә роһ,башқичә кәйпият билән өйгә кәлдим.

Әхмәтжан ака билән Зәйтунәм һәдә мени иллиқ чирай қариши алди.

-Берип кәлдиңизму,укам?-деди Әхмәтжан ака маңа сәвирлик тилигәч.

-Һә,атам билән анамниң йоқлап, қурьан оқуп кәлдим.-дедим.

-Яхши бопту,укам. Мәрһумларға әнди пәқәт дугала керәк.Көп аһ уруп,һәсрәт чекишкә болмайду.-деди Әхмәтжан ака вә сөзини башқа яққа буриди.-Һәдиңиз тамақ қилип қойған екән,биллә ичәйли дәп,сизниң келишиңизни күтүп олтарған едуқ. Вақтида кәлгиниңиз бәк яхши болди?

-Силәрни күткүзүп,аварә қилип қоюптимәндә?

-Яқ,яқ,һәргиз ундақ демәң,укам.-деди Зәйтунәм һәдә иллиқ чирай көрситип.

-Жүрүң укам,өйгә кирәйли,өйдила олтирайли?-деди Әхмәтжан ака.

-Мақул,ака.

Биз қоллиримизни жуюп,өйгә кирдуқ.

Зәйтунәм һәдә анам рәмитигә охшаш тамаққа бәк уста екән. Әжайип мейзилик әткән ләңминини иштәй билән йедим. Кейин Зәйтунәм һәдә чәйнәктә чай дәмләп кирип,биз билән биллә олтарди.

-Қәйсәр укам.-дәп сөз башлиди Әхмәтжан ака бир-икки пиялидин чай ичкәч.-Сиз бәк роһи чүшкүнликкә берилип кетиватисиз. Бу иш болмайду,укам? Сәвирлик ,ғәйрәтлик болуш керәк. Ата-анидин айрилиш,асан иш әмәс. Буни һәдиңиз иккимиз яхши чүшүнимиз. Сизгә қарап бизниңму жүригимиз көйүду,ечишиду. Амал қанчә,тәғдиргә тән бериш лазим,укам.

-Рәхмәт силәргә,ака,һәдә.-көңлүм бузулғач,көзлиримгә лөммидә кәлгән яшлиримни улардин йошуруп йәргә қаравалдим.

-Сизниң роһи чүшкүнликкә берилип,мискин-ғерип жүрүшлириңизни көрсәк,һәдиңиз иккимизму бир қисма болуп қалидекәнмиз.-дегән Әхмәтжан ака көңлидики гәпни очуқ ейтти.-Мүмкин өйиңизни бошутуп берәйлимекин, дәпму ойлаватимиз?

-Яқ,яқ,ака.-униң бу сөзидин чөчүп кәттим вә көңлүмдики гәпни очуқ  қилдим.-Өзәңлар яхши билисиләр,мениң тағамдин башқа жан көйәр һеч кимим йоқ. Аллаһ һелиму силәрни ейтип қоюпту маңа.

-Бизни өз қериндишиңиздәк көргүниңизгә рәхмәт,укам!-дейишти әр-аял иккиси тәңла қолини көксигә қоюп орунлиридин турушти.

-Ака,һәдә,мән силәрдин чәксиз миннәтдар.-һаяжандин авазлирим титрәп чиқип кәтти.-Атам билән анамниң өйиниң чириғини өчүрмәй яндуруп олтирипсиләр? Буниңдин артуқ яхши,улуқ иш боламду? Әнди мошу қутлуқ өйдә  ака-укидәк биллә яшайли,мән шуни силәрдин сораймән?

-Әшундақ дегиниңизгә рәхмәт,укам.

-Маңа әшу бир еғиз өйму йетиду. Бу кәң қораларда ялғуз өзәм немә қилимән? Силәр өзәңларни ижаридә әмәс,мошу қора-жайниң егисидәк һис қилип,мән ялғуз житимни өз қериндашлириңлардәк көрүп жүрсәңлар,мән рази,  хошал!-дедим көңлүмдикини очуқ-ашкарә ейтип.

-Мән сизниң атиңиз Аблимит әпәндимни яхши билимән. Мени оқутқан,мениң устазим. Мәрһум әжайип адәм еди. Аблимит әпәндимдәк билимлик,билик,сәвийәлик,һәр жәһәттин йетилгән зияли адәмләр бу Ғулжиңизда санақлиқла,укам!-деди Әхмәтжан ака мениң оюмдиму йоқ гәпни қилип.

-Мениң атам сизниң устазиңиз болған екәндә?-хошаллиғим қәлбимдин орғуп чиқти.

-Шундақ. Әжайип устазимниң кәспини егиләп,мәнму маарип хизмәтчиси болуп қалдим.

-Атам рәмити; «Оқутқучилиқ әң улуқ,әң шәрәплик кәсип!»дәйдиған. Атам йәнә; «Маарипи тәрәққий әтмигән,маарипи чүшкүнлүккә учириған милләт,у заваллиққа йүзләнгән милләт. Ундақ милләттә парлақ келәчәкму болмайду. Ахириға келип у,һәммә нәрсисидин айрилиду. Милләтниң мәвжутлиғиму йоқ болиду! Шуниң үчүн биз,уйғурлар әң алди билән маарипимизни тәрәққий әткүзүп,риважландурушимиз керәк! Хәлқимизниң саватсизлиғи,наданлиғи,хурапәт патқиқиға петип жүрүши бизни мошу күнләргә қойған?!»дәп маңа көп нәрсиләрни сөзләтти.

-Һә,Аблимит әпәндим миллитини сөйгән,вәтинини сөйгән улуқ зат еди. Сиз әшундақ адәмниң пәрзәнти болғанлиғиңиз билән пәхирлинип жүрүшиңиз керәк,укам?-дәп мениң роһимни техиму көтәрди Әхмәтжан ака.

-Силәр параңлишип олтириңлар.-дәп Зәйтунәм һәдә чиқип кәтти.

-Әхмәтжан ака,сиз маарип хизмәтчиси екәнсиз. Шуниң үчүн сиздин бир нәрсә сорисаммекин?-дедим.

-Мәрһәмәт,сораң укам.

-Бүгүнки бизниң миллий маарипимизни қайси дәрижидә дәп ойлайсиз?

Әхмәтжан ака мениң бу соалимға бир нәччә дәқиқә ойландидә,андин уһ дәп еғир нәпәс алди. Мән униң бу еғир хурсинишидин униң ойида сирлиқ йошурун пикирниң можут екәнлигини сәздим. Шуниң өзидиму униң жававини күттүм.

-Көңлүм толмайду.-деди у қисқила.

-Мениң өзәмниң шәхсий көз қаришим бойичә,атам рәмити ейтқандәк,маарипимиз заваллиққа йүзләнди!... Буниң ақиветиниң нәгә,немиләргә елип келишини ойлисиңиз,у бир дәһшәт!-дедим.

Әхмәтжан ака маңа лап етип қариди. Тоғра,тоғра дегәндәк,бешини лиңшитти.

-Ундақ дейишимниң сәвәви,бүгүнки күндә бизниң миллий маарипимиз әшу мәктәп һойлисиниң ичигила солинип қалди. Һойлидин сиртқа чиқиштин қалди!-дедим мән әйни муддиани сөзләп.-Бизниң вәтинимизни «Шинжаң Уйғур автоном райони»дәп атишиду. Шундақму? Шундақ! Шундақ болғандин кейин уйғур тили,уйғур йезиғини жәмийәттә немишкә қолланмайду? Бу тил,бу йезиқ қоллиништин қалдиғу? Һәр қандақ бир идарә-жәмийәткә барсиңиз,йезиқчилиқ ишлири хәнсу йезиғида,хәнсу тилида елип бериливатқан. Бу демәк,уйғур тили,уйғур йезиғи заваллиққа йүзләнди дегәнлик әмәсму?

-Наһайити тоғра гәп қилдиңиз,укам.-деди Әхмәтжан ака.-Буларниң түплүк мәхсәт-муддиаси бизни миллий маарипимиздин айриш! Бу сияситини пәйдин-пәй,қәдәмму-қәдәм жүргүзүшни башлиди...Буниң ақивети биз,уйғурлар үчүн яхшилиққа елип кәлмәслиги мәлум!

-Демәк,атам рәмити ейтқандәк,миллий маарипидин айрилған милләт,у,завалиққа йүзләнгән милләт! Шундақ әмәсму?

-Шундақ. Бу һәқтә ойлашниң өзи бир азап...

-Әгәр биз маарипимиздин йәни тилимиз билән йезиғимиздин айрилсақ,у чағда һәммә нәрсимиздин йәни мәвжутлуғимиздинму айрилған болмаймизму?

-Сиз атиңизниң өзи бопсиз,укам,-деди Әхмәтжан ака.-Сәвийәриңизгә,тәпәккүриңизгә қайилмән!

-Көп махтавәттиңиз. Мән алий мәктәп пүтәргиним йоқ. Алий мәктәпләрдә,чәт әлләрдә оқуш арзу-арминим күчлүк еди. Амма,у бәхитлик күнләрни маңа нәсип қилмиған екән. Атамниң вапати билән у арзу-арманлар кумпәй-кум болди...

-Сиз алий мәктәп оқумисиңизму,алий мәктәпләрни тамамлиғанлардин артуғирақ билим-сәвийәгә,ихтидар,талант-қабилийәткә егә екәнлигиңиз көрүнүп турупту. Сиз техи яш,келәчигиңиз алдиңизда,укам...

-Мениңдә әнди немә қилған келәчәк дәйсиз,ака?..

-Яқ,ундақ дәп үмүтсизликкә берилишкә һәргиз болмайду.-деди Әхмәтжан ака очуқ пикир қилишқа өтүп.-Бу роһий жаһан—йәр йүзидә мәңгүлүк һеч нәрсә йоқ. Өзиңиз яхши билисиз,жаһанда қанчилигән қудрәтлик дөләтләр,империяләр болған. Улар һазир қени? Түп йилтизи,тәһти билән йоқалди. Техи түнүгүнла,пүтүн дунияға мән ғожа болумән,дәп жар селип кәлгән Совет Иттипақи қени? Жигирминчи әсирдики бу қудрәтлик дөләтни,империяни гумранлиққа учрайду,бәрбат болиду дәп ким ойлиған? Ойлаш бу яқта турсун,тәсәввур қилиш мүмкин әмәс еди...

Мән Әхмәтжан акини техиму яқтуруп қалдим. Нәччә күндин бу янқи бу кишиниң маңа нисбәтән көйүнүш-меһрибанлиғи,кәмтәрин,ақ көңүллиги,мениң қайғу-һәсрәтлиримгә һәмнәпәс болуп,маңа сәвирлик тиләп,ирадилик болушқа үндәшлири мениңдә Әхмәтжан акиға нисбәтән ишәнч пәйда қилип кәлгәнлигидин ташқири,униң атамниң оқуғучиси-шагирти болғанлиғи һәм мәрһум атам һәққидә ейтқан яхши сөзлири вә шундақла бүгүнки очуқ-йоруқ сөһбәтлиридин кейин мән қәлбимдикини у кишигә төкүп ташлидим. Бир жил мабайинида түрмидә тартқан азап-оқубәтләрни,у йәрдә өзәм көргән вақиәләрни,ишларни бирму-бир сөзләп бәрдим. Әхмәтжан ака мениң қисмәт,сәргүзәштлиримни баштин ахир шүп-шүк олтирип тиңшиғач,туруп-туруп еғир хурсинип қоятти.

-Сизниң бешиңизға кәлгән бу еғир қисмәтләр пүткүл уйғур хәлқиниң бешиға келиватқан пажиәдур,укам.-дәп башлиди сөзини Әхмәтжан ака.-Зулум қанчә ашқансери қаршилиқниң,наразилиқниң шунчә күчүйиши,у тәбий һал. Бариндики қанлиқ вақиә билән Ғулжидики февраль вақиәси бекар чиқти дәмсиз?...

Икки-үч ай илгири бир ишлар билән жәнубий Шинжаңға берип кәлдим. Қәшқәрдә болдум. Вилайәтниң бир-икки наһийә,йезилириға бардим. Хәлиқниң турмуши шунчилик еғир. Бечарә намрат деханларниң көрүватқан күнини көрсиңиз, жениңиз ечийду...Туруватқан өйлири кала,ешәкниң еғилидин бәттәр. Әтрапида газ,нефть чиқиватқан турғулуқ,намрат деханлар очаққа қонақниң йилтизи билән кала тезигини қалайдекән. Өлчүк йәрлиригә қилған деханчилиғи аилисини аран-аран бақидекән. Бечарә деханлар қанчә ишлимисун,турмушини оңшалмай,түзүк қора-жай салалмай,әң қисқиси,бир ешигини икки қилалмай,өлмәсниң күнидә яшаветипту.

Мени һәйран қалдурғини вә ғәзәпләндүргини,Қәшқәр тәвәсидики «һашар»дәп аталған нәрсә! Һәр жили бир қетим деханларни һашарға мәжбурий түрдә чиқирип,бир-икки ай бекарға ишлитидекән қараң? Һашарға чиқиштин баш тартқанлар очуқ-ашкарә жазалинидекән. Жазаланғанда,қандақ жаза десиңиз,йәрлик әмәлдарлар тәрипидин таяқ-тоқмақниң астиға елинидекән. Апирип солап қоюдекән,жәриманә төлитидекән. Бу хил жаза түрлиридин қориққан ,бирақ ғәзивини ичигә жутқан деханлар амалсиздин кәтминини мүрисигә селип,бир тал зағра ненини белиға бағлап,етизда әтидин кәч киргичә бекарға кәтмән чепишқа мәжбур екән. Улар немә иш қилидекән десиңиз,ериқ-өстәң чапидекән. Йәрлик әмәлдарларниң,бай хитай зиминдарлириниң йәрлиридә бекарға ишләйдекән. Мана,көрдиңизму бу зораванлиқларни?!

Хәлқимиз шунчә кәң,бай,гөһәр зиминда яшап турупму немишкә гадай,намрат? Вәтәнниң йәр үсти,йәр асти байлиқлири кечә-күндүзләп хитайниң ичкирисигә тошулмақта. Адәм бойи билән тәң келидиған,бир йәрләрдә йәрниң асти билән,бир йәрләрдә йәрниң үсти билән тартилған нәччә трубилар арқилиқ бизниң газ,нефтьлиримиз хитайниң ичкирисигә һесапсиз еқиватқанлиғини өз көзим билән көрдим. Бизниң вәтинимиздин чиқиватқан әшу газ,нефтьимиздин әң болмиғанда бәш,он процентни бизгә қалдурған болса,хәлқимиз мунчилик намратлашматтидә!...

Бизниң вәтинимиздики дунияға мәлум Қаштешиниң бай хитай содигәрлири тәрипидин талан-тараж қилиниватқанлиғи,ичкиригә тохтимай-тинмай тошулуватқанлиғини көргүнимдә,ичим көйүп,һәссинә дәп кәттим. Амал йоқ!

Мени ечиндуридиған,азаплайдиған йәнә бир нәрсә шуки,-дәп сөзини давам қилди Әхмәтжан ака,-мошу вәтәнниң тарихи егилири биз,уйғурларниң бүгүнки күндә өз вәтинимиздә пәйдин-пәй аброй,һоқуқлардин айрилип, иккинчи сортлуқ адамләргә айлинип қеливатқанлиғимиз...Бу ағиниләр ахир бир күни уйғурларниң өзлири билән һесплишидиғанлиғини билип турсиму,көзини жумувелип,қилғулуқни қиливатиду. Һазир булар биз, уйғурларни көзигиму илмас,нәзәригиму алмас болувалди. Һөкүмәт орунлирида,идарә-жәмийәтләрдә олтарғузуп қоюшқан қочақ әмәлдар уйғурларниң қолидин һеч иш кәлмәс болди. Чоң-кичик һәр қандақ мәсилини партком шужилири болған хитай әмәлдарлирисиз һәл қилалмайду. Һәм һоқуқиму йоқ. Әшу акилириниң ағизиға қарап, «у немә дәйдекин»дәп,униң алдида қол қоштуруп туришиду.Мана мошундақ зораванлиқлар,тәңсизликләр,тәңситмәсликләр қачанғичә давам қиларкен?...

Аллаһ буйриса, бу зораванларниң бизниңму ағзимизға қарап,қол қоштуруп туруп сөзимизни тиңшайдиған чағлар жирақ әмәсту?!...

Уйғур яшлириниң арисидики ишсизлар саниниң барғансери ешиватқанлиғини қандақ чүшүнүш мүмкин? Алий мәктәп пүтүрүп кәлгән уйғур жигит-қизлириниң һазир хизмәткә орунлишиши бәк қийин болуп кетиватиду.

Шинжаңда хитайлардин башқа аз санлиқ милләтләрниң һоқуқи уйғурларға қариғанда хелила чоңлиғини көрүватимиз. Өз вәтинидә һоқуқсиз қалған бу бечарә мәзлум хәлиқ,мәһкүм милләт немә қилиши керәк әнди?-Әхмәтжан ака бир нәччә дәқиқә жим-жит болуп қалдидә,андин сөзини давам қилди.-Заман өзгүриватиду...Заманға қарап биз,уйғурларниң өзгүриватқиниға,маңқуртлишиватқиниға бәзидә һәйран қалимән,қараң!

Көп сандики адәмләрдин «Миллий роһ,миллий ғорур дегән немә?»дәп сорисиңиз, «У қандақ нәрсә?»дәп өзиңиздин соришиду. Мана көрдиңизму,техичила ғәпләт уйқусида ятқан ундақлар қосуғиниң тоюп,күниниң өтүватқиниға рази болуп,итаәтмән қуллар мисали яшаватиду. Биздики һазир умумлишишқа башлаватқан әң рәзил,әң мудһиш нәрсә шуки,у болсиму миллий мунапиқларниң көпүйиватқанлиғи,кичикинә әмәл үчүн,азирақ пул,мәнпийәт үчүн адәмләр вижданини сетишқа,хаинлиқ қилишқа,өз қериндишини сетишқа өтүватиду. Мән өзәм билидиған хели-хели адәмләр Әнчвәнтиң / дөләт хәвипсизлик идариси / үчүн хизмәт қиливатиду. Жәмийәттә болуватқан ишлар билән төрт адәм арисидики гәп-сөзләр шу заман әшу орунға йетиду. Хитай әмәлдарлири һазирқи күндә уйғурларни бир-бирсигә пайлақчи,тиң-тиңлиғучи қилип қоюшқан. Ата-бовилиримиз ; «Сирттики явдин ичиңдики дүшмән,ичиңдин чиққан сатқун,мунапиқлар яман»дәп бекар қахшимиған екән. Шуни һазир өз көзимиз билән көрүп жүриватимиз.-дәп Әхмәтжан ака улуқ-кичик нәпәс алдидә,андин сөзини давамлаштурди.-Бүгүнки күндә хәлқимизни ғәпләт уйқисидин ойғитишниң,қәлбидә миллий роһ,миллий ғорур қозғашниң қандақ чариси,йоли баркен,билмәймән?...

Вәтәндики хәлқимизниң сәксән пайизини деханлар тәшкил қилиду.Пүтүн һаяти давамида етизда кәтмән чепип,әшу кәтмәнни атидин балиға мирас қалдуруп келиватқан дехан қериғанда,күч-қувитидин қалғанда,уни ким беқиши керәк? Бала-жақиси болсиғу яхши,әгәр болмисичу? Мәйли болсун,мәйли болмисун,у деханни һөкүмәт өз ғәмхорлуғиға елиши шәрт. Униңға пенсия ақчиси берилиши лазим! Бу дунияниң көплигән мәмликәтлиридә бар қанун. Бирақ,Жуңго дөлитидә--Шинжаң Уйғур автоном районида у йоқ?!

Коммунистик партияни сөйгән,униңға чин дилидин берилгән, «Коммунистик партияниң рәһбәрлигидә Шинжаң гүлләп-яшниди,Шинжаң хәлқи бәхит-саадәткә еришти» дәйдиған қорчақ әмәлдарлар билән һөкүмәт орунлирида ишләп,партиягә садиқлиғини көрсәткәнләр пенсиягә чиққандин кейин,өз орунлириға оғул-қизлирини,уруқ-туққанлирини орунлаштуруп,жуқури пенсия ақчилири билән ғәм-қайғусиз,параван һаятқа еришкән әшундақ адәмләр билән,чоң бай,тижарәтчиләрдин башқа авам хәлиқ коммунистик партиягә,Жуңго һөкүмитигә,униң сияситигә түптин қариши! Сәвәп,Жуңго дөлити,у диктатор дөләт. Бу дөләттә инсан һәқ-һоқуқлири дәпсәндә қилинмақта. Сөз әркинлиги,мәтбуат әркинлиги дегән нәрсиләр тамамән йоқ. Диний әркинчиликләр чәкләнгән. Демократия боғуп ташланған?!...

Әхмәтжан акиниң бу сөзлирини аңлап,униң һәқиқәтәнму өз вәтинини,өз хәлқини сөйүдиған һәқиқий вәтәнпәрвәр киши екәнлигигә қайил болдум.

-Бу сөзләрни көрүнгән адәмгә ейтишқа болмайдиғанлиғини өзиңиз яхши чүшүнисиз,укам?-деди бир чағда Әхмәтжан ака.-Ичим толуп кәткән екән,сизгә ейтип,кичикинә болсиму йеникләвалдим!

-Тоғра ейтисиз,ака.-дедим мән.-Бундақ сөз үчүн,бу мәмликәттә муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилиниду яки етип ташлайду. Буни мән яхши билимән.

-Лекин биз үмүт билән яшишимиз керәк.-деди Әхмәтжан ака.-Әркинликни,азатлиқни,мустәқилликни сорап алидиған нәрсә әмәс,уни күрәш йоли билән қолға кәлтүрүшкә болиду. Дунияниң көплигән демократик әллиридики бизниң мужаһит вәтәндашлиримиз Вәтән даваси,милләт даваси йолида сиясий паалийәтләрни елип бериватиду. Әшу вәтәндашларниң тиришчанлиғи арқисида Уйғурстан давасиниң,уйғур мәсилисиниң дуния сәһнисигә чиққиниға хошалмән?!..

-Совет Иттипақи бәрбат болғандәк,бир күни хитай дөлитиму гумран болса,биз,уйғурларму түркий тиллиқ қериндашлиримизға охшаш өз вәтинимизгә өзимиз ғожа болуп,мустәқил дөләт болуп яшайдиған күнләргиму йетәрмиз,һә, ака?!-дедим бирдин-бир арзу-арминимни очуқ билдүрүп.

-Иншаалла,у күнләр чоқум келиду,укам!

Сөһбитимиз шу йәргә кәлгәндә,Зәйтунәм һәдә кирип кәлди.

-Һәдиңизниң киргини яхши болди,укам.-дәп сөһбитимиз мавзусини өзгәртти Әхмәтжан ака.-Әву нәрсини елиңа?-деди аялиға.Зәйтунәм һәдә сандуқ үстигә тизип қойған йотқан-көрпиләр арисиға қолини тиқип,қәғәзгә оралған нәрсини алдидә,йолдишиниң алдиға қойди.

-Қәйсәр,укам,-деди Әхмәтжан ака.-силәрниң бу өйдә ижарида олтириватқинимизғиму бәш-алтә ай болуп қалди.Тағиңизниң «ижарә һәққини Қәйсәр чиққанда өзигә берәрсиләр?» дегинидин кейин,жиғип қойған едуқ.-дәп қәғәзгә оралған нәрсини қолиға алди.-Мана,укам,алтә айлиқ ижарә һәққи,елиң?

Күтүлмигән бу иштин мән немә дейишимни билмәй қалдим.

-Мениң йоқлиғимни билиндүрмәй,ата-анамниң өйиниң чириғини өчүрмәй яндуруп олтарғиниңларға рәхмәт. Мән бу ақчини алмисамму болатти...

-Сизгә һазир ақча керәк,укам. Керәк жайиңизға ишлитәрсиз?

-Рәхмәт силәргә ака,һәдә.-дәп қәғәзгә оралған болақни алдим...

Шуниңдин кейин у,бу сөзләрни қилишқач,Әхмәтжан ака шундақ деди;

-Мана,жигирминчи әсирму тамамлиниватиду.Жигирмә биринчи әсир пулвазлиқ дәври боламдекин,дәп ойлаватимән. Сәвәви,униң дәсләпки көрүнүшлири һазирдин башлап яққал байқиливатиду. У қандақ көрүнүшләр десиңиз, жәмийәттә дана-данишмәнләр мүкчүйүп, бай-байвәччиләр гедәрәшкә, әқиллиқлар, зияли-биликләр қәдирсизлинип, ахмақ-наданлар қәдирлинишкә башлиди... Буниң ақивети нәгә елип бариду,билмәймән?!...

 

 

 

Ваң Жун қәсәм яди

 

 

Сақал-бурутни елип,жуюнуп-таринип кочиға чиқтим. Мәхсәт,тонуш-билиш,дост-бурадәрләр билән көрүшүп,бирәр иш-оқәтниң пешини тутуш еди. Адәмләр көпирәк топлишидиған жайларни,базарларни айландим. У,булар билән көрүштүм. Уларниң бәзилири мениң қолға елинип,түрмигә соланғанлиғимни билишсә,бәзиләр аңлимапту. Бир жилдин бу ян көрүнмәй қелишимдин,мени тижарәт билән Оттура Азиягә чиқип кәткән охшайду,дәп жүрүшкән екән.

Бәзиләр соришиду; «Сени немә дәп қолға алди? Қандақ соал-сорақ қилишти? Түрмидә яман уруп-қийнайду дейиши,шу растмекән? Паланчи,пукунчиларни көрдиңму? Уларниң әһвали қандағирақ,тирикму яки өлтүривәткәнму? Дегән билән сән сақ чиқипсән?...Бу гуйларниң зулуми ешип кетиватиду!...»

Бу хил соалларға мән; «Бир жил түрмидә яттим. Мениңдә һеч қандақ мәсилә йоқлиғини,бирәр чоң жинайәт өткүзмигәнлигимни ениқлап,билишкәндин кейин қоюп беришти.Түрмә дегиниң ,у сениң базариң әмәс паланчи-пукунчиларни көрүдиған?! Мана,мени көрүп турупсән,һәммә йерим сақ,бир йерим бир нәрсә болғини йоқ. Сән сориған уруп,қийнашларни көргүним йоқ!»дегәнгә охшаш сөзләр билән жавап берәттим,халас.

Бу хил соалларни қоюшқанларниң мәхсәт,ғәризи немә,уни билип,сезип тураттим. Бирақ,һәммисила ундақ әмәс,уларниң ичидики азирақ мәнпийәт үчүн вижданини сатидиған,ата-анисини сатидиған мунапиқлар мениң һәр бир сөзүмни тегишлик орунларға дәрру йәткүзидиғанлиғи мән үчүн очуқ,ашкарә еди. Шуниң үчүн кәлсә-кәлмәс сөз қилишқа болматти. Һәр бир сөзүңни байқап сөзлимисәң,бешиңға бала болиду.

Февраль вақиәсидин кейин,мошу өткән бир жилдин артуғирақ вақит ичидә Ғулжа хәлқиниң жүриги илгәркидинму бәттәр қаттиқ можулуп кетипту. Адәмләр коча-койларда топлишивелип,очуқ-йоруқ гәплишидиған заманлар түгигән. Адәмләр бир-бисигә ишәнмәйдиған,бир-бирсигә гуман билән қарайдиған вәзийәт қелиплашқан. Мән яхши тонийдиған,йеқин арилишип өткән дост-бурадәрләрниң бир қисми хитайниң ичкири өлкисидики Гуваңжу шәһиригә оқәт қилишқа кәткән болса,бир қисми хошна Қазақстан һәм Қирғизстанда тижарәт қилишиватқан охшайду. Сәвәп,Ғулжида илгәркидәк чап-чап базар,иштик сода-сетиқ түгүгән. Чәт әлләрдин келип-кетиватқан тижарәтчи-сәяһәтчиләр Ғулжиға әмәс,Үрүмчигә қарап еқишқа башлапту. Ғулжидики чоң тижарәт ичкиридин кәлгән хитай содигәрлириниң қолиға өтүп кетишкән. Уйғур содигәрлири болса,ушшақ-чүшәк тижарәт билән аран-аран тирикчилигини қилишиветипту.

«Немә қилиш керәк?» Бу соал яғачқа қеқилған михтәк калламға киривалди. Бирәр иш,оқәтниң пешини тутуш керәк! Қандақ ишниң,қандақ оқәтниң? Мән йә бирәр һүнәр,кәсипниң егиси әмәс. Қолумда һеч қандақ һүниримму йоқ.Түрмигә кириштин илгири һал-оқити хелә яхши содигәр ағиниләрниң маллирини елип сетип,тапқан бәш-он тәңгә билән турмушимизни қамдап кәлгән едим. Бүгүн у ағиниләрниң бирсиму йоқ. Уларниң һәммиси дегидәк Оттура Азия тәрәпләрдә оқәт қилишиветипту.

«Аллаһ кәч қойса қоюду,ач қоймайду»дәп бекар ейтмиған екән?!...

Бир һәптигә йеқин вақтим бекарға өтүп кәтти. Иш йоқ. Маңа охшаш күрмиң яшлар ишсиз жүрүшкән. Алий мәктәп пүтүрип кәлгәнләр иш-хизмәт тапалмай сандилип жүргинидә, маңа охшаш қолида дипломи йоқ нәрсигә нәниң иши. Һөкүмәтниң ақчини яман әмәс төләйдиған қара ишлириму кәлгүнди хитайлардин ашмайду. Уйғур яшлириға кавапчилиқ билән мантипәзликтин башқа иш йоқ. У ишларни қилиш үчүнму қолиңда азду-тола дәсмайә болуши керәк. Униң үчүн кичикинә болсиму дукан ечишиң,шу ишниң устиси дәп атилишиң һажәт. Бирақ, мәндә унчилик дәсмайиниң йоқлиғи билән биллә мениң қолумдин гөш тоғрап,зиққа кавап өткүзүш,манта түгүп,пүшүрүш охшаш ишлар тамамән кәлмәслигини яхши билимән. Кавапчилиқ билән мантипәзликниму көрүнгән адәм келиверидиған кәсип әмәстә ахир?!

Немә қилишимни билмәй,бешимниң ичиму қетип,тешиму қетип,йәкшәнбә күни бирси йетилигәндәк,чүшкә йеқин хитай базириға берип қалдим. Базар ичини бирәр саат айландим. Бәлким,буниң өзи, қудрити улуқ, яратқан Аллаһниң орунлаштуруши болса керәк,билмәймән. Бир чағда, «Йеңи һаят» түрмисиниң хитай камерида биллә йетип,мәңгүлик ағинә болуп өтүшкә вәдә,қәсәм қилип достлашқан Ваң Жун билән чапму-чап учиришип қалдим.

-Һой,Қәйсәрму сән?

-Ваң Жун!...

Биз қучағлишип көрүштуқ.У мени хелигичә қоюп бәрмәй,бағриға мәккәм бесип турувалди.

-Қандақ сән, достум,сақ-саламәтму?-дәп у мениң айиғимдин бешимғичә бир қур қариди.

-Яхши ағинә,яхши. Өзәңчу?-дәп соридим.

-Көрүп турупсән,мән наһайити яхши!-дәп у икки қолини кәң ечип,өзини,турқи-көрүнүшини намайиш қилғузғандәк болди. Униң айиғидики пақирап турған есил туфлийидин тартип,үсти-бешидики чирайлиқ кийимлири,пақирап турған чачлириғичә униң әһвалиниң бәк яхши екәнлигини мана мән, дәп көрситип туратти.

-Паһ,бәйвәччә болуп кетипсәнғу?-дедим чақчақ арилаш.

-Тоғра ейтисән,достум. Ваң Жун ағинәң һазир бәйвәччә!- уму күлди.

-Ярайсән!

-Қачан чиқтиң?

-Бир икки һәптичә болуп қалди.

-Дегән билән у дозақтин сақ-саламәт чиқипсән?- у қулуғимға пичирлиди.

-Һә,шундақ.

-Анаңниң әһвали қандақ?

-Анамдин айрилип қалдим!

-Немә?-униң көзлири баринчә ечилди.

-Һә,өйгә кәлсәм,анам йоқ!

-Әййа!-деди у.-Қайғуриңға ортақмән достум,яман бопту? Саңа чин жүригимдин тәзийә билдүримән?!

-Атамдин айрилғанни аз дегинидәк,мана әнди анамдинму айрилдим,адаш.-өпкәм өрүләп,көзлиримгә лөммидә яш кәлди...

-Жүр достум,жүр. Сениң билән учрашқинимға хошалмән?!-дәп у билигимдин тутуп мени башлиди.

-Нәгә?-дәп соридим.

-Нәлигини сорима. Иккимиз бүгүн бир муңдишимиз?...

Базарниң сиртиға чиқтуқ. У мени йолниң четидә турған қара джипниң алдиға елип кәлди. Янчуғидин ачқучни елип,төрт бужәклик кичикинә нәрсиниң оттуридики кнопкини бесиведи,қара джипниң алди-кәйнидики чирақлири йенип-өчүп сигнал бәрди.

-Бу арғимақ сениңму?-дәп соридим.

-Һә, Ваң Жун ағинәңниң!- у мәғрурланди.

-Растла бәйвәччә екәнсән! Сән маңа бу тоғрисида ейтмиған едиңғу?

-У чағда һеч нәрсәм йоқ, бир ялаңтөш едим.- у қақахлап чирайлиқ күлди.

-Шунчә ақчини нәдин таптиң?-һәйран болдум.

-Олтар машиниға,достум? Ваң Жун ағинәңниң қандақ ақча тепиватқанлиғини ейтип беримән.- у мени машиниға олтиришни тәклип қилди.

 

Ваң Жун мени шәһәрдики әң чоң ресторанларниң бирсигә елип барди.

Чәттики айрим,халә бөлмигә кирип олтардуқ. Иккимиз хилму-хил,бир-бирсидин есил,ләззәтлик таамлар билән ғизалинип,қосақлиримиз раса тойди.

-Әнди мән һекайәмни ейтип берәй саңа,достум.-дәп сөз башлиди Ваң Жун.-Сени биз ятқан камеридин елип чиқип кәткәндин кейин,аридин икки ай өтүп,мени түрмидин бошатти. Илгәрки иш орнумға барсам,ишқа қобул қилишмиди. Иш-оқәт йоқ. Немә қилишимни билмәй,сандилип жүрдүм. Ичкиригә,ата-анамниң йениға қайтип кәтмәкчиму болдум. Кейин ялтайдим. Ата-анамниң алдиға мән янчуғида бәш тийини йоқ ялаңтөш әмәс,бай болуп беришим керәк,дегән мәхсәтни қойдум. Қандақ пул тепиш керәк,қандақ бай болуш керәк? Буни билмәс едим.

Бу Шинжаңда иш-оқити яхши меңип,бай болуватқан һәмшәһәрликлиримни,тонуш-билишлиримни издидим. Издигәндиму раса издидим. Үрүмчигиму берип издидим. Һеч бирсини учриталмидим. Шунчә һәмшәһәрликлирим нәгә кәткәнду,дәп ойлаймән. Бу көңүл дегән әжайип нәрсекән,әшундақ бир йеқиним бардәк,уни издәп тапидиғандәкла қилип тураттим. Ахири уни мошу шәһәрниң өзидин таптим. У ким десәң,Шаңхәйлик  чоң бир лобәнниң қолида ишләйдиған,мән билән бир мәктәптә биллә  оқуған,яш вақитлиримизда бир-бирсимиз билән раса мушлушуп,кейин айрилмас йеқин достлардин болуп кетишкән Яң Ли дегән ағинәм.

Қарисам,у илгәрки Яң Ли әмәс,әжайип катта болуп кетипту,қара. Хизмитиму зор екән. Шаңхәйлик әшу бай лобәнниң камаз-камаз маллирини Қорғас чегариси арқилиқ Оттура Азияға әвәтишниң мәсьули екән. Қол астида хелә адамләр ишләйдекән.Тепиватқан ақчисиниң сани йоқ.

У мени яхши қариши алди. Мениң мүшкүл һалимни билгинидин кейин шундақ деди;

-Ваң Жун,сән хатиржәм бол,мән саңа ярдәм қилимән.-дәп у маңа һесдашлиқ билдүргәндин кейин, өз ойидикини йошурмай очуқ ейтти.-Биз ичкиридин бу йәргә немә дәп чиқтуқ? Сениң билән мән,биринчи новәттә, көп пул тепишимиз керәк,чоң байлардин болушимиз керәк! Шинжаңда буниң үчүн һәммә мүмкинчиликләр,шараитлар можут...Саңа ейтсам,һазир мениң ишим бәк зор. Пулниму яхши тепиватимән. Мени атам; «Балам,шуни қулиғиңда мәккәм тут,оғул балиға амәт бир келиду. Кейин у асанла кетип қелиши мүмкин! Амәт кәлгән вақтида,әң алди билән қериндашлириңға,уруқ-туққанлириңға,дост-бурадәрлириңгә қол учиңни сунушиңни ,уларға ярдәм берип,уларни йөлишиңни һәргиз унтима? Чүнки улар сениң ярдимиңгә,ғәмхорлуғиңға муһтаж. Бу сениң алийжанаплиқ пәзилитиң болиду...Байлиқ дегән,у қолниң кири?!...»дәп тәрбийилигән. Атамниң бу сөзлири мән үчүн қанун! Шуниң үчүн,Ваң Жун,мән саңа ярдәм қилимән. Сәвәп,көрүватимән,һазир сән мениң ярдимимгә,ғәмхорлуғимға муһтажсән? Буни мән яхши чүшүнимән,яхши билимән!-деди қара. Мән  ағинәмниң бу сөзлиригә һәйран қалдим. Шунда мән униң яхшилиғини һеч қачанда унтумасқа қәсәмму қилдим. У күлүп туруп;

-Ваң Жун,бүгүндин башлап мән сени ширкитимизгә ишқа алимән. Сән мениң ярдәмчим һәм муһапизәтчим болусән. Қандақ,бу иш яқамду саңа?-деди.

Мән хошал болуп,рәхмитимни ейиттим. Униңға садиқ дост,садиқ орунбасар,садиқ хизмәткар болушқа сөз бәрдим. Андин у шундақ деди;

-Биздә һазир һоқуқ бар,күч бар,пул бар...Мундақ қолайлиқ пәйттин пайдилинип,бизниң лобәндәк чоң бай болувелишни ойлишимиз керәк? Мән сениму бай қилимән!...Сениң мени тепивалғиниң яхши болди? Әнди биллә ишләймиз. Маңа саңа охшаш ишәшлик һәмшәһәрлигим,униң үстигә балилиғимиздин биллә өскән ағинәм керәк еди?...Иккимизниң учришип қалғинимиз бәк яхши болди. Икки-үч күндин кейин,бу йәрдики ишларни көрүш үчүн лобәнниң өзи кәлмәкчи. У киши сени көрүши керәк. Сениң муһапизәтчиликкә яраш-яримаслиқ гаңгуң,ночилиғиңни билиши керәк. Бу хизмәткә қобул қилинишиң үчүн у кишиниң имтиһанидин өтүшиң лазим. Қандақ,имтиһанға тәйярмусән?-деди. Мән униң бу сөзлириниң раст яки чақчақ екәнлигини һә дегәндә биләлмәй қалдим.

Шуниң билән аридин икки-үч күн өтүп,лобәнниң өзи кәлди. Көрүштуқ,сөһбәтләштуқ. Яхши адәм екән. Яң Линиң мени өзигә ярдәмчи һәм муһапизәтчи қилип ишқа алғиниға қарши болмиди.

-Яхши ишлигин,һалал ишлигин.-деди у киши.-Мән ойлаймән,сән яман бала әмәс. Яң Ли сән тоғрилиқ маңа һәммини ейтти. Яң Линиң ишәнчисини ақлишиң керәк?...Яң Ли мениң әң ишәнчлик ярдәмчим.-дәп, Яң Линиң иш биләрмән жигит екәнлигини махтиди.

-Рәхмәт сизгә,лобән әпәндим. Мән силәргә өлгичә садақәтмән болумән. Силәрниң ишәнчиңларни ақлашқа бар күчүм билән хизмәт қилимән!-дегәнгә охшаш сөзләрни қилдим.-Мана,шуниң билән һаятимдики дағдам йол ечилди. Һазир мән илгәрки ялаңтөш Ваң Жун әмәс,сән дегәндәк, бәйвәччә Ваң Жунға айландим!

-Йолуң болған екән,ағинә.-дедим униң бу қизиқ һекайисини аңлиғач,униңға һәвәсим келип.-Шуниң билән сениң иш,хизмитиң немә?-дәп соридим.

-Бая ейтқинимдәк,бизниң лобән Шаңхәйдики атақлиқ байларниң бирси екән. Қорғас чегариси арқилиқ Оттура Азиягә,Россиягә чиқиватқан хитай товарлириниң хелә нурғун қисми шу кишиниң қоли арқилиқ өтиду. Бизниң ширкәт әшу товарларни Қорғас бажханиси арқилиқ чегаридин өткүзүп,дегән йеригә йәткүзүп бериду.Иш,вәзипә шу!-Ваң Жун сөзини давамлаштуруп,шундақ деди;

Әву қара джип ағинәм Яң Линиң машиниси. Мән униң ярдәмчиси,һәм шофери,һәм муһапизәтчиси. Машинини бәзидә өзи һайдайду,бәзидә мән һайдаймән. Ақчиниму мән рази болғидәк төләйду. Яң Ли билән Оттура Азиягә,Россиягә ширкәтниң ишлири билән бир нәччә қетим берип кәлдуқ. Умумән,оқитим бәк яхши кетиватиду. Һаятимдмн разимән,достум.-деди у мәғрурлуқ билән.

-Сән өзәң яхши бала,яхши адәм үчүн яхшилиқ алдиңдин чиқипту. Мән буниңдин бәк хошал.- көңлүмдикини очуқ ейттим.

-Рәхмәт саңа,достум.-деди у.-Әнди өзәң тоғрилиқ сөзлә. Сән тоғрилиқ билгүм келиду?-Ваң Жун мениң мискин,ғерип көзлиримгә,солғун чирайимға тик бақти.

-Мән немини сөзләймән. Сән түрмидин чиққанда ялаңтөш бир нәрсә болуп жүргән екәнсән. Һә,мән болсам, түрмидин чиққанда,атидинму айрилған,анидинму айрилған тәнһа житим,иш-оқити йоқ бир бечаримән!-көңлүм бузулуп кәтти. Жиғлаветишкә аз қалдим. Ич-ичимдин һөпүлдәп чиқишқа башлиған аччиқ пуғанни сиртқа чиқиралмай,ичимгә жуттум...

-Көңлүңни бузма,достум,- у мениң икки қолумни алқанлири арисиға елип мәккәм сиққач,меһрибанлиқ билән пичирлиди.-Сән ялғуз,тәнһа әмәссән? Мән сениң һәқиқий достуң,қиямәтлик достуң?! Иккимиз у-бу жайда әмәс,түрмидә,зинданда қәсәм ичип дост-ағинә болғанмиз? Буни мән һәргиз унтумаймән!-униң авази титрәп чиқти.

-Рәхмәт саңа,Ваң Жун. У қәсәмни мәнму өлгичә унтумаймән. Саңа охшаш дост тапқинимға хошалмән?!

-Һәммә нәрсә тепилидекән,-деди у.-Лекин,садақәтлик достларни тепиш асан әмәс? Мәнму саңа охшаш һәқиқий дост тапқинимға разимән! Өзәң ойлап қара,сән уйғур,мән хәнсу. Һәр иккимизниң тилимизму башқа,динимизму башқа,өрпи-адәтлиримизму башқа? Шундақ болуп турғулуқ биз немишкә бир-бирсимизни яхши көрүп,бир-бирсимизни яқтуруп,мәңгүлүк дост-ағинә болушқа қәсәм ичиштуқ? Бу соалға өзәм жавап берәй;мәрһум акам уйғурниң әжайип жигити Өркәш билән толиму йеқин, дост-ағинә болуп өткәнликтин,мән силәрни,уйғурларни яхши биләттим. Силәрниң узун жиллиқ тарихиңлардин,мәдәнийитиңлардин яхши хәвирим бар. Оқуп билгәнмән. Шу сәвәпликтинму,билмәймән,сени түрмә камериға елип киргәндә,сениң көзлириңдин мәрһум акамниң дости Өркәшни көргәндәк болдум. Сән маңа бирдин йеқип қалдиң?...Мән ойлаймән,иккимизни достлаштурған йәнә бир нәрсә,һәр иккимизниң ой-мәхсити бир,көзлигән нишанимиз,маңған йолимиз бир!... Қандақ дедим?

-Мениң көңлүмдики,оюмдики гәпләрни қиливатисән,Ваң Жун?...

Ариға бир нәччә дәқиқә жим-житлиқ чөмди. Һәр иккимиз өз хияллиримиз билән бәнт едуқ.

Бир чағда Ваң Жун мәндин сориди;

-Әнди немә иш-оқәт қилмақчисән?

-Мәнму худди саңа охшаш,бир һәптидин бу ян йеқинлиримни издәп жүримән. Бирақ,тапалмайватимән. Аңлисам,мән билидиған әшу дост-бурадәрләрниң һәммиси дегидәк тижарәт қилиш үчүн Оттура Азиягә,оқәт қилиш үчүн Гуваңжу тәрәпләргә кетипту. Бу Ғулжида ақча тепиш бәк тәслишип кетиветипту, қара! Немә иш-оқәт қилишни билмәй,бешим қетип жүриду?

-Қәйсәр,бу тәрәптин сән хатиржәм бол,мән саңа ярдәм қилимән?!

-Мени ишқа алмақчимусән?-тақәтсизлинип соридим.

-Бүгүндин башлап мениң ярдәмчим һәм муһапизәтчим болисән?!-деди Ваң Жун күлүп.-Бирақ,сән мениң вә башлиғим Яң Ли иккимизниң алдида имтиһандин өтүшиң керәк?

-Қандақ имтиһан у?

-Уйғурчисиға баш билән уруштин,мушт билән уруштин,пашман билән уруштин!- у қақахлап күлди.Мәнму униң күлкисигә қошулдум. Һәр иккимиз бир пәс раһәтлинип күлүвалдуқ.

-Сән әжайип жигитсәндә,Ваң Жун!-дедим жүригимдики гәпни ейтип.

 -Сәнму әжайип?! Сениң әжайиплигиңни,есиңдиму,сени бизниң камериға елип киргән күндики «ишларда» көрүп,сени яқтуруп қалғанмән,достум?...

Шуниңдин кейин Ваң Жун өзлириниң ширкитиниң Қорғас бажхана чегариси йенида ишхана-идарисиниң,у йәрдә ятақханисиниңму вә Ғулжидиму худди шундақ идарисиниң барлиғини ейтти.

-Шәһәрдики ишхана-идаримиз наһайити яхши жайда,кәң-таша. У йәрдики  чоң бир зални Яң Ли тәнтәрбийә мәшғулатлирини өткүзүшкә лайиқлаштуруп,һәммә нәрсиләрни орунлаштуривәткән. Көргәндә һәйран қалисән,тәнтәрбийә орниниң өзи. Яң Ли бокс бойичә талай мусабиқиләргә қатнишип,чемпион аталған. Спортниң бу түрини бәк яхши көриду. Бош вақитларда у иккимиз әшу залға киривелип,мәшғулат өткүзүп туримиз. У залға Яң Ли иккимиздин башқа һеч ким кирмәйду. Киришкә рухсәт йоқ. Әнди сән  киридиған болусән?!...

-Шундақ ишлар барму техи?-һәйран болдим.

-Адәмгә амәт кәлсә, қошлап келидекән,-деди Ваң Жун.-Әгәр амәт кәтсә,чаплишип,есиливелипму тутуп туралмайдекәнсән? Яң Ли ағинәмниң арқисида маңиму амәт келиватиду,достум. Йетәрлик ақча тепиватимән. Яң Линиң ейтишичә,Шинжаңда ақча тепиш,тез бай болушқа асан екән. Яң Линиң планлири чоң. У Үрүмчидә бәш юлтузлуқ меһманхана,ресторан салдурмақчи болуватиду. Шинжаңниң бир нәччә шәһәрлиридә чоң завут,карханиларни қурмақчи...Аманчилиқ болса,иккимизму хелә ишларни қилимиз техи?...

-Ейтқиниң кәлсун,ағинә!

Шунда мән,нәччә күндин бу ян ғолумни интайин еғир жүктәк бесип келиватқан ғәм-ғуссини ерғитип ташлавәткәндәк,өзәмни йеп-йеник сәздим. Нәччә күндин бу янқи аһ уруп,һәсрәт чекишләрни тамамән унтидим. Мән үчүн шу күнләрдә қараңғу,зулмәтлик бу дуния бөләкчила йоруп кәткәндәк,мәна-мәзмунсиз,ғәм-қайғуға толған бу һаят әжайип гөзәл,қизиқ,раһәт-ләззәтлик билинишкә башлиди...

Бу күни Ваң Жун ағинәм билән узақтин-узақ сөһбәтлишип олтардуқ. Кейин у,өзиниң бир аз ишлириниң бар екәнлигини,шу ишларни пүтүриши керәклигини ейтип,мени машиниси билән өйгә апирип қойди. Әтә әтигәндә келип елип кетидиғанлиғини вә мениң әтидин башлап ишқа чиқидиғанлиғимни ейтти...

 

Әтиси әтигәндә Ваң Жун машиниси билән келип,мени елип кәтти. Йол бойи у маңа,мән тоғрилиқ һәммини башлиқ ағиниси Яң Лиға ейтқанлиғини,башлиқ униң тәкливини разимәнлик билән қобул қилғанлиғини ейтип,мени хатиржәм вә хошал қилған еди.

Ваң Жун мени башлиқниң кабинетиға елип кирди. Жуқуридики үстәлдә немиду бир нәрсиләрни йезип олтарған көз әйнәклик,бойниға галстук тақиған,үстигә ақ көйнәк,қара костюм кийгән,үзлири пақирап турған жигит бизни көрүши билән орнидин турдидә,бизгә қарап маңди.

Қол қисишип көрүшүп,саламлаштуқ. У арқисиға бир-икки қәдәм дажип,мениң егиз бойлуқ қәдди-қамитимгә,айиғимдин бешимғичә бир қарап чиқтидә;

-Қәйсәр дегән гаңгуң,ночи ағинәң мошуму?-деди йенимда турған Ваң Жунға қарап.

-Һә,дәл өзи!-деди Ваң Жун күлүп.

-Турқиға қариғанда,көзлиригә қариғанда һәқиқий гаңгуң,ночилиғи чиқип туриду.-дегән у, вә андин Ваң Жунни ишарә қилип.-Бу жигит бизниң гаңгуң,ночимиз!-деди.

-Шуниң үчүн мән Ваң Жун билән кочида әмәс,түрмидә қәсәм ичип,биз дост болушқан!-дедим.

-Билимән,-деди у.-уйғур билән хәнсуниң бу гаңгуң,ночилири бир селишип көрсә дәймән?

-Мән ағинәм билән һеч қачанда селишмаймән. Биз, Ваң Жун иккимиз бир болуп,һәр қандиғи билән селишимиз!...

-Һа,һа,һа!-дәп күлди Яң Ли. Бизму униң күлкисигә қошулдуқ...

-Сән тоғрилиқ мән Ваң Жундин һәммини аңлидим.

-Мәнму сән тоғрилиқ Ваң Жундин һәммини билип,сениң қандақ адәм екәнлигиңни уқтум? Саңа охшаш вападар,садақәтлик дости бар Ваң Жунға һәвәсим кәлди...Сән һәқиқий достлуққа ярапсән? Саңа охшаш жигит билән дост-ағинә болғанға немә йәтсун?-дедим һәқ гәпни ейтип.

-Дост-ағинә дегән күндә болмисму,күнидә бир-бирсигә керәклигини һәргиз унтумаслиғи керәк,дәп ойлаймән. Қолдин келип турған пәйиттә дост-ағиниләр бир-бирсигә яр-йөләктә,ярдәмдә болуп туруши шәрт! Атам мени шундақ тәрбийилигән?

-Буниңдин хәвирим бар. Сениң атаң әжайип инсан екән?... Мениң мәрһум атамму һаятқа худди сениң атаңға охшаш қаратти. Атам һаят болған болса,мән бу еғир күнләргә қалмас едим?!...

-Хапа болма,Қәйсәр,-дәп Яң Ли қолини мүрәмгә қойди.-Бу һаятта өлмәйдиған һеч ким йоқ. Һәмминиң атисиму өлиду,анисиму өлиду. Бирлири бурун өлиду,бирлири кейин өлиду. Бу һаятниң қануни шундақ!

-Тоғра ейтисән,уни мән чүшүнимән.-дедим униң маңа һисдашлиқ билдүрүватқинидин рази болуп.

-Сән мән ойлиғандинму артуқ жигит екәнсән,-деди у.-Ваң Жун қандақ адәм билән дост-ағинә болушни билидиған жигит екәнлигигә бүгүн қайил болдум.-дәп бизниң сөзлиримизни бөлмәй,арилашмай жим-жит турған Ваң Жунға қарап қойдидә,андин шундақ деди.-Демәк,Ваң Жун ағинәмниң ағиниси,у мениңму ағинәм?!

-Мениң оюмму шу. Қиямәтлик ағинәмниң ағиниси,у мениң ағинәм?!-дедим.

-Қени әнди һәқиқий достларчә көрүшәйли?-дәп Яң Ли қучуғини кәң ачти.

Иккимиз қәдинас достлардәк қаттиқ қучағлаштуқ...Ваң Жун бир-бирсимизни бир көрүштила яқтуруп қалған у иккимизниң бу хилдики очуқ-йоруқ сөзлиримиздин бәк рази болғандәк,күлүмсирәп туратти.

-Қени ағиниләр,олтириңлар?-дәп Яң Ли бизни олтиришқа тәклип қилди.

Биз диван,креслодин орун алдуқ.

-Қәйсәр,сән хәнсучини бәк яхши сөзләйдекәнсән?-дәп сөз башлиди Яң Ли.

-Оттура мәктәпни уйғурчә пүтүргән болсамму,хәнсу тилини яхши оқуғанмән.

-Хәнсучидин башқа йәнә қандақ тил билисән?

-Рус тилини,инглиз тилини анча-мунчә билимән,дегәндәк әмәс. Һәр һалда руслар билән сөзләшсәм,мәхситимни чүшәндүрәләймән. Инглиз тилида унчилик әмәс. Оқуш керәк еди. Бирақ,алий мәктәптә оқуш имканийити болмиди.

-Тоғра ейтисән,оқуш керәк. Оқуғанға, көп тил билгәнгә немә йәтсун? Мән алий мәктәп пүтүрдим,халас.

-Бәк яхши екән. Демәк,сән алий билимлик зияли-кадр. Биз,Ваң Жун иккимизгә алий мәктәптә оқуш несип қилмиған екән.

-Һазир болсиму оқусаңлар кәч әмәс?

-Вақти өтти. Биз уйғурларда «төмүрни қизиғида соқ»дегән мақал бар. Әшу қизиқ төмүр совуп кәтти һазир!-дедим.

-Оқушниң әртә,кечи болмайду,ағиниләр?!

-Сән ейтқандәк,оқуғанға,билимлик болғанға немә йәтсун дәйсән? Биз уйғурлардики «муштуми зор онни йәңсә,билими зор миңни йеңәр»дегән сөз бекар ейтилмиғандә?

-Һә,шуниң үчүн оқуш керәк,көп тил билиш керәк?-деди у сөзини тәкрарлап.

-Өзәң қанчә тил билисән?-соридим униңдин.

-Ингилизчини сән русчини билгәндәкла билимән.

-Уйғур тилиничу?

-Яқ,билмәймән. Уйғур тилини үгүнишни халаймән.

-Биз силәрниң тилиңларни билгәндин кейин,силәрму бизниң тилни үгүнишиңлар керәк?

-Тоғра,билиш керәк. Әнди сән,бу икки ағинәңгә уйғурчини үгүтидиған болусән! Қандақ дедим?-дәп Ваң Жунға қариди. Ваң Жун мениң башлиқ билән бирдинла чиқишип кәткәнлигимдин хошал болғач,күлүмсирәп бешини лиңшитти.

-Женим билән.-дедим мән униң бу хил очуқ-йоруқ сөһбәтлиридин рази болуп...

 

Шуниң билән мениң һаятимдики яхши күнләр башланди.

Улар мени өз ширкитигә шу күнила ишқа алған еди.

Ишқиму хелә убдан үгүнип,бу ишниң қир-сирлирини тезла өзләштүрүвалдим. Ширкәттики әллик яшлар әтрапидики атушлуқ Тудахун исимлик киши Оттура Азия жумһурийәтлиригә йөткәйдиған малларға мәсьул кишиләрниң бирси екән. Өз ишиға бәк пишиқ,қолидин хелә ишлар келидиған очуқ-йоруқ,хуш-чақчақ Тудахун ака билән тезла чиқишип,ака-ука болуп кетиштуқ. У киши мени өзигә ярдәмчи қилип еливалди. Көп ишларни үгәтти. Тудахун ака хәнсу тилини яман әмәс биләтти. Лекин, йезиқчилиқ ишлирида сәл камирақ екән. Мениң хәнсу тил,йезиғини мукәммәл билишим Тудахун акиниң ишлирини хелила йеникләштүрүп қойған еди.

Аридин алтә-йәттә айға йеқин вақит өтти. Бир аз пуллуқму болуп қалдим. Бу вақит ичидә башлиғимиз Яң Ли билән,иккинчи қетим Ваң Жун һәм Тудахун ака билән Оттура Азия жумһурийәтлиригә берип кәлдим. У жайлардики ширкәтләр һәм бай тижарәтчиләр билән шәртнамилар түзүп келиштуқ. Ишлиримиз наһайити яхши маңди. Қорғастин бесилған,Ғулжидин бесилған,Үрүмчидин бесилған,хитайниң ичкири өлкилиридики завут-фабрикилардин бесилған малларниң көп қисми бизниң ширкәт арқилиқ чегаридин өтүп,тегишлик жайларға йәткүзүлүп туратти.

Мән ишимдин бәк рази,өзәм хатиржәм едим.

Бирақ,бу хатиржәмлик узаққа созулмиди.

Ахирқи вақитларда толиму яман,дәһшәтлик чүшләрни көрүдиған болдум. Чүшлиримдин өзәм қорқумән...Түрмиләрдики соал-сорақ,қийнап-азаплашлар көз алдимдин кәтмәйду. Түрмидин чиққандин кейин,атам билән анамниң қәбригә барғинимда,көз алдимда пәйда болған атам билән анам,вә шунда атамниң ейтқан сөзлири қайтидин ғайиптин кәлгәндәк болатти;

-Оғлум Қәйсәр,сениң һаятиң,тәғдириң толиму мурәккәп,толиму чигиш. Пәқәт әқил билән иш қилишиң керәк?!

-Сән бир амалини,йолини тепип,чәт әлгә чиқип кәт. Бу йәрдә туруш әнди саңа хәтәрлик!...

Атамниң бу сөзлири ахирқи вақитларда һәр күни дегидәк қулиғим түвидә қоңғурақтәк жириңлиғини жириңлиған.

Шуниң билән кечиси уйқам,күндүзи арамим йоқалди. Кәйпиятим йоқ. Өзәмдин өзәм шүп- шүк болуп кәттим. Ойлимасқа қанчә һәрикәт қилсамму,дәһшәтлик ой-хияллар қуюнлуқ қара боран болуп бесип келидудә,әшу боран ичидики қуюн мени өз қойниға елип,қаяқларғиду учуруп елип кетиду. Егиз ғарниң чоққисиға елип чиқип,ташлаветиду. Ғарниң түвигә йәткичә өзәм таштин-ташқа урулуп,пүтүн устиханлирим кукум тарқан болуп,набут болимән...Буниңдин қорқуп, чөчүп кетимән. Әшу дәһшәтлик қара күнләр бүгүнму,әтиму бешимға келидиғандәкла,сақчилар қоллиримға койза селип,мени йәнә қайтидин әшу түрмигә,әшу дозақларға апирип ташлайдиғандәкла қилип туратти. Шуңа немә қилишимни,бу дәһшәтлик чүшлиримни кимгә ейтишни билмәй,тәғдиримдин қорқаттим.

-Немә болдуң,Қәйсәр?-деди бир күни Тудахун ака көзлиримгә тик баққан һалда.

-Һеч нәрсә болғиним йоқ,ака,-дедим сир бәрмәскә тиришип.

-Байқаймән,бир нәччә күндин бу ян кәйпиятиң йоқ. Йә бир йериң ағириватамду?

-Сизгә шундақ туюлуватқан болса керәк. Һеч йерим ағирғини йоқ.

-Яқ,сән илгәрки Қәйсәр әмәс,башқичә болуп қеливатисән. Бир дәрдиң бардәк көрүниду? Немә дәрдиң бар,ейт маңа? Қолумдин кәлгән ярдимимни саңа охшаш инимдин айимаймән?!

-Дәрдим болса,сизгә ейтмай кимгә ейтимән,Тудахун,ака. Сизни мән бир қосақтин чиққан акамдәк көрүмән,-дедим.

-Бопту,бүгүн ейтмисаң әтә,әтә болмиса индин,бәрибир бир күни ейтисән?-дәп Тудахун акам ғолумға қеқип қойди.

Тудахун акам һәқ гәпни қилған еди. Бу киши билән иккимиз бәк йеқин,сирдаш-муңдаш болуп кәткән едуқ. Сәвәп,Тудахун акам көпни көргән,бешидин һаятниң иссиқ-соғини көп өткүзгән билимлик,сәвийәлик,вәтәрпәрвәр киши еди. Униң бовисини жаллат Шиң-Шисәй түрмидә қийнап өлтүргән болса,атисиниму Мавзедуңниң коммунист хитайлири түрмидә вәшилик билән өлтүргән екән. Ғулжидики акисиниң чоң оғли февраль вақиәси күни қалаймиқанчилиқниң  ичигә кирип қелип,сақчиларниң,һәрбийләрниң таяқ-тоқмиғи астида өлгән екән. Бовиси билән атиси вәтәнниң азатлиғи,мустәқиллиги йолидики күрәштә шеһит болған болса,акисиниң оғли наһәқтин-наһәқ қурбан болған...Шуңа мән буларни яхши билгәнлигимдин,у кишигә ишинидиғанлиғимни,униңдин сир йошурмаслиғимни Тудахун акам убдан билгини үчүн шундақ дегән еди.

Аридин бир нәччә күн өтти.

«Бүгүн кәчтә һәммини Тудахун акамға ейтимән. Униңдин мәслиһәт,йол-йоруқ сораймән. Чәт әлгә чиқип кетишимни Тудахун акам арқилиқ қилиш қийин әмәстәк көрүниду?...»дегән қарарға келип,күнниң кәч киришини күтүп жүргинимдә,Ваң Жун йенимға кәлди;

-Қәйсәр,жүр достум,сениң билән параңлишидиған азирақ иш бар?-дәп мени биз бәдән чениқтуридиған,спортниң һәр хил түрлири билән мәшғулат өткүзүп туридиған залға елип кирди. Ишикни ичидин иливалди.

Иккимиз бир-бирсимизгә қариму-қариши олтардуқ. Мән униң ишикни ичидин иливалғинидин әнсирәп,тәшвишлинишкә башлидим.

-Тинчлиқту? Бирәр мәсилә болмиғанду?-дәп соридим.

-Тинчлиқ. Һеч мәсилә йоқ,-деди Ваң Жун.-Мән Тудахун акидин аңлидим...Саңа немә болди?...

Йеник нәпәс алдим. Мениң роһи кәйпиятим һәққидә Тудахун акиниң  униңға ейтқинини шу заман билдим.

-Нәччә күндин бери бу иш тоғрилиқ мән өзәмму саңа ейтай,сәндин мәслиһәт,йол-йоруқ сорай, дәп жүргән едим,-дедим.

-Нәччә күндин бу ян немишкә ейтмидиң? Мәндин йошуридиған қандақ сириң бар?-сөзимни бөлүвәтти у.

-Ваң Жун ,достум. Мән сәндин немини йошурушим мүмкин?

-Йошуруватисәнғу мана?...-хапа болғандәк болди у.

Мән, кечә-күндүз арамимни йоқатқан,мени һәр хил азаплиқ ой-хиялларға селиватқан бир-бирсидин дәһшәтлик чүшлиримни униңға бирму-бир сөзләп бәрдим.

-Ахирқи қетим көргән чүшүмдин кейин бәк әски болуп жүрүватимән қара,достум. Иккимиз дәрияға суға чөмүлүшкә бериптимиз. Дәрияниң бу тәрипидин у тәрипигә үзүп өтүмиз,дәп бәсләштуқ. Һәр иккимиз өзимизни егиз дөңдин дәрияға тәң ташлидуқ. Бир вақитта дәрияниң у тәрипигә үзүп өтүштуқ. Кейин сән; «қени әнди у тәрәпкә үзүп өтүмиз!»дедиң. Мақул дедим. Иккимиз қатарму-қатар ғулач керип үзүп келиватимиз. Бир чағда қарисам,сүп-сүзүк су бирдинла лайлинип,кейин қизирип,қан рәңгә кирди. Һәр икки путум суниң астидики йилтизларға орунуп қалди. Бирси суниң астиға тартқандәк қилди. Алдимға қарап үзәлмәймән. Қанчә һәрикәт қилсамму,болмиди. Икки-үч қетим бешим суниң астиға кирип чиқти. «Ваң Жун,Ваң Жун!»дәп вақираймән. Сән мени көрүп,маңа қарап үздүң. Қоллиримни палақлитип,саңа сунимән. Сәнму маңа қарап қоллириңни сунисән. Бирақ,арилиғимиз кичикинә турсиму,қоллиримиз бир-бирсигә йәтмәйду. Бир чағда қоллиримиз бир-бирсигә мана әнди йетәй дегәндә,иккимизниң арисида белиқчиниң тори пәйда болди. Мән торниң ичидә,сән торниң тешида.Торға чүшкән белиқтәк һәр ян ташлинимән. Бирақ,чиқалмаймән. «Ваң Жун,Ваң Жун,мени тарт,мени тарт?!»дәп вақирап ойғинип кәттим...

Ариға бир нәччә дәқиқә жим-житлиқ чөмди.

-Көңүлни ғәш қилидиған чүш екән бу?- Ваң Жун улуқ-кичик нәпәс алди.

Андин кейин мән униңға,атам билән анамниң қабри бешиға барғинимда,у йәрдә болған ишни,атамниң маңа ейтқан сөзлирини бирму-бир сөзләп бәрдим.

-Шундақму техи?-һәйран болди у.

-Шундақ,ағинә. Мән өзәмдин қорқумән,тәғдиримдин қорқумән! Сән көргән,мән көргән әшу дозақларға қайтидин йәнә кирип қелиштин қорқумән?!...

Ваң Жун орнидин туруп кәтти. У яқ,бу яққа маңди. Арилап-арилап йәр астидин маңа қарап қоюду. Униң бу қарашлиридин мән,униң маңа көйүнүватқанлиғини,мениң мүшкүл һалимға ечиниватқанлиғини,бу мүшкүлликтин мени қандақ қутулдурушниң амалини,йоллирини издәватқанлиғини сәзгәндәк,билгәндәк болдум.

-Сениң көрүватқан бу чүшлириң,у дунияға кәткән атаңниң саңа йәткүзүватқан у сөзлири бекар әмәс?-деди орниға келип олтарған у.-Бу һаятта йүз беридиған яхши,яман һәр қандақ ишлар бәзидә адәмниң чүшидә өзигә аян болидиғанлиғиға мән ишинимән. Сениң бу чүшлириң билән атаңниң ейтқанлири бекар әмәс,достум?!

-Мән немә қилишим керәк әнди,Ваң Жун?

У мениң нижатлиқ күткән көзлиримгә узақ тиклинип қариди.

-Униң йоли асан. Атаң рәмити ейтқандәк,сән әнди чәт әлгә чиқип кетишиң керәкмекин?!-деди қәтьий түрдә.

-Қандақ йол билән?-соридим тақәтсизлинип.

-У йол өзимизниң қолида туруптиғу?-деди чирайидики баяқи әндиш-тәшвиш билән жиддийликни хатиржәмлик билән тәбәссүм егилигән Ваң Жун.-Икки күндин кейин Тудахун ака Қазақстанға чиқмақчи еди. Ширкәтниң бәзи ишлирини бәжириши керәк дәп,сениму Тудахун ака билән йолға селиветимән.Тудахун акиниң Оттура Азия тәрәпләрдә тонуш-билишлири нурғун. У киши көп ишларни баштин кәчүргән,тәжрибиси көп. Сән шу яқта қалисән. Һазирчә бу яққа кәлмәйсән. Бир йолини,амалини тепип,вәтиниңдин жираққа,йә Америкиға яки Явропа әллириниң бирсигә кетивалсаң,униңдин кейин һаятиң хатиржәм өтүдиған болиду?!

-Рәхмәт саңа,достум!-орнимдин дәссидә туруп,уни қаттиқ қучағлавалдим.-Мән һәқиқий қиямәтлик дост тапқан екәнмән?!-авазим титрәп чиқип кәтти.

-Нәччә күндин бери өзәңни шунчә қийнап-азаплиғичә,маңа ейтқиниңда ,бу ишни аллиқачан бир тәрәп қиливәткән болматтиқму? Өзәң бир әқил-парасәтлик,жасарәтлик жигит туруп,мошундақ ишларға әқилиң йәтмәй қалдиму?-чақчақ арилаш шундақ деди у.

-Миң әқил-парасәтлик болсаңму,мундақ чағларда бешиңдики у әқилиң дүмбәңгә чаплишип қалидекән әмәсму?-униң чақчиғиға мәнму чақчақ арилаштуруп жавап бәрдим.

-Шинжаңда саңа охшаш жигитләр торға бир илиндиму,болди,у тордин сақ чиқип кетиши қийин иш? Мән буни яхши билимән!...Сән сиясий мәһбус атилип,айиғиңға селинған зәнжир кишән билән топ-тоғра бир жил түрмидә йетипсән?-деди Ваң Жун.-Түрмидә вақтида мән, саңа өлүм жазаси бәрмисму муддәтсиз яки узун муддәтлик түрмә жазасини бериду,дәп ойлиған едим. Бәхтиң бар екән,у дозақтин сақ-саламәт қутулуп чиқипсән. Сени қоюп беришипту. Немә үчүн қоюп бәрди,шуни ойлидиңму?-дәп сориди.

-Яқ. Қоюлған әйип,гунаһларға ихрар болмиғандин кейин қоюп беришкәнду,дәп ойлаймән?-жүригимгә дәз кәткәндәк,нәпәсим сиқилди.

-Улар һәммини билип туриду. Сениң кимләр билән алақә-мунасивәт қилиғанлиғиңни бәрибир аста-аста биливалиду. Улар сени түрмидә бир жил бекар тутқини йоқ. Сениң кимләр билән арилишип,немә ишлар билән шуғуллинип жүргәнлигиңдин толуқ болмисиму,бир аз хәвири бар. Шуниң үчүн сени қолға елип, қанчә қийнап-азаплапму,жипниң учини тапалмиғинидин кейин вақитлиқ қоюп беришкән, дәп ойлаймән? Бирақ,улар бәрибир тапиду. Мунапиқ,хаин-шпионлар арқилиқ тапиду. Демәк,сениң көрүватқан чүшлириң билән ата-анаңниң роһлири көз алдиңда пәйда болуп,атаңниң саңа ейтқан сөзлири,сени чәт әлгә чиқип кәт,бу йәрдә һаятиң ховуп астида дейишлири бекар әмәс, дәп ойлаймән?

-Наһайити тоғра ейтиватисән,ағинә,-дедим униң тәхмин-мулаһизириниң мениң оюмдики билән бир йәрдин чиқиватқини сезип.

-Мән саңа түрмидә ейтқанғу,-деди Ваң Жун.-акамни Тяньәнмин мәйданида танкиға чәйлитип өлтүривәткәндин кейин,бу коммунистик партия дегән нәрсигә шунчлик өч болуп кәткәнмән!...Шуниң үчүн мән Америкидики,чәт әлләрдики демократ вәтәндашлиримниң бу коммунистик партиягә,коммунистик диктаториға,коммунистик рижимға қарши елип бериватқан күрәшлирини қоллап-қувәтләймән!

-Мениң атам рәмитиму сән ейтиватқан бу коммунистик партияни яман көрәтти. Бирақ,сиртиға чиқиралматти. Ичидин көйүп,азаплинатти...

Сөһбитимиз мавзуси сиясәткә алмашти.

-Коммунистик партия дегәнниң һәрикити,сиясити аддий пухрани қизил сөзләр билән алдаш,езиш,хорлаш,азаплаш,хәлиқни қорқутуп,итаәтмән қуллардәк тутуштин башқа нәрсә әмәс екән?!-қизип сөзләшкә башлиди Ваң Жун.

--Мениң жүригимдики гәпләрни ейтиватисән,ағинә,-дедим мәнму бу  коммунистик партиядин нәпрәтлинидиғанлиғимни очуқ-ашкарә билдүрүп.-Мошу Жуңго коммунистик партияси дегән нәрсә бизниң хәлқимизгә түгүмәс балаю-апәтләрни елип кәлди вә келиватиду. Сән мени тоғра чүшән,Ваң Жун?-дедим .-Иккимиз икки улуқ милләтниң балиси,вәкили. Тарихтин өзәңму яхши билисән,қедимий тарихқа,мәдәнийәткә егә Хән миллити билән Уйғур миллити нәччә миң жиллар бурун тәжавузчи дүшмәнләрдин бир-бирсини қоғдап,һимайә қилип кәлгәнлиги яхши мәлум. Биз,уйғурлар Хән миллитигә өчмән,дүшмән әмәс,биз коммунистик партиягә,сән ейтиватқан коммунистик рижимға,коммунистик диктаториға өчмән,дүшмән!

Атам рәмити маңа шундақ дәйдиған;Мавзедуңниң коммунистик партияси уйғурларниң бу вәтинигә өзлири жар селиватқан бәхит-саадәт әмәс,балаю-апәтләрни елип кәлди. Коммунистик партия кәйни-кәйнидин елип барған һәр хил бастуруш һәрикәт,сиясәтлири билән йүз миңлиған не-не адәмлиримизни йоқ қилди. Мавзедуңниң «коммуна» дегән нәрсисидә ачарчилиқтин өлгән адәмләрниң сани йоқ. Униңдин кейинки «мәдәнийәт зор инқилави» дегән һәрикити вәйранчилиқ,қирғинчилиқтин башқа немә елип кәлди? Мавзедуңниң әшу коммунистик партиясиниң байриғини егиз көтүрүп келиватқан бүгүнки диктаторлар бизниң хәлқимизни йәнила шу бастуруш,йоқитиш,езиш,хорлаш,уларниң инсаний һәқ-һоқуқлирини дәпсәндә қилиш охшаш һәрикәтлирини давамлаштурмақта. Өзәң көргән,билгән февраль вақиәсидә қанчилик вәһшилик ишлар болди? Дөләтниң Асасий қанунида көрсүтилгән,өзлириниң тәләплирини,инсаний һоқуқлирини тәләп қилип тинчилиқ намайишиға чиққан Или яшлири қанлиқ бастурулди... «Әшу февраль вақиәсини уюштурғучиларниң қуйруғи сән!»дәп,мени немә азапларға салмиди?!...Мана бүгүн мән өз вәтинимдә әркин яшаш һоқуқидинму айриливатимән?!...

-Бу ейтқанлириңниң һәммиси бирдин-бир тоғра,-деди Ваң Жун.-Мавзедуңниң елип барған сиясәтлириниң ,һәрикәтлириниң дәрдини Шинжаң хәлқила әмәс,пүткүл Жуңго хәлқи раса тартти...Тяньәнмин мәйданидики қанлиқ вақиәниң алдида сән ейтиватқан Ғулжа февраль вақиәси һеч гәп әмәс. Тяньәнмин мәйданида тинчилиқ намайишиға чиққан студент-яшлар вәһшилик билән, явузлуқ билән,рәһимсизлик билән танкиларға дәсситип өлтүрүлди. Мениң акамниму танкиниң зәнжир тапинида дәссәп-чәйлитип өлтүргәнму мошу коммунистик партия! Шуниң үчүн мән бу коммунистик партияни жинимдәк өч,яман көрүмән!...

-Оқуп билгәнлиримдин,аңлиғанлиримдин маңа мәлумки,коммунистик партия дегән россиядә пәйда болған екән,-дедим мән.-Ленин дегән бирси болшевиклар партиясини қуруп,ақ падишани ағдуруп ташлап,Совет һакимийитини орнитипту. Ишчи-деханлар һакимийити дәп аталған у һакимийәт һә дегәндә,аддий пухрани қирип,өлтүрүшкә башлиған екән. Қазақстанниң Йәттису өлкиси дәп аталған йеридә болшевикларниң қизил армияси Ату вақиәсидә нәччә миңлиған гунасиз уйғур әрлирини етип өлтүрүп,хотун-қизлириға басқунчилиқ қипту,мал-мүлкини булап-талиған екән. Әшу болшевикларниң Қазақстанда сүньий рәвиштә пәйда қилған ачарчилиқта нәччә  миллиондин артуқ қазақ хәлқи қирилип өлүпту. Әшу қанхор,жаллат болшевиклар партияси кейин коммунистик партия дәп өзгәртилипту. Коммунистик партияниң рәһбири Сталин дегән Совет һакимийитини қурған,қоғдиған инқилапчилар,рәһбәрләр,оқумушлуқ адәмләр,зияли-кадрларниң һәммисини дегидәк «хәлиқ дүшмини»дәп қолға елип,сот-сорақсиз етип өлтүргән екән. Жирақ сибирийә жаңгаллиқлириға сүргүн қилған екән.Уларниң бала-жақилирини «хәлиқ дүшмининиң балилири»дәп,толиму езип,хорлиған екән.

Болшевиклар коммунистик партияниң бу сияситини,Сталинниң бу явузлуқ һәрикитини жаллат Шиң-Шисәй билән Мавзедуң бизниң вәтинимиздиму жүргүзгән!...Уйғурларниң он миңлиған,йүз миңлиған оқумушлуқ есил пәрзәнтлирини етип өлтүргән,түрмиләрдә қийнап-азаплиған,әмгәк билән өзгәртиш лагерлириға палиған. Нәччә йүз миңлиған уйғурлар вәтәнни тәрик етип, чәт әлләргә чиқип кетишкә мәжбур болған. Әшу қирғинчилиқлар һазирму давам қилмақта...Бундақ вәһши коммунистик партияни қандақ яхши дейиш мүмкин? Совет коммунистик партияси билән Жуңго коммунистик партиясиниң немә айримчилиғи,пәрқи бар? Биз уйғурлар ейтмақчи, «ақ ишит,қара ишит,һәр иккиси бир ишит»!

Әшу Совет коммунистик партияси йәтмиш жилдин артуқ яшиди. Һазир у коммунистик партияму йоқ,Совет Иттипақиму йоқ. Гумран болди!...Мән ойлаймән,Совет коммунистик партиясигә охшаш Жуңго коммунистик партиясиму бир пай оқ етилмай, бир күни бәрбат болиду?!-дедим.

-У чоқум бәрбат болиду,гумран болиду!-деди Ваң Жуң қәтьий түрдә.-Гепиң раст,һәқиқәт! Данишмән жигитсәндә?

-Көп махтавәттиң?

-Махтиғиним әмәс,раст сөзим!

Бу мавзу үстидики сөһбитимиз бир аз давам қилди.

-Демәк,бу коммунистик партия дегәнниң зийинини сениң хәлқиң,уйғурлар көп тартқан екәндә?-деди Ваң Жун.

-Һә,әшу Совет коммунистик партияси билән Жуңго коммунистик партияси бизниң қәриман атилиримиз 1933-жили Қәшқәрийәдә қурған «Шәрқий Түркстан Ислам жумһурийити» билән 1944-49-жиллири Ғулжида қурған «Шәрқий Түркстан жумһурийәтлирини» йоқ қилған,бәрбат қилған,ағинә?!

-Бу Жуңго коммунистик партияси йоқалмай,сениң хәлқиң сән арман қилған азатлиққа,әркинликкә чиқалмайду,уйғурлар мустәқил дөлитини қуралмайду! Қандақ,тоғра дедимму?-дәп көзлиримгә тик бақти у.

-Наһайити тоғра гәп қилдиң. Совет коммунистик партияси гумран болдидә,униң мустәмликисидики қазақ,қирғиз,өзбәк,тажик,түрикмән,әзәрбәйжан охшаш хәлиқлар өзлириниң мустәқил дөләтлиригә егә болди! Бизниң уйғурларға әшундақ бәхитлик күнләр қачанму келәр?

-У күнләр чоқум келиду.Роһиңни чүшәрмә? Бу дунияда,бу һаятта мәңгүлүк һеч нәрсә йоқ. Шуни яхши бил?!

-Илаһим ейтқиниң кәлсун!

-Бүгүн яхши сөһбәт болди. Мән илгири аңлимиған сөзләрни аңлап,хелә нәрсиләрдин мәлуматқа егә болдум. Буниң үчүн саңа рәхмәт,достум,-деди Ваң Жун вә асасий мәхсәттин сөз қилди.-Қәйсәр,әнди сән чәт әлгә чиқип кетишниң тәйярлиғини қиливәр. Бирақ,бу һазирчә иккимизниң арисидики сақлинидиған  мәхпий сир болуп қалсун.Үчинчи бир адәм билмәслиги керәк?

-Тоғра ейтисән,буни хәхқә дәйдиған гәп әмәс.

-Тудахун акиға чегаридин өткәндин кейин,һәммә гәпни өзәң ейтарсән? Мән бу ишни билмәйдиған болувалимән. «Сақлиқта хорлуқ йоқ»дәп бекар ейтмиған. Сақ болмисаң,һәр бир қәдәмни ойлап басмисаң,иш чатақ?!

-Наһайити тоғра гәп қиливатисән,сақ болмисақ болмайду? Сән мени аяватисән,мәнму сени айишим керәк,достум?-дедим Ваң Жунниң һошиярлиғиға қайил болуп.

-Тудахун ака яхши адәм,һалал адәм,таза адәм. Мән униңға ишинимән. У сени һәргизму сатмайду. Қолидин кәлгән яхшилиқни сәндин айимайду,дәп ойлаймән. Шуниң өзидиму иккимизниң арисида болған бу гәпләрни,мән сени йолға селиватқанлиғимни һазирчә униң билмәй турғини яхши?

-Мән сени чүшәндим,-дедим.

-Ундақ болса турайли?-дәп Ваң Жун орнидин турди.-Сәнму маңа охшаш йә ичмәйсән,йә чәкмәйсән. Ичкән болсақ,бүгүн раса бир ичәттуқтә,достум?

-Мениңчә ичмигинимизму,чәкмигинимизму яхши,-дәп мәнму орнимдин турдум.

-Қәйсәр,биллә тамақлинайли,жүр достум!-деди у.

Биз биллә сиртқа чиқтуқ...

 

Әтә йолға чиқимиз дегән күни Или дәрияси бойиға бардим. Дәрия бойидики таллиқни—бостанлиқни узақ айландим. Бу жайлар мән үчүн толиму гөзәл,әжайип макан еди. Сәвәви,бизниң өйимиз дәрия бойидин анчә жирақ болмиғанлиқтин,мениң шох балилиқ дәвирлирим мошу жайларда өткән. Яз күнлири,мәктәптин тәтилгә чиққанлиримизда,мәһәллидики бир топ ағинилирим билән дәрия бойидин кәлмәттуқ. Суға чөмүләттуқ. Вәлләй-вәлләй дәп вақирап жүгүрәттуқ. Калиниң дүмбисидики жуңлирини жулуп елип ясавалидиған поңзәкләр билән қач-қач ойнаттуқ. Андин мөкү-мөкүләң оюнлирини давамлаштуруп,күнниң қандақ кәч кирип кәткәнлигиниму билмәй қалаттуқ.

Таллиқ ичидики бостанлиқниң у йәр,бу йеридә топ-топ олтиришқан адәмләр бәзмә қуруп,саз-нәғмә билән тамашә қилишидиған. Әтрап дутар-тәмбүр,нахша авазлири,шох күлкиләр,кимләрду бирлириниң вақирап-жақирашлири билән бөләкчила жанлинип кетәтти.

Мән йейилип еқиватқан Или дәрияси сүйиниң бир-бирсини қоғлашқан ажиз долқунлириға қарап олтирип,дәрияниң баш тәрипидин келиватқан шавқунни аңлиғач,әжайип хуш пурақларға толған салқин мәйин шамалдин нәпәс елип,шерин хияллар деңизида үзүшни бәк яхши көрәттим. Дәрия яқисидики таллиқ ичидин каккукниң «как-кук,как-кук!»дәп тохтимай аңлинип туридиған йеқимлиқ авази билән булбулларниң бәс-бәс билән хәндан уруп сайрашлирини тиңшисаң тиңшиғуң келип туратти.

Кәчки пәйтләрдә таллиқ ичидики бостанлиқтин кала-мозайларниң,қой-қоза,өшкиләрниң мөрәшлири-мәрәшлири,ешәкләрниң чиңқилип һаңрашлири аңлинип туратти. Улар мән үчүн әжайип бир йеқимлиқ,тәсирлик аңлинатти.

Бүгүн мән дәрия бойлирини,таллиқ ичидики бостанлиқни қанчә айланмай,балилиқ дәвримдики әшу көрүнүшләрни һеч көрәлмидим. Әжайип йеқимлиқ нахша,музыкилар билән шох күлкә авазлирини аңлалмидим. Һәтта каккукларниң «как-кук,как-кук!»дәп жирақ-йеқиндин аңлинип туридиған авазлири билән булбулларниң чаңилдап-чақилдап тохтимай сайрап туридиған авазлириму аңланматти. Бу учар қанатлар нәгә кетишкән? Улар бу әжайип маканлиридин,бостанлиқлардин немишкә безип кәткән?... Әтидин кәч киргичә судин чиқмай чөмүлүшидиған,дәрия бойида һәр хил қизиқ оюнларни ойнайдиған ушшақ балиларму көрүнмәйду. Улар немә болған? Саз-нәғмә-навалар,хуш чақчақ күлкиләр билән бәзмә қуруп олтиришидиған адәмләрму он изидин йоқ. Һәтта таллиқ ичидики анилирини йоқитип қойған мозайлар билән қоза,оғлақларниң мөрәш,мәрәшлири,тәхәйләрниң һаңрашлириму аңланмайду. Улар нәгә кетишкән?...

Шунда мениң балилиқ чеғимдики көрүнүшләр билән һазирқи дәвир тамамән охшимас болуп қалған еди!

Һә,мениң балилиқ чеғимдики дәвирләр әжайип бир гөзәл,қут-бәрикәткә,шаду-хорамлиққа толған бебаһа чағлар екәндә?!...Қени әшу чағлар, дәвирләр? Нәгә кәтти,нәгә йоқалди? Немишкә йоқалди? Ким йоқатти? Немишкә йоқатти? Немә үчүн йоқатти?...

У чағларда биз,балиларла әмәс,жигит-қизларму,оттура яшлиқларму,яшанғанларму һазирқидәк ғәм-қайғу,тәшвиш-әндишә дегән нәрсиләрни билмәс еди. Адәмләр бир-бирсигә меһрибан,вападар,садақәтмән еди. Бир-бирсини қәдирләр,аяр,бир-бирсигә көйүнәр,бир парчә нанни тәң бөлүшүп йәп,хошаллиқлириға ортақ,дәрт-қайғусиға һәмнәпәс болар еди. Бүгүнчу? Бүгүн адәмләрдә меһир-муһәббәт,көйүнүш,бир-бирсини қәдирләш,бир-бирсини аяш дегәнгә охшаш алий жанап пәзиләтләр түгәп кетиватиду. Мән-мәнчилик,тәкәббурлуқ,меһирсизлик,қаттиқ қоллуқ,таш жүрәклик,сатқун-мунапиқлиқ,шәхсийәтчилик,абройпәрәслик охшаш илләтләр адәмләрниң бойиға сиңишкә башлаватиду. Биз,уйғурларда йоқ бу хил яримас илләтләр нәдин келиватиду? Уни кимләр елип келиватиду? Немишкә тараватиду? Тарашқа ким мәжбурлап,зорлаватиду?...

Әгәр биз мошу петимизчә маңиверидиған болсақ,у қандақ ақивәтләргә елип келиши мүмкин? У,бир Аллаһниң өзигила аян,әлвәттә!

Дәрия бойидики бир егиз дөңгә чиқивелип,әтрапимға қараймән. Илан изи мисали йейилип еқиватқан,бу тәвә хәлқи болған уйғурларниң нәччә миң жиллиқ тарихиға,мәдәнийити билән сәньитигә,шану-шавкәтлик дәвирлири билән шаду-хорамлиқ күнлиригә,хану-вәйранчилиқлар билән күлпәтлиригә,қан кечип қилған жәңу-күрәшлири билән еғир  қисмәтлиригә,тартиватқан мислисиз азаплири билән чәксиз қайғу-һәсрәтлиригә гува Или дәрияси!

Жирақ-жирақлардин көзгә чүшүп турған дәрия яқисидики тал-дәрәхләр,қомуч-қорайлар,чәксиз кәткән етизлиқлар,йешиллиқлар,бостанлиқлар,турхунлиридин ислар чиқип турған пака-пака там өйләр,хадүкләрдә,ешәк һарвуларда кетиватқан адәмләр,кичик балилирини көтүришип,йетилишип,кичикинә бопилирини қолтуғиға қисивалған һалда һәр тәрәпкә кетиватқан жуган-чоканлар билән етизларда кәтмән чепиватқан деханларға көзлирим чүшкәнлиридә,бирдә раһәтләнгәндәк,бирдә азапланғандәк болдум. Или дәрияси болса,қирғақларға урулуп,толиму муңлуқ,толиму лай,сөрүн еқивататти.

Бу көрүнүшләргә қарап раһәтләнгиним,уларниң әшу там өйләрдә яшаватсиму,машиниларға әмәс,ат һарвуларға,ешәк һарвуларға олтарсиму яки балилирини көтүришип,йетилишип пиядә маңсиму,әтидин кәч киргичә етиз-ериқта кәтмән чапсиму,қанчә машақәттә яшисиму өз зиминини,өз вәтинини сақлап келиватқанлиғи еди!

Азапланғанлиғим,бу жапакәш хәлиқниң бүгүнки күндики пажиәлик тәғдири!... Бу тәвәдә,шу күнләрдә көңли тоқ,ғәм-қайғу,әндишиси йоқ адәмләрни тепиш тәс. Һәмминиң қәлби яриланған. Не-не қиран-жигит балилиридин,чирайлиқ қизлиридин айрилған,уларниң йә өлгән,йә тириклигини биләлмәй аһ уруп жүргән бечарә ата-аниларниң көз яшлири мошу Или дәриясидәк ақмақта...Өз зиминида,өз вәтинидә яшап турупму һоқуқсиз қалған,инсанчә яшаш һоқуқидин айрилған бу хәлиқниң келәчәк тәғдириниң немә болушидин,қандақ болушидин,түрмиләрдики миңлиған,он миңлиған гунасиз яшларниң тәғдиридин әнсирәттим,азаплинаттим.

Шу хил һәм раһәтлик һәм азаплиқ ой-хияллар билән Или дәрияси бойлирини узақтин-узақ айландим. Кейин өйгә қайтмақчи болдум. Балилиқ дәвирлиримдә суға чөмүлидиған жайға бардим. Шу жайдин бир очум топини алдимдә,қол яғлиғимға түгүп,янчуғимға салдим. Андин бу гөзәл маканим билән хошлишип,қайттим.

Или дәрияси сүйи йәнила шу баяқидәк муңлуқ,лай еқивататти!...

 

Кәчтә тағамниң өйигә бардим. Мәхсәт,улар билән хошлашқач,уларни сәпәргә кетиватқинимдин хәвәрдар қилип қоюш еди.

Бирақ,мән тағамға,кичик анамға вә балилириға қип-қизилла ялған гәп қилдим.

-Силәр биләмсиләр,билмәмсиләр,у тәрипини билмәймән,-дедим уларға.-Атамниң Қәшқәрдә бир йеқин дости бар еди. У киши Ғулжиға кәлсә,бизниң өйгә кәлмәй,бир икки кечә меһман болмай кәтмәйдиған. Атамму Қәшқәргә барса,у ағинисиниң өйигә чүшмәй,уларниң өйидә бир нәччә күн меһман болмай кәлмәйдиған. Иккиси наһайити қәдирдан ,қиямәтлик дост еди. У киши мени бәк яхши көрәтти. У кишиниң Айнисә исимлик чирайлиқ бир қизи билән бир оғли болидиған. Атам вапатидин бир аз вақит илгири мени Қәшқәргә,әшу ағинисиниң өйигә елип барған еди.Улар бизни өйидә үч-төрт күн меһман қилип,көңлимизни көтәргәнди.

Атам билән у ағинисиниң арзу-армини,мәхсити бир-бирси билән қуда болуш екән. Биз,Айнисә иккимиз уни кейин билдуқ...Әдәп-әхлақлиқ,ай десә үзи,күн десә көзи бар Айнисәни мән бир көрүп,сөзләшкәндин кейинла у қизни чин қәлбимдин сөйүп қалған едим. Айнисәму мени яқтуруп қалған екән. Һәр иккимиз келәчәктә той қилишқа,аилә қурушқа қаттиқ вәдә қилишип,бир-бирсимизгә хәт йезишип турғандуқ.

Айнисәниң атиси Қәшқәр тәвәсидики атақлиқ содигәр,чоң байларниң бирси екән. Айнисәниң акисиму содигәр-тижарәтчи болуп, биз Қәшқәргә барған жили өйләнгән екән. Атиси у акисиғиму алайтән қора-жай салдуруп бәргән екән.

Икки күн илгири Айнисәдин хәт алдим.Акиси үч-төрт ай илгири машина һалакитигә учрап,қаза қипту. Ялғуз оғлиниң қазаси атисиға бәк еғир кәлгәнму,хелила ағирип,йетип қапту. Атиси мениң келишимни,мән билән көрүшүшини арзу қиливатқан охшайду. Шуниң үчүн әтә әтигәндә Қәшқәргә маңмақчимән. Айнисәниң атиси; «Көзимниң тиригидә ағинәмгә бәргән вәдәмни орунлап,иккиңларниң никасини қийип қояй»дәп арзу қиливатқан болуши  мүмкин,дәп ойлаватимән. Әгәр шундақла иш болса,мән жан дәп мақул дәр едим. Чүнки мән Айнисәни яхши көрүмән,униң билән аилә қурушни арман қилимән. Әгәр һәммә иш мән ойлиғандәк,арман қилғандәк болса,Қәшқәрдә қелип қелишимму мүмкин!...

Бу сөзләрни өйимиздә ижаридә олтириватқан Әхмәтжан ака билән Зәйтунәм һәдигиму шу бойичә ейттим.

 

Әтиси әтигәндә Ваң Жун ағинәм мени узутип,Қорғас чегарисиғичә кәлди.

-Хәйир хош,достум,-деди у мени қаттиқ қучағлап туруп қулуғимға.-Саңа ақ йол тиләймән! Өзәңгә сақ бол,миқта бол. Бир амалини тепип,чәт әлләргә,бу йәрдин жирақларға кәт. Һазирчә,шундила сән бехәтәр яшайсән!

-Рәхмәт саңа,достум,-дедим мәнму униң қулиғиға пичирлап.-Маңа қилған яхшилиқлириңни һеч қачанда унтумаймән. Биз йәнә учришимиз,яхши күнләрдә,улуқ күнләрдә учришимиз!

-Әлвәттә,биз чоқум учришимиз!...

 

Киндик қеним тамған гөзәл Ғулжа шәһиримдин әйнә шундақ айрилдим.

Вәтән дәп вәтәндин айрилдим!

 

 

 

                                                        !!- қисим

 

 

                        Мусапир дәрди

 

 

Тудахун ака билән Қазақстанниң Алмута шәһиригә кәлдуқ. Ширкитимизниң шәһәрдики ижаригә елип қойған икки ханилиқ өйигә орунлаштуқ. Ширкәтниң ишлири билән бир нәччә күн өтти.

Бир күни кәчтә мән Тудахун акиға,униң билән немә мәхсәттә бу тәвәгә чиққанлиғимни очуқ ейттим.

-Шундақ ишлар барму техи?-деди Тудахун ака һә дегәндә һәйран болуп.

-Әшу чүшлиримдин өзәм бәк әнсирәп,қорқуп жүрдим,ака,-дедим көңлүмдикини очуқ ейтип.-Сақчилар бир күни келипла пут-қоллиримға кишән-койза селип елип кетидиғандәкла қилип туратти. Кейин Ваң Жунға һәммини ейттим.У мениң сөзлирини аңлап,мениң тезликтә Оттура Азия тәрәпкә чиқип,бу яқлардин бир йолини тепип Америка яки Явропа әллириниң бирсигә кетишим керәклиги һәққидә мәслиһәт,йол-йоруқ бәрди,сиз билән биллә йолға салди!...

-Шундақ дегин,ука?

-Һә,шундақ.

-Ваң Жун наһайити яхши йол көрсүтипту,-дәп тамака туташтурди Тудахун ака.-У яхши бала. Сени бәк һөрмәтләйду-қәдирләйду,яхши көрүду. Мән униң саңа болған садақәтмәнлигигә,һәқиқий достлуғиға һәйран қалимән. Иккиңларниң достлуғиға һәвәсим келиду. У сени немигә шунчә яхши көрүду?

-Билмәймән,ака. У иккимиз түрмидә тонушуп,дост болуп қалдуқ,халас. Мән униңға бирәр яхшилиқ қилғинимму йоқ.Аллаһ мени униңға иссиқ көрсүтип қойған болуши мүмкин?... Ваң Жунниң арқисида силәрниң ширкәткә ишқиму орунлаштим,пуллуқму болдум,сизгә охшаш яхши акамни тепивалдим? Буниң үчүн Аллаһға миңларчә шүкри кәлтүримән!

-Һә,бу ишларниң һәммиси Аллаһниң орунлаштуруши,-дегән Тудахун ака маңа соал нәзәридә тикләндидә.-Әнди немә қилмақчисән?

-Билмәймән,ака,-дедим мән.-Маңа әнди сизниң йол-йоруғиңиз,мәслиһитиңиз,ярдимиңиз керәк,ака? Мән әнди тәғдиримни сизниң қолиңизға тапшурдум?!-авазим титрәп чиқип кәтти...Тудахун акиниң көзлиригә нижатлиқ тиләп тикләндим. У сигаретини қенип-қенип шоридидә,сөз башлиди.

-Растини ейтсам,биринчи қетимдила сени көргинимдә,сән көзимгә иссиқ көрүнгән едиң! Сениңдики миллий роһ,миллий ғорур билән вижданлиқ һәм жасарәтлигиң маңа йеқип қалған еди? Кейин аңлисам,яхши адәмниң балиси екәнсән,укам. Саңа охшаш жүригидә оти бар,вәтән дәп көйүдиған жигитләрни яқтуримән,яхши көрүмән...Сениң достуң әшу хитай жигити саңа шунчилик яхшилиқларни қиливатқинида,мән қолумдин келидиған ярдимимни сениңдин айисам,у дунияға барғанда, Аллаһниң алдида қандақ жавап беримән?...

-Рәхмәт,Тудахун ака,рәхмәт,-дедим һаяжандин.-қилған яхшилиғиңизни өмүр бойи унтумасмән?!

-Бу дунияда адәмләр қолидин келип турғанда бир-бирсидин ярдимини айимаслиғи керәк,дәп ойлаймән,-деди Тудахун ака.-Ваң Жунға қайилмән. У сениң тәғдириңдин әнсирәп,сениң қайтидин әшу дозақ-түрмиләргә кирип кетишиңдин,сениң набут болуп кетишиңдин қорқуп,һеч кимгә сәздүрмәй,сени ширкәтниң ишлирини бәжириши керәк дәп,мениң билән бу яққа чиқарғиниға апирин!... Бүгүнки бу бузулған заманда,бузулған жәмийәттә,бузулған дөләттә Ваң Жунға охшаш жигитләрни һәтта өз миллитиңдин, уйғурларниң ичидин тепиш тәс,укам? Көрдүңму,хитайларниң ичидиму әжайип инсанпәрвәр адәмләр көп!

-Мениң жүрүгимдики гәпни қилдиңиз,ака,-дедим.-Ваң Жун ағинәм сиз ейтиватқан бу бузулған жәмийәтни,бу диктатор түзүмни,алдамчи коммунистик партияни наһайити өч көрүду,яман көрүду! Немишкә десиңиз,униң акисини Тяньәнмин мәйданидики студент-яшларниң тинчилиқ намайиши вақтида танкиға чәйлитип өлтәргән екән!

-Шундақму?

-Һә,униң әшу акиси бизниң Өркәш билән йеқин дост болушқан екән...Ваң Жунниң мени өзигә йеқин дост тутуши,бизниң мәхсәт-мудаимизниң,тутқан йолимизниң,нишанимизниң бирлиги дәп ойлаймән? Ваң Жун өзи демократ жигит.У чәт әлләрдики хитай демократлирини қоллайдиғанлиғини,рус империясиниң мустәмликисидин қутулуп,өзлириниң мустәқил дөләтлирини қуруп яшаватқан түркий хәлиқлиригә охшаш биз,уйғурларниңму өз вәтинимизгә өзлиримиз егә,ғожа болуп яшишимизни халайдиғанлиғини талай қетим ейтқан.

-Ваң Жун ағинәң қалтис жигит екәндә?

-Һә,у көрүнүштә,еғизида «Жуңго коммунистик партияси яшисун!»дегини билән ичидә,жүригидә «Жуңго коммунистик партияси йоқалсун!»дәйдиған жигитләрдин!...

Сөһбитимиз шу мавзу үстидә хелә давам қилди.Бир чағда Тудахун ака;

-Мениң оюмму Ваң Жун ағинәңниң ойи билән бир йәрдин чиқиватиду.,-дәп сигаретини күлданға бесип өчәрдидә,шундақ деди.-Саңа әнди бу йәрдә узақ қелишқиму болмайду. Бир йолини тепип,жирақ чәт әлләрниң бирсигә чиқип кетишиң керәк.Шу чағдила бехәтәр яшайсән,өз арзу-мәхсәтлириңгә йетисән,укам?

-Мениң арзу-арман,мәхсәтлирим өзиңизгә яхши мәлум,ака,-дедим Тудахун акамниң сөзлиригә жавабән.-Әшу жирақ чәт әлләрниң бирсигә чиқивалсам,у йәрдики вәтән давасини қиливатқан вәтәндашлиримниң сепигә қошулувалсамла болатти?

-Аллаһ буйриса, у мәхсәтлириңгә чоқум йетисән,укам!

-Илаһим, ейтқиниңиз кәлсун!-дедим вә соридим.-Тудахун ака,чәт әлгә чиқип кетишниң қандақ йоллири бар,у тәрипи һазирчә маңа намәлум?

-Бу һаятта пәқәткинә өлүмгә чарә йоқ. Униңдин башқа һәммә нәрсигә чарә тепишқа,йол тепишқа болиду!...

Тудахун акамниң ишәшлик ейтқан бу сөзлири маңа қанат пүткәндәк,әшу қанатлирим арқилиқ пәрваз қилип,жирақ чәт әлләргә хейим-хәтәрсиз, һазирла  учуп кетидиғандәк, мениңдә үмүт пәйда болған еди.

Тудахун акамниң көзлиригә нижатлиқ билән тикләндим. Шерин сөзләр чиқиватқан еғизидин йәнә қандақ яхши сөзләр чиқар екин,дәп тәлмүрдим.

-Әтә иккимиз бир йәргә баримиз. Жирақ чәт әлләрниң бирсигә чиқип кетишниң қандақ йоллири бар,шуни билимиз. Униңдин кейинки ишлар Аллаһ буйриса,биз ойлиғандәк болиду,укам,-деди у.

-Рәхмәт,ака,буниңдин кейинки тәғдирим әнди сизниң қолиңизда?!-дедим униңдин чәксиз миннәтдар болуп.-Өзиңизгә яхши мәлум,мениң Ваң Жунға охшаш садақәтмән,вападар достум билән сизгә охшаш меһрибан,қәдирдан акам,ишәнчлик яр-йөлигим,ишәнгән теғимдин башқа һеч кимим йоқ,тикәндәк ялғузмән!

-Хатиржәм бол,укам. Мәнму сени бир қосақтин чиққан инимдәк көрүмән. Қолумдин кәлгән һәр қандақ ярдәмни сениңдин айимаймән,-дәп Тудахун акам орнидин турди.-Вақитму хелә йәргә берип қапту,дәм алайли?...

 

Әтиси чүшкә йеқин Тудахун акам мени Алмута шәһириниң жуқарқи қисмидики сап һавалиқ «поле чудес»дәп атилидиған байлар мәһәллисигә такси билән елип барди. Икки қәвәтлик,үч қәвәтлик,бир-бирсидин һашамәтлик,бир-бирсидин чирайлиқ селинған өйләр сирттин қариғанниң өзидә, бәәйни хан сарайлиридәк көрүнәтти. Һәммила өй-қораларниң тамлири чирайлиқ хишлар билән адәм бойидин егиз қопуруп,қоршалған. Бир-бирсидин һәйвәтлик,бир-бирсигә охшимас полат дәрвазилар...

Биз чүшкән такси Тудахун акамниң ейтиши билән гүллүк ясалған қара полат дәрвазиниң алдиға келип тохтиди.

Биз машинидин чүштуқ.

-Мән саңа ейтқан ағинәмниң өйи мошу,-деди Тудахун акам һашамәтлик өйни ишарә қилип.-Өзи бай тижарәтчи болсиму,наһайити кәмтәр,ақ көңүл,меһмандост,хуш чақчақ киши. Бу иккимиз бәк қәдирдан. Ата-аниси Атушлуқ. Мени «атушлуғум,бир жутлуғум»дәп наһайити йеқин көрүду. Өзи әжайип,баһаси йоқ жигит.-дегән Тудахун ака дәрваза қоңғуриғиниң кнопкисини кәйни-кәйнидин бир нәччә қетим басти.Қоңғирақ кнопкисидики микрофондин;

-Ким бу?-дегән әр кишиниң авази аңланди. Тудахун ака аваз егисини тонуған болса керәк,чақчақ арилаш шундақ деди;

-Дәрвазини ачсила,ғожам! Атуштин Тудахун акилири келәп қалди?!

-Вай,һазир тәхсир,мана һазир!-дегән аваз билән тәң дәрваза қулупи автоматлиқ түрдә шарақ қилип ечилди...

Биз һойлиға кирдуқ. Кәң-таша һойла. Һәммә әтрап гүл. Сол тәрәптә үзүм бариңи. Бараң астиға бүгүлүк ясалған. Униң үстигә гиләм,чөрүлдүрүп әтләс көрпиләр селинған. Оң тәрәп мевилик бағ. Яш мевә дәрәқлири барақсанлишип туриду. Асти йеп-йешил чим чөп. Һойла ичидики һәр хил гүлләрдин гүпүлдәп келиватқан хуш пурақлар димақларни ғидиқлайду,тениңгә раһәт,һөзүр беғишлайду. Нерирақ жайға мәхсус ясалған адәм бойидин егиз «тағниң» чоққисидин етилип чиқиватқан мөлдүр су «тағ» ташлирини ялап,ширилдиған аваз чиқирип төвәнгә еқип туратти. Һойла ичи шунчилик салқин еди. Мәйин шамал үзлириңни силиқ сийпап өтәтти.

«Паһ,немә дегән қора-жай бу!... Бәәйни жәннәтниң өзи. Жәннәт дегән мошундақ болса керәк?!»дәп ойлидим.

-Әссаламуәләйкүм,хуш кәпсиләр,хуш кәпсиләр!-дегиничә өйдин чиқип кәлгән толуқ кәлгән ақ үзлүк,қошма қаш, әллик яшлар әтрапидики киши қоллирини ғаз қанитидәк керип,Тудахун акамға қарап күлүмсиригән һалда маңди...

Улар қучағлишип көрүшти. Һал-әһвал сорашти. Мени тонумиғанлиқтин,адәмгәрчилик йүзисидин өй егиси мән билән қол елишип саламлашти. Шу арида;

-Вай,Тудахун акам келип қаптиғу?!-дегән аял кишиниң жараңлиқ авази аңланди. Өй егисиниң аяли болса керәк,чирайлиқ кийингән һөснидар жуган Тудахун акамға салам қилип,улар қоюқ тинчлиқ-аманлиқ сорашти.

-Қени,қени меһманлар,жуқуриға,жуқуриға мәрһәмәт?!-дәп саһипханлар бизни бүгүлүк үстигә тәклип қилишти.

Биз жуқуриға чиқип олтира-олтирмай,қәпәздики бөдүнә «витвалдақ,витвалдақ!»дәп бир нәччә қетим сайриди.

-Көрдиңму адаш,сени көрүп,саңа салам берип,хошаллиқтин бөдүниму сайрап кетиватиду?-деди өй егиси бараңға есип қойған чирайлиқ қәпәз ичидики қушни ишарә қилип.

-Һә,бу қушиңму сеғинип қалған охшайду мени?-деди Тудахун акамму күлүп.

-Саңа охшаш яхшиларни биз әмәс,учар қушлар билән жан-жаниварларму яхши көридудә!-деди өй егиси.

-Көп ашурувәттиң,адаш,-Тудахун акам кәмтәрлик билдүрди.

-Хош,бу инимиз ким болиду?- мени ишарә қилғач,Тудахун акамдин сориди өй егиси.

-Бизниң ширкәттә ишләйдиған инимиз. Исми Қәйсәр,-дәп мени тонуштурди.

-Наһайити яхши. Хуш кәпсиз,укам,-деди өй егиси сәмимийлик билән.-Мениң исмим Шавкәт. Тудахун акиңизниң бир жутлуқ қәдирдан дости болумән!

-Сиз билән тонушқинимға миннәтдармән,ака!

Аңғичә дәстихан селинип,дәстихан үсти һәш-пәш дегичә назу-немәтләр билән толуп кәтти. Һәдимиз бәк чаққан екән. Биз бир-икки пиялидин чай ичкичә,аччиқ-чүчүк қорулған гуйру сәй кәлтүрүлди...

Тудахун акам билән Шавкәт акиниң түгүмәс қизиқ параңлири,чақчақ һәзиллирини аңлап олтирип,уларниң бир-бирсини бәк қәдирләйдиған,бир-бирсигә бәк көйүнүдиған меһрибан яру- достлардин екәнлигигә һәвәсим кәлди. «Немә дегән очуқ-йоруқ,бир-бирсигә қәдир-қиммити чәксиз ағиниләр булар? Ағинә-дост дегән мана мошулардәк болуши керәк екән? Мошу хилдики қәдирдан  ағинилириң болса,немә арман!»дәп ойлидим.

-Бағ-варанни кичикинә айлинайли?-деди бир чағда Тудахун акам.

-Чарчап қалдиңму?...Мәйли адаш,мәйли,-хушхойлуқ көрсәтти Шавкәт ака.

-Яқә,тамақни кичикинә сиңдүрәйли дәймәндә?

-Бу дегиниңму тоғра!

-Һә растла,Һашим инимиз көрүнмәйдиғу?-деди орнидин турған Тудахун акам.

-Бар. Бағниң арқисида бир ишларни қиливататти.

-Униң ишлири қандақ болуватиду?-сориди Тудахун акам.

-Күтүватиду. Қачан чиқиши һазирчә бәлгүсиз.

-Һә,рисқи көтүрүлгән күни чиқип қалар. Рисқи көтүрүлмигичә, қанчә һәрикәт қилсаңму бекар?

-Униңға мәнму шундақ дәймән...

Мән уларниң бу сөзлиригә анчиму етибар берип кәткиним йоқ. Һашим дегини ким? Униңға қизиқмидим. Мениң бар ой-хияллирим башқа нәрсидә,йәни өз тәғдирим һәққидила еди.

Биз һойла ичидә у яқтин,бу яққа меңип,бу қорадики әжайип гөзәлликни тамашә қилғандәк болдуқ. Һойла ичидики «тағниң»чоққисидин етилип чиқип,пәскә ширилдап еқип чүшүватқан мөлдүр суниң алдиға кәлдуқ.

-Буни бәк яхши ойлап ясиғансәндә,адаш?-Тудахун ака фонтанға һәвәслинип қариған һалда.

-Ейтма,адаш,һәммидин мошуси есил болди,-деди Шавкәт ака.-Бәзидә һерип,чарчиғиниңда,суниң ширилдап,домулап еқишиға қарап олтарсаң,һадиғиң чиққандәк,өзәң йеп-йеник болуп қалидекәнсән. Шерин хиялларға чөмүлидекәнсән қара?

-Өзәңмиғу шаир қәлиб адәмсән!- күлди Тудахун акам.

-Мошу «тағниң» чоққисидин етилип чиқип,пәскә еқиватқан бу суға қарап үчла күн олтиридиған болсаң,шаир болуп кетишиң мүмкин!

-Тижарәтни ташлап,шаир болуп кәтмә йәнә?

-Аз-аз қеливатиду...

Улар қақахлап күлүшти. Мәнму уларниң күлкисигә қошулдум.

Тудахун акамниң авазини аңлиған болса керәк,бағниң арқисида бир ишларни қилип жүргән оруқ-инчикә,қарарақ кәлгән жигит жүгүрәп дегидәк бизниң алдимизға кәлди. Көрүнүштә у мәндин үч-төрт яш чоңдәк еди.

-Һой,Тудахун акам келип қаптиғу?... Әссаламуәләйкүм,ака!-дәп у көрүшүш үчүн сунған Тудахун акамниң қолини икки алқини арисиға алди.

-Ваәләйкүм әссалам,қандақ әһвалиң,Һашим?-деди Тудахун акам меһриванлиқ билән.

-Иншаалла,яхши ака,яхши. Өзиңиз саламәт турамсиз?-дегән у Тудахун акамниң қолиға үзини яқти.

-Һой,Һашим,сән бу акаңниң үзигә әмәс,қолиға сөйүватқиниң немиси?-чақчақ арилаш шундақ деди Шавкәт ака.

-Үсти-бешим мәйнәт екән,-хижаләт болғандәк ипадә бирдүрди у.-Тудахун акамниң қолиға әмәс,аяқлириға сөйсәмму әрзийду,-униң авази титрәп чиқти.-Тудахун акам қилған яхшилиқни өлгүчә унтумаймән. Мән силәргә бир өмүр қәриздармән,акилирим?!...

Мән униң көзлиридә лиққидә яшларни көрдүм... «Бу бала ким? Булар униңға шунчилик немә яхшилиқ қилғанду,һә?...Тохта,бу балини мән бир йәрдә көргәндәк қилимәнғу?...Һашим! Етиму,чирайиму тонуштәкла. Қайси Һашим болди бу,һә?»дегәнгә охшаш соаллар билән униңға синчилап қараймән. Қанчә қилсамму,есимға задила чүшүрәлмидим.

Бая Тудахун акам билән Шавкәт акиниң мән анчиму етибар бәрмигән сөзлири гүпла есимға келип,қулиғим түвидә қайтидин аңланғандәк болди. «Күтүватиду. Қачан чиқиши бәлгүсиз!», «Рисқи көтүрүлгән күни чиқип қалар!».

«Буму маңа охшаш вәтән дәп вәтәндин айрилған бир қачқун болуши мүмкин? Униң күтүватқини чәт әлгә чиқип кетиши болса керәк?...Ахир биз бу өйгә әшу мәсилә бойичә кәлдуқ әмәсму?...» Бу хил соаллар чақмақ тезлигидә калламдин өтти. «Бу балини бир йәрдә көргәндәк,чирайи тонуштәк қилип туриду?... Униң кимлигини Тудахун акамдин сорап биләрмән»дәп көңлүмгә пүкүп қойдум.

Тудахун акам Һашим билән параңлашқач, бағ тәрәпкә өтүп кәтти.

-Шавкәт ака,қора-жайни бәк қатуруп селипсиз?-дедим аридики жим-житлиқни бузуп.

-Һә,балилар үчүн салдуқтә,укам.

-Баллириңиз көп болса керәк?

-Аллаһға шүкри,төрт оғул,бир қизим бар,-деди Шавкәт ака һәм разимәнлик һәм мәғрурлуқ билән.

-Бала көп болса, шунчә яхши екән,ака? Һәдәм иккиңлар бәхитлик екәнсиләр? Төрт оғул,бир қиз! қандақ яхши?!-һаяженимни йошуралмай қалдим.-Баллириңизму бәхитлик екән қараң? Бәш қериндаш! Униң үстигә силәргә охшаш әжайип ата-анилири бар. Паһ,немә дегән бәхит бу?! Илаһим,бәхтиңларға көз тәгмисун,тил тәгмисун! Һәдәм иккиңларға Аллаһтаала бала-жақилириңларниң қизиғини,раһитини көрүшкә узақ өмүр бәргәй?!

-Рәхмәт,ейтқиниң кәлсун,укам,-Шавкәт ака мениң сөзлиримдин миннәтдар болғандәк болди.

-Балиларниң чоңи нәччидә,кичиги нәччидә?-дәп соридим.

-Чоңи жигирмә йәттидә,кичиги он бәштә,-дәп у маңа балилирини сирттин тонуштурғандәк болди.-Чоң оғлум Англиядә оқуватиду. Униңдин кейинкиси институтни пүтүрип, һазир банк хизмәтчиси. Үчинчи оғлум Қазақстан-Америка университетини бийил тамамлайду. Акилириға қариғанда,бу оғлум миқтарақ чиқти. Университетни пүтүрмәй оқуп жүрүп,чәт әл ширкәтлириниң бирсигә ишқа кириваптикән,бир жилдин ашти,һәм оқуп һәм хизмәт қиливатиду.Төртинчи оғлум келәр жили мәктәпни тамамлимақчи. Бу оғлумниң оқушқа қизиқиши анчә әмәс. Маңа охшаш тижарәтчи,содигәр болушни,ақча санашни яхши көриду,-дәп күлди.-Мәйли,бирсиңлар болсиму,дадаңниң кәспини давамлаштуруңлар дәп,уни өз хаһишиға қоюп берип,тәтил вақитлирида йенимда елип жүрүмән. Әң кәнжитай қизимиз сәккизинчи синипта әла оқуватиду.У қизимиз дохтур кәспини егиләймән дәп,арманда жүриду.Аллаһ  буйриса,әшу қизимизни оқутувалсақ,һәдиңиз иккимиз балилардин хатиржәм болумиз,укам.

-Яшаң ака,балилириңизни оқутуп,наһайити улуқ иш қипсиз. Оқуғанға немә йәтсун?

-Оқуған адәм,у башқа дуния,оқумиған адәм,у башқа дуния,-дәп Шавкәт ака сигарета туташтурди.-Бир-икки қетим қенип-қенип шоравалғандин кейин,сөзини давам қилди.-Кичик вақтимда мәнму оқушни яхши көрәттим. Әла оқаттим. Әла оқуғанлиғим үчүн синипниң класскоми едим. Ғулжидин атмишинчи жиллардин кейин бу яққа көчүп чиқтуқ. Биз үч оғул,төрт қиз,йәттә бала едуқ. Балиларниң чоңи мән болғанлиқтин,ата-анамға яр-йөләктә болуп ишләшкә тоғра кәлди. Оқалмидим. Вәтәндин айрилип,бу тәвәләрдә,бу турмушқа йәткичә наһайити көп қийналдуқ,укам. Турмушниң қийинчилиғи билән оқалмиғанлиғимдин,тил билмәслигимиздин «Аллаһ буйриса,балилиримни оқутимән»дәп,Аллаһдин чин дилимдин сориған екәнмән. Кичигидин башлап балилиримниң оқушиға алаһидә көңүл бөлдүм. Шуниң нәтижисидә балилирим оқушқа,билим елишқа дегән қизиқиш,интилиш билән өсти. Мана,униң мевиси!-дәп өз һаятидин,турмушидин,арзулап өстүрүватқан пәрзәнтлиридин разилиғини билдүрди.

Мән Шавкәт акиға,униң аилисигә,пәрзәнтлиригә һәвәсим кәлди.

Шавкәт ака оти өчүп қалған сигаретини бүгүлүкниң четидә турған күлданға апирип ташлидидә,мениң алдимға кәлди. Униң бу иши,мениң бу адәмгә болған һөрмитимни техиму ашурувәткәндәк болди...Лап қилип вәтиним көз алдимға кәлди. Бизниң Или тәвәсидә яки башқа жайларда болсун,Шавкәт ака қурамлиқлар,униңдин яшлар һәтта униңдин кичикләрниң һәммиси дегидәк чоң-кичик олтириш,сорунларда,тар вә кәң ханиларда сигарета дегиниңни,йоған қилип гезит қәғизигә оравалидиған махорка тамакиларни бәс-бәс билән чекишиду. Өйниң ичи аччиқ ис,сесиқчилиққа толуп кетиду. Әшу сорун меһманлири тамака қалдуқлирини күлданға әмәс,лай-патқақ,адәм вә малларниң нижислири чаплишип,қетип қалған өтүк,бәтинкилириниң тапиниғила бесип-сүркәп,отни өчүрүдидә,алдиғила,дәстихан үстигила ташлап,қоюшиду. Һәтта бәзилири барки,арқисиға өрүлүп,кигиз-гиләмләрни қайрип ечип,тамниң түвигә--йәргә түкүрүп,әшу түкүригигә тамака отини сүркәп-өчүрүп,ташлап,һеч нәрсә көрмигәндәк,һеч нәрсә болмиғандәк,параңни дөң соқушуп олтириверишиду. Бундақ паскиничилиқ ишларни мән көп қетим көргәнлигимдин, «Бу паскиничилиқ,бу мәдәнийәтсизлик кимләрдин жуққан,яки бизниң ата-бовилиримиз шундақмеди?»дәп өзәмгә-өзәм соал қояттим.Бирақ,ениқ жавап тапалматтим.

Мана,бүгүн болса,Шавкәт акиниң тамака қалдуғини шунчә кәң һойлида турупму йәргә ташлимай,өзидин нәччә қәдәм нерида турған күлданға апирип ташлиши,бу,таза-пакизлиқниң,мәдәнийәтниң бир түри еди. Мәдәнийәт дегән һәр адәмниң өзидин,аилисидин башлиниши керәк,дегини шу дәп ойлидим.

-Шавкәт ака,Қазақстанда иниститут,университетларда оқуш үчүн һәқ төләш керәкму,қандақ?-дәп соридим.

-Илгири һәқсиз еди,-дәп сөз башлиди Шавкәт ака.-Совет Иттипақи бәрбат болуп,униң мустәмликисидики мәмликәтләр өз мустәқиллигигә егә болғандин кейин,барлиқ саһаларда ихтисадий қийинчилиқлар бир дәвир йүз бәрди. Башқа жумһурийәтләргә охшаш Қазақстандиму ихтисат тапчиллиғидин алий оқуш орунлири һәқ төләп оқуш системисиға көчүшкә мәжбур болди. Бирақ,шуниң өзидиму бәш баһа билән имтиһандин өткән балилар һәқсиз оқуйду. Һәтта студентларға дөләт тәрипидин стипендия төләйду.Барлиқ пәнләрдин әла оқуған студентлар оқушни тамамлиғичә яман әмәс стипендия ақчисини елип туриду. Әлачи оқуғучиларға ятақханилар һәқсиз берилиду. Әнди коммерциялик дәп қойидиған бөлүмләрдә оқуғанлар болса, жиллиқ оқуш пулини төлиши шәрт. Һәр һалда унчиликму көп әмәс.

Мениң балилиримниң һәммиси «бюджетни» дәп қойидиған бөлүмләргә оқушқа чүшкини үчүн бир тийин ақча төлигини йоқ. Әксинчә,балилирим бәш жил дөләттин ачқа елип туруп оқуп,оқушлирини әла баһаларда тамамлиди.

-Қандақ яхши,-дедим мән.-Бизниң дөләттә мундақ ишлар йоқ. Миң әла оқуп кетиң,бәрибир. Жиллиқ оқуш пулини төлимисиңиз,алий мәктәпләрниң ишиги сиз үчүн йипиқ. Шуниң үчүн алий мәктәптә оқуш маңа несип болмиди...

Мән Шавкәт акиға өзәмниң биринчи синиптин тартип,оттура мәктәпни тамамлиғичә барлиқ пәнләрдин бәш баһаға оқуғанлиғимни,алий мәктәпләрдә,чәт әлләрдә оқуш арзуюмниң наһайити күчлүклигини,амма,атам вапат болғандин кейин,турмуш қийинчилиғидин бу арзу-арманлиримниң кумпәй-кум болғанлиғини сөзләп бәрдим.

-Шундақ дә,укам,-улуқ-кичик нәпәс алди Шавкәт ака.-Биздә,Қазақстанда шунчә имканийәт,шараитлар бар турғулуқ,бәзи адәмләр,болупму,заманниң өзгүрүшигә бағлиқ заманға убдан маслашқан,сода-сетиқ,тижарәткә,пул тепишқа бешичила киришип кәткән кишиләрниң көпчилиги балилирини оқутушқа тамамән көңүл бөлмәй қоюшиватиду. Уларниң чүшәнчиси,көз қаришида,бүгүнки заманда оқуған адәмләргә қариғанда ақчиси көп адәмләр барлиқ жәһәттин жуқуримиш. Һәр оқуған зиялилар,алимларға қариғанда,ақчиси көп тижарәтчиләр абройлуқ,һөрмәтликмиш. «Кекәч болсиму, байниң балиси сөзлисун»дегинидәк,бу заман оқуғанларниң әмәс,пулдарларниң замани. Шуниң үчүн оқуш әмәс,пул тепиш керәк,чоң тижарәт қилиш керәкмиш?!

Әшундақ көз қараштики,пикирдики адәмләрниң талийиға мән; «Қудуқниң астидики пақа жуқуриға қарап, «Асманниң бари шу,дунияниң бари шу»дәйдекән. Ағиниләр, буниң һәммиси өткүнчи дәвир. Дунияға очуқ көз билән қарайли...Пулму керәк,пул билән биллә оқушму керәк. Өзәңлар ойлап көрүңлар,байниң арқисидин хәлқигә немә қалиду? Һеч нәрсә қалмайду! Оқуған алимниң арқисидин немә қалиду? Униң язғанлири қалиду!... Шуниң үчүн,бурадәрләр,балилириңларни оқутуңлар? Бизгә,уйғурларға һазирчә қилидиған әң муһим иш,у,балилиримизни оқутуштин ибарәт! Тапқан шунчә пулиңни покиниңға бесип ятмай,уни техиму көпәйтимән дәп ойлимай,балилириңларни чәт әлләргә чиқирип оқутуңлар? Балилириңларни билимлик қилиңлар. Улар тил үгәнсун. Қанчә көп тил билсә,шунчә яхши. Биз,балилиримизни келәчәккә тәйярлишимиз керәк?!»дегәнгә охшаш гәпләрни қилсам,уларниң ичидики бәзи ахмақ,наданлар «Сән оқутуватисәнғу,болди,шу йәтмәмду» дегәнгә охшаш сесиқ гәпләрни қилип,оғамни қайнитиду,ука.

-Бизниң мошу күнләргә қелишимиз,өз вәтинимизгә өзимизниң егә,ғожа болалмай қелишимиз,қулларчә яшишимиз йәнила шу биз,уйғурларниң оқумиғанлиғи,йетәрлик билим-сәвийәгә егә болалмиғанлиғи, наданлиғи,саватсизлиғи,хурапат патқиғиға петип,Абдуқадир Дамуллам ейтқандәк,ғәпләт уйқусида һаман ятқанлиғимиздин, дәп ойлаймән,-дедим көңлүмдикини очуқ ейтип.

-Интайин тоғра ейтисән,укам,-дәп мени қувәтлиди Шавкәт ака.

Шу арида Тудахун акам билән Һашим бизниң йенимизға келишти.

-Иккиңлар хелә параңлашқандәк көрүнисиләрғу?-деди Тудахун акам бизгә күлүмсирәп қарап.

-Һә,Қәйсәр иккимиз яхшм параңлишивалдуқ,-деди Шавкәт ака.-Бу укаң хелә сәвийәлик жигит көрүниду?- мени ишарә қилди.

-Һә,бу оқуйдиған бала еди,амал йоқ,оқалмиди.

-Оқуймән дегән адәм үчүн әтә-кечи болмайду.

-Оқушқа имканийәтму йоқ,шараитму йоқ һазирчә,-дедим һәқ гәпни қилип.

-Һә,оқушқиму имканийәт,шараит керәк,- мени қувәтлигәндәк болди Шавкәт ака.

-Мән иккиңларни бир-бирсиңларға тонуштуруп қояй?- Тудахун акам мени Һашим билән  тонуштурди.

-Сәнму Ғулжилиқ екәнсәндә?-соридим Һашимдин.

-Һә,Ғулжилиқ мән.

-Сени бир йәрдә көргәндәк қилимән. Бирақ,баятин ойлап задила есимгә чүшүрәлмәйватимән?

-Мән сени көрүпла тонуған. Сән Аблимит әпәндимниң оғли Қәйсәрғу?

-Шундақ. Мән сени есимға алалмайватимән?

-Биз Төпичи мәһәллисидә турған.

-Немә тирикчилик қилаттиң?

-Немә тирикчилик дәйсән,қол һарвуси билән кочиму-коча жүрүп,сәй-көктат сататтим.

-Һә болди,әнди есимға кәлдиң. Сән һелиқи сәйчи Һашим әмәсму?

-Дәл өзи. Әшу сәйчи Һашим мән болумән,- күлди у.

-Сени көрмигинимгиму хелә болуп кетипту. Өзгүрүп кетипсән?

-Бу башларға немиләр кәлмиди дәйсән,ука?!-у маңа мәналиқ тикләнди.

«Мениң бешимға кәлгән дәрт-әләмләр сениң бешиңға кәлмигәнду?»дегән сөз чақмақ тезлигидә калламдин өтти.

Шу арида чайханидики қазан беши тәрәптин өй егиси аялниң авази аңланди;

-Шавкәт,тамақ тәйяр болуп қалди!

-Қени меһманлар,тамақ тәйяр болуп қапту,мәрһәмәт!- Шавкәт ака бизни дәстиханға тәклип қилди.

-Һашим,келин көрүнмәйдиғу?-сориди Тудахун акам мән тонуйдиған бу  сәйчи Һашимдин.

-Балиниң сәл тави болмай,дохтурханиға елип кетиведи,һели келип қалар,-деди.

«Буниң аялиму бар,балисиму бар екәндә?-дәп ойлидим.-Мошу йәрдә турамдекинә? Шавкәт акиниң яки  аялиниң туққинимекин?».

-Һашим,ишлириңни қоюп тур,биллә тамақ йәйли?-деди Шавкәт ака униңға.

-Мақул,ака. Мән һазир,- у бағ тәрәпкә өтүп кәтти вә һәйәл қилмай,үз-қоллирини жуюп,кийимлирини йөткәп чиқти.

Биз төртийлән дәстиханни чөрүдәп олтарған һалда әжайип охшиған ләңмәнни иштәй билән йейиштуқ. Андин икки-үч түрлүк қорулған сәйләр кәлтүрүлди.

-Мана әнди Ғулжа пәдисидә әллик-әлликтин ичкәч, параңлишайли?- Шавкәт ака қәдәһләргә һарақ қуюшқа башлиди.

-Ичмисәкму болатти. Бопту,қуй адаш,иккимизниң ичмигинимизгиму хелә болуп қапту?- Тудахун акам хуш тәбәссүм билдүрди.

-Шавкәт ака,маңа қуймисиңизму болиду,мән бундақта йоқ?

-Қәйсәргә қуйма,бу укам ичиштиму йоқ,чекиштиму йоқ,-деди Тудахун акам.

-Наһайити яхши екән. Ичмигән,чәкмигән яхши,-Шавкәт ака маңа күлүмсирәп бақти.

-Биз,Тудахун акиңиз иккимиз ичиштиму бар,чекиштиму бар,-деди Шавкәт ака.-Бирақ,күндә әмәс,мошундақ күнидә. Улуқ Өмәр Һәйьям һарақ-шарап тоғрилиқ язған бир шеирида;

                              Мәй ич,дана-данишмән билән ич,

                              Яки гүл йүзлүк бир зиба билән ич.

                              Аз-аз ич,гаһ-гаһ ич,

                              Әзмә- ләхва болма,һая билән ич.

Өмәр Һәйьям язғинидәк,биз,Тудахун акиңиз иккимиз аз-аз,гаһ-гаһ ичип қоюмиз,-дәп қақахлап күлди. Һәммимиз униң күлкисигә қошулдуқ...

Һашим «Маңа қуймаң,мән ичмәймән»дегини йоқ. Үчийлән икки-үч қәдәһтин ичишти. Кәйпияти чағ болушти. Қизиқ параңлар,чақчақ күлкиләр башлинип кәтти. Мән уларниң һәр хил мавзулардики қизиқ гәплирини тиңшап,күлкилиригә қошулуп,усулуқ су ичип олтиривәрдим.

Бир чағда Тудахун акам билән Шавкәт ака өзлириниң париңиға чүшүп кәтти. Мән Һашимға;

-Һашим,жүрә,бағ ичини айлинип чиқайли?-дедим.

Мениң бу илтимасим Тудахун акам билән Шавкәт акиға яққан болса керәк,улар бир-бирсини қувәтлигән һалда;

-Һә,Һашим,Қәйсәргә бағни көрсәт?Ичмигинидин кейин зерикип қеливатиду!...

 

Һашим маңа һойла-арамни,бағ-варанни айландуруп көрсүтүп чиқти. Шавкәт акиниң бу қорасида,беғида һәммә нәрсә бар екән. Нәччә хил сортлуқ алма,нәшпүт,өрүк,глас,анар,беһи һәттә әнжурғичә болған мевә-дәрәхлири шахарап,өсүп турупту. Буларниң һәммиси яш көчәтләр болғанлиқтин,айримлири мевә беришкә башлапту. Һашимниң ейтишичә,Шавкәт акиниң бағвәнчиликкә һәвәси бәк күчлүк екән. Глас,анар,беһи,әнжур көчәтлирини Өзбәкстандин мәхсус елип келип,өз қоли билән олтарғузған екән. Мевә дәрәхлириниң астиға чим уруқлирини чечивәткәнликтин,һәммә әтрап йеп-йешил еди. Һәдимизму мәрһум анамға охшаш гүлхумар екән. Һойла ичидики хилму-хил,рәңму-рәң ечилип кәткән гүлләр һәр қандақ адәмни паһ дегүзүп,һәвәсини кәлтүрәтти.

Һойлиниң арқа тәрипигә ишик-деризилирини бағқа қаритип селинған бир нәччә еғизлиқ өйләр бәк чирайлиқ ясилипту.

-Мана бу,монча!-дәп Һашим мени чәттики ишикни ечип,ичкиригә елип кирди. Ағзим ечилипла қалди.

-Паһ,паһ,немә дегән һәйвәтлик,чирайлиқ ясалған монча бу?-дәймән чаққанғина бу өй ичидики карамәтләрни көргәч,буни ясиған устамниң һүниригә,маһарәт-тапқурлиғиға қайил болдум.

Андин Һашим маңа мончидин сәл бери селинған икки ханилиқ чаққанғина өйни көрсәтти.

-Бу өйдә биз туруватимиз!

-Аялиң бар охшимамду?

-Һә,аялим,бир балам бар!

-Бу кишиләр йеқин уруқ-туққанлириңлар болса керәк?

-Яқ,һеч кимимиз әмәс!

-Һеч кимимиз әмәс?-униң жававини өзигә соал қилип қойдум.

-Һә,булар бизгә,мундақ ейтқанда,уруқ-туққанму әмәс,тонуш-билишму әмәс. Бирақ,һазир уруқ-туққан,бир қосақтин чиққан қериндаштин артуқ болуп кәттуқ. Әжайип яхши адәмләр!... Мошу өйдә туруватқинимизға бәш-алтә ай болуп қалди. Ижарә һәққи дәп бир тийинму алмайду. Һәтта күн арилап дегидәк тамқниму биллә йәймиз. Қочақтәк ясап қойған бу өйләрдә бекарға олтириватқинимизни аз дегәндәк,һазир ейтқинимдәк,өзлири немә йесә,бизгиму шуни бериватқинидин адәм бәк хижаләт болуп қалидекән қара? Шуңа аялим иккимиз қораниң,бағ-варанниң,өйниң у бу ишлирини қилип қоюмиз.

-Яхши адәмләр екәнлиги көрүнүп турупту.-дедим мән Шавкәт акиниң интайин кәмтәрин,очуқ-йоруқ,хуш чақчақ адәм екәнлигини,аялиниң хуш-хой,меһмандостлиғидин рази болуп,бу адәмләрни бирдин өзәмгә йеқин,яхши көрүп қалғанлиғимни ейтип.

-Бу кишиләр билән қандақ тонушуп қалдиң?-Һашимниң сөзлири мениңдә тәсират,қизиқиш пәйда қилғач,соридим.

-Тудахун акам арқилиқ! Тудахун акамниң маңа қилған яхшилиқлирини мән дегән адәм һеч кимгә бу дәрижидә қилалмиса керәк,һәм қилалмайду,дәп ойлаймән? Мән Тудахун акамға бир өмүр қәриздармән!...

-Һә,Тудахун акам әжайип инсан,яхшилиқ үчүнла яралған инсан! Буни мән өз көзим билән көрүп келиватимән,-дедим Һашимниң сөзлирини қувәтләп.

-Биллә ишләватқандин кейин көрүватисәндә?-деди Һашим.-Тудахун акам билән Шавкәт акамниң достлуғиға һәйран қалимән. Тудахун акамниң бир еғиз сөзи билән,мана өзәң көрүватисән,жәннәттәк қора-жайниң ичидә падишаһниң балилиридәк яшаватимиз.

-Яхшиниң шарапити дегини мана мошудә?

-Топ-тоғра ейттиң. Мошуниң һәммиси Тудахун акамға охшаш яхшиниң шарапити?!-чәксиз миннәтдарлиқтин Һашимниң үзлиридә тәбәссүм әкис әтти.

-Вәтәндин бу яқа юртларға қачан чиққан едиң?-униң сәргүзәштлирини билгүм кәлди.

-Һә-й-й,ука,-дәп Һашим улуқ-кичик нәпәс алди вә андин тамака туташтуруп,қенип-қенип шоравалғандин кейин,шундақ деди.-Бу қара бешимға кәлгән күнләрни язса,бир китап болар дәп ойлаймән...Һәммә бала әшу февраль вақиәсидин башланди,-Һашим бир нәччә дәқиқә жим-жит болуп қалди. Мән униң хияллирини бөлмәс үчүн үн қатмидим. Бир чағда у сөзини давам қилди.-Вәтәндин,киндик қеним тамған гөзәл шәһиримдин,ата-ана,қоми-қериндаш,достлардин айрилип,яқа юртларда мусапирчилиқниң,ғериплиқниң,йоқсизчилиқниң,бечариликниң дәрдини раса тарттим. Ялғуз мән әмәс,маңа охшаш,дәп қойидекәнғу, «анисиниң әмчигини қаттиқ чишлигән»ләр нурғун?!

-Демәк,бу яқларға чиққиниңға хелә болған охшайдудә?

-Һә,икки жилдин ашти,-дәп еғир хурсинди у.-Аялимниң чиққиниғиму бир жилчә болуп қалди.Йә Америкиға,йә Канадиға,йә Явропа әллириниң бирсигә кетивелишни кечә-күндүз Аллаһдин сорап туруватимиз...

Тудахун акамниң бая ағинисидин «Һашимниң ишлири қандақ болуватиду?»дәп сориғинида, «Күтүватиду. Қачан чиқиши бәлгүсиз»дегини  мошу екәндә,дәп ойлидим.

Бу һәқтә Һашимдин ениғирақ сорап,билмәкчи болдиму,бирдин ялтайдим. «Тудахун акамдин сорап билишимгә болидиғу»дегән қарарға кәлдимдә,Тудахун акамниң ахшам «Саңа бу йәрдә қелишқиму болмайду. Жирақ чәт әлләрниң бирсигә чиқип кетишиң керәк. Шу чағда бехәтәр яшайсән. Униң йолини тапимиз. Бу һаятта өлүмдин башқа нәрсигә амал тепишқа болиду... Әтә бу иш бойичә бир йәргә баримиз»дәп ейтқиниға қариғанда,Һашимниң чәт әлгә чиқип кәтмәкчи болуватқанлиғидин яхши хәвири бар екәндә?... Маңа бирдин очуқ ейтмиғини билән, бу ишниң бешида өзи туруватқан болушиму мүмкин? Демәк,Тудахун акам маңа охшаш қачақларниң қандақ йоллар билән чәт әлләргә чиқип кетишини убдан билиду?...Аллаһ, йолумни очуқ қилғайсән?!...

 

 

Шу арида бала көтәргән яш жуган һойлиға кирип кәлди. Бүгүлүктә олтарған Тудахун акам билән течлиқ-аманлиқ сорашқандин кейин биз тәрәпкә,йәни һойлиниң арқа тәрипидики өйгә қарап маңди.

-Өйдикиләр кәпту!-деди Һашим бала көтәргән у аялға қарап.

-Аялиңму?

-Һә,аялим шу болиду. Балини дохтурханиға елип кетиведи,кәпту.

Мән Һашимниң аяли билән саламлишип,биз течлиқ сораштуқ.

-Өйгә кириң,меһман?-деди у аял мунайимлиқ билән.

-Рәхмәт.

Чаққан кийингән,ақ үзлүк,қошма қаш,чирайлиққина кәлгән у жуган балисини көтүрүп өйигә кирип кәтти.

-Мән һазир,- Һашим аялиниң арқисидин әгәшти.

 

Монча өйиниң алдиға қоюлған орундуққа берип олтардим. Һашимниң «Һәммә бала әшу февраль вақиәсидин башланди. Вәтәндин,ата-ана,қериндашлардин айрилип,яқа юртларда мусапирчилиқниң,йоқсизчилиқниң дәрдини раса тарттим...»дегән сөзлири дәрру хиялимға кәлди.

Қол һарвуси билән сәй-көктат сетип,женини аран-аран беқип жүргән,оттура мәктәптиму түзүк оқумиған бу сәйчиниң вәтәнни тәрк әткидәк бешиға немә сәвдалар чүшкәнду? Февраль вақиәси дәйду,февраль вақиәсидә бу сәйчи немә гунаһ,жинайәт өткүзгәнду? Төрт еғиз сөзи билән төрт адәмни өзигә қаратқидәк,қайил қилғидәк билимгә,сәвийәгә,ихтидарға егә әмәс адәттики бир пухраниң бирси болған бу Һашим сәйчиниң вәтәнни ташлап, чәт әлгә чиқип кетишигә немә сәвәп?...Қанчә ойлимай,бу хил соалларға ениқ жавап тапалмас едим.

Аридин бир аз вақит өтүп,Һашим өйдин чиқти. Мениң йенимға келип олтарди. Тамака туташтурди.

-Балаңни дохтурға көрсүтүп кәптиму?-дәп соридим униң бая Тудахун акамға аялиниң балисини дохтурханиға елип кәткәнлигини ейтқинини аңлиғанлиғим үчүн уни сөзгә тартип.

-Һә,шундақ,-у сигаретини узақ шорап ичигә тартти.-Балимиз туғулишидин ағриқчан болуп туғулған қара. Пат-пат дохтурға көрсүтүп,тәкшүртип туримиз. Дора-дәрмәкләрни беришиду.Аллаһға шүкри,илгәркиләргә қариғанда хелила яхши түзиливатиду.Аста-аста сақийип кетәр, дәп үмүт қилимиз,- улуқ-кичик нәпәс алди у.

-Аллаһ шипалиқ бәргәй!-дедим. Униңдин башқа немә сөз қилишни билмәс едим.

-Ағриқчан болсиму,Аллаһ бизгә оғул пәрзәнт бәргән екән. Шуниңғиму шүкри дәп туруватимиз,- еғир хурсинди.

-Сөзлириңгә қариғанда,чәт әлгә чиқип кәтмәкчи болуватқан охшайсиләр?-дәп сориғач, Һашимниң бешиға немә күлпәтләр чүшкәнлигини билгүм кәлди.

-Һә,Аллаһ буйриса кетимиз,-деди Һашим бирдин роһлинип.-Күтүватимиз. Рухсәт қәғизимизла чиқса,кетимиз.  Бизгә охшашлардин бир нәччиси кетишти. Германиягә,Голландиягә,Белгиягә,һәтта Америка билән Канадиға кәткәнләрму бар!...

Һашим мениң қизиқип сорашлиримдин кейин,вәтәндин айрилип,сәрсан-сәрганданлиқта өткән күнлирини,еғир кәчүрмишлирини төвәндикичә һекайә қилди.

-Мән саңа бая ейтқинимдәк,һәммә балаю-апәт әшу февраль вақиәсидин башланди,-дәп сөз башлиди Һашим.-Әшу күни адәттикидәк,өз тирикчилигим билән сәй-көктатларни қол һарвусиға селип,кочиму-коча айлинип,сода қилип жүрәттим. Бир чағда қарисам,қаяқтин чиқти билмәймән,топ-топ яшлар «Аллаһ бир,Аллаһ һәқ!»дәп вақиришип,чоң коча билән мәйдан тәрәпкә кетиватиду. Мәнму шуларниң арисиға кирип қалдим. Сиртқа чиқип кетишниң һеч илажи болмиди. Сақчилар билән пухрачә кийингән бирлири сүрәтләргә чүшүриватиду,синалғуларға еливатиду.

Бир чағда,қаяқтин кәлди билмәймән. Һәммә яқ сақчилар вә һәрбийләр билән толуп кәтти. Әтрапни қоршавалди. Улар һә дегәндә асманға,андин топқа қаритип оқ етишқа башлиди.Топилаң башланди. Һәрбийләрниң бешида каска,қоллирида қалқан билән резинка калтәкләр,чотулар. Ур-соқ,қачә-қач башлинип кәтти.От өчүридиған машинилар топқа қаритип су чечишқа башлиди. Су болғанда бояқ-краска арилаштурулған су. У күни һава райи наһайити соғ еди. Яшларниң көпи костюм вә джимперларнила кийивалған.Үсти-бешида қелин кийимлириму йоқ. Қачә-қач башланди. Һәрбийләр көздин яш аққузидиған бомбиларни топқа қаритип атти. Әтирап қия-жия,вақираш-жақираш,бир-бирсини тиллишиватқан һақарәтлик сөзләр билән толуп кәтти. Жиқиливатқан,туруп қечиватқан,үсти-беши қанға боялған яшларниң ичидә қизларму бар еди.  Һәрбийләр билән сақчилар уларни қоғлап жүрүп тоғра кәлгән жайлириға резинка калтәкләр,чотулар билән айимай уратти. Жиқиливатқанларни жүк машинилириға отун басқандәк ташлатти. Уларни нәгә елип кетиватиду,һеч ким билмәтти.

Мән бир амал қилип топниң ичидин сиртқа аран чиқивалдим. Немә вақиә болуватқининиму билмәймән. Кейин билсәм,Или яшлири тинчилиқ намайишқа чиқишқан екән.

Өйгә аман-есән беривалдим. Кәчки тамақ вақтида ата-анамға бүгүн шәһәрдә,мәйданда йүз бәргән вақиәни бирму-бир сөзләп бәрдим.Оқ тегип өлгән,һәммә йери қизил қанға бойилип,яридар болған балиларни өз көзим билән көргәнлигимни,кейин ур-соқ башланғандин кейин,нурғун яшларни һәрбийләрниң машинилириға отун басқандәк бесип елип кәткәнлигини,уларниң ичидә қизларниңму барлиғини,шәһәрдә дәһшәтлик вақиәләрниң болғанлиғини ейтип бәрдим. Бу сөзләрни аңлап өй ичидикиләр наһайити қорқуп кетишти.

Аридин икки-үч күн өтүп,кәчтә сақчи машиниси бизниң дәрваза алдиға келип тохтидидә,қураллиқ үч-төрт сақчи өйимизгә бастуруп кирип кәлди. Қолумға койза селип,уруп-дүшкәлләп,ата-анамниң дат-пәриядиғиму пәрва қилмай елип чиқип кетишти,-Һашим сөздин тохтап,тамака туташтурди. Кәйни-кәйнидин узақ шориди. Униң көзлиридин ғәзәп-нәпрәт учқунлирини көргәндәк болдум.Улуқ-кичик нәпәс алған Һашим һекайисини давамлаштурди.-Шу йәрдинла мени түрмигә апирип солашти. Соал-сорақ қилишти. Топниң ичигә кирип қалғинимда,сүрәткә чүшүп қалған екәнмән. Шу сүрәт арқилиқ мени издәп тепипту. Маңа охшашлар күрмиң. Әшу баһанә болдидә; «Сән жәмийәттә қалаймиқанчилиқ чиқарған бузуқ унсур,миллий бөлгүнчи,диний әсәбий»дегәнгә охшаш яла-төһмәтләр билән раса қийнап,азаплиди. Түрмидики қийнап-азаплашларни ейтсам,ишәнмәслигиң мүмкин? Аллаһ хитайниң түрмисини һеч кимгә көрсәтмисун. Дәһшәтниң һәммиси түрминиң ичидә!...

Шунда калламға; «Сән ейтиватқан у дәһшәтләрни мәнму өз көзүм билән көргән,өз бешимдин кәчүргән. Бу мениң үчүн һәйран қалидиған,ишәнмәйдиған иш әмәс!»дегәнгә охшаш сөзләр кәлдидә,униң сөзлирини бөлмәй,тип-тинич тиңшап олтиривәрдим. У сөзини давамлаштурди.

-Мән у намайишиңни билмәймән. Униң ичидикиләрниң бирсиниму тонумаймән. Қалаймиқанда әшу топниң ичигә кирип қаптимән. Мән қол һарвуси билән сәй-көктат сетип,женимизни аран беқип жүргән бир адәммән. Силәр ейтиватқан адәмләрниң бирсиниму билмәймән. Улар билән һеч қандақ алақә,мунасиветим йоқ. Әшу қалаймиқан топилаңниң ичидин аран чиқип кәттим. Мән һеч нәрсә билмәймән,-дегән сөзлиримниң бирсигиму ишәнгини йоқ.

Кейин улар мени ток үстүлигә олтарғузди. Тимақлиримниң арисиға жиңнә тиқти. «Ялған сөз қиливатқан тилиң мошуму»дәп,тиллиримни тиливәтти. Мана,шуниңдин қалған ялдама!-дәп тилини чиқирип көрсәтти.

Һәқиқәтәнму,униң тилини тиливәткәнлиги көрүнүп туратти. Тилиниң үстидики қизил жиптәк сизиқлар,у дәһшәтлик кийнашлардин бәлгү берип туратти.

-Ишинәмсән,ишәнмәмсән,ихтияр өзәңдә,-дәп көзлиримгә тик бақти Һашим.-Биринчи қетим түрмигә алғинида,топ-тоғра йәттә күн су түрмисидә тутуп,қийниди. Февраль ейи дегиниң қишниң ейиғу. Соғда,су түрмисидә азаплап,кардин чиқириветишкә азла қалди. Қаттиқ соғ өтүп кәткәнликтин,бөрәклиримни аз дегәндәк,өзәмму ишип кәттим. Өпкәмгиму қаттиқ соғ өтүп кәткән екән...У дозақта талай балилар өлүп кәтти. Уларниң су түрмисидә өлгәнлирини әшу йәрдики жаллатлардин башқа һеч ким билмәйду. Әшу дәһшәтләрни мән өз көзүм билән көргәнмән.

Мениң еғир әһвалимдин хәвәр тапқан дадам қандақ йол тапти,билмәймән. Мени түрмидин чиқиривалди. Өйгә чиққандин кейин соридим. Тонушлар арқилиқ түрмә башлиғиға хелә нурғун ақча берип,чиқиривалғанлиғини ейтип,бу һәқтә һеч кимгә еғиз ачмаслиғимни жекиди.

Шуниң билән нәччә ай дохтурханида вә өйдә йетип даваландим. Хелила яхши болуп қалдим.

-Өзәмниң ахмақ,наданлиғим бешимға бала болди,-дәп Һашим еғир хурсинип,сөзини аста давам қилди.-У йәр,бу йәрдә,чоң-кичик олтириш,сорунларда һеч бир гунаһсиз түрмидә йетип чиққанлиғимни,у йәрдики чекидин ашқан дәһшәтлик қийнап-азаплашларни дәп салған екәнмән. У сөзләр техиму көптүрүлип,йетидиған йеригә йетипту. Ичимиздики сатқун,мунапиқлар яман екәндә,әшу гуйларниң касапитидин мени қайтидин түрмигә елип кирип кәтти. Бу қетимқи соал-сорақ илгәркисидинму бәттәр болди. Уларни ойлисам қорқуп,һазирму жүригим титирәп кетиду...

Иккинчи қетимда түрмидә хелә яттим. Илгәрки кесилим йәнә қозғалди. Бу қетим дадам йәнә нурғун ақча билән түрмидин чиқиривалди. Әгәр дадам шундақ қилмиғинида,аллиқачан өлүп кеткән болар едим. Ата-анам йәнә нурғун ақча сәрип қилип дохтурларға давалатти. Оғул бала туруп ата-анамни беқишниң орниға,уларниң тапқан-тәргинини мениң үчүн йоқитип,һәсрәт чекип жүргәнлиги маңа толиму әләм қилди. Амал йоқ,тешим пүтүн болғини билән ичим түтүн болуп,аһ уруп жүрдүм.

Оқәтниң тайини йоқ. Униң үстигә жәмийәттә әнсизчилик. «Уни түрмигә елип кирип кетипту,буни тутуп кетипту!» Һәммила адәмләрниң ағзида шу сөз. «Икки қетим қайтиланған иш үчинчи қетим йәнә қайтилиниши мүмкмн?»дәп ойлидимдә,бир күни ата-анамға ичкири өлкиләргә кетип,шу яқларда оқәт қилғач,бир аз заман көздин жирағирақ жүрәй,дәп ейттим. Улар бирдин рази болушти.

Тоғра иш қилдимму,хата иш қилдимму,у тәрипини билмәймән. Мүмкин, Аллаһтааланиң пешанәмгә язғини шу болса керәк?...

Ата-анам билән хошлишип,ичкири өлкиләргә әмәс,йеқин бир ағинәмни уқақ тартип,Бөриталаға чиқип кәттим. У йәрдә бир аз заман жүрүп,бир қиз билән тонушуп қалдим. Иккимиз бир-бирсимизни яқтуруп,сөйүп қелиштуқ. Ата-анамғиму хәвәр қилмай,у қиз билән некаһлишивалдим.

Шуниң билән оқәт қилип,ақча тепиш үчүн аялимни елип ичкири өлкигә кәттуқ. Аялим мошу оғлимизни шу яқта туғди...Кейин Шинжаңдин, «Февраль вақиәсигә қатнашқанларни һәммила жайларда,һәтта Жуңгониң ичкири өлкилиридинму бирсини қалдурмай қолға елиш»буйруғи чүшүрүлгәнлиги тоғрилиқ шум хәвәрни аңлиғандин кейин, яқа юртларда тенәп-тәнтирәп жүргән маңа охшаш нурғунларниң пушқуқимизға пишт чүшти. «Әнди немә қилиш керәк?»дәп ойлидим. Нери ойлап,бери ойлап,ахири Оттура Азия тәрәпләргә чиқип кетиш қарариға кәлдим.

Аялимни,баламни елип Ғулжиға мөкүп-қечип дегидәк,сақ-саламәт йетип келивалдуқ.

Бу қетим йәнә тоғра иш қилдимму,хата иш қилдимму,у тәрипини йәнә билмәймән. Аялимни өйгә апарғиним,ата-анам билән тонуштуруп, «Бу силәрниң келиниңлар,бу силәрниң нәврәңлар!»дәп,аялим билән оғлумни уларға көрсәткинимму йоқ. Аялимни бала билән ата-анисиниң өйигә--Бөриталаға йолға селивәттим. Өзәм ата-анам билән көрүшиш,хошлишиш үчүн өйгә барғиним йоқ. Сән ойлап қалма,мениң жүригим унчилик таш әмәс?...Ата-анамни бәк сеғинған едим. Өйгә барай дәймән,бирақ баралмаймән. Немишкә десәң,өйгә барсам,арқамдинла сақчилар келип,қолумға койза селип,түрмигә елип кетидиғандәкла қилип туратти. Көңлүм әнсирәп,бир яман иш болидиғандәкла еди.

Қандақ йол билән чегаридин өтүвелиш керәк? Мошу һәқтә ойлаттим. Бешим баш әмәс,қапақ болуп кәтти. Қолумда паспортимму йоқ. Бирақ,янчуқта бир аз ақча бар.

Өзәмчә ойлап тапқан йолум,кәлгән қарарим;мал тошуватқан камаз машинилириниң шоферлири билән сөзлишип,йолини тапсаң,уларниң сориған ақчисини бәрсәң,бир амалини қилип сени жүкләрниң арисиға тиқип-мөктүрүп,чегаридин өткүзүп кетишкә болидиғанлиғини аңлап,билгән едим.

Шуңа бир нәччә шоферлар билән аста сөзлишип бақтим. Сөзлишимәну,бир тәрәптин қорқумән. Ким билиду дәйсән,һәр хил адәмләр бар. Натонушлар бу яқта турсун,тонушларға ишиниш тәс. Адәмләр бир-бирсини пақиртип қоюп сатидиған,мунапиқлиқ қилидиған ишлар көпүйүп кәткән еди.Әгәр мән гәпләшкән шоферлардин бирәрси шу йәрдики һәрбий яки сақчиларниң қулуғиға пичирлап қойидиған болса,ишиңниң түгүгини шу дәвәргин...Шу тәрәплирини ойлисам,қорқуштин бәзгәк адәмдәк титирәп кетәттим. Лекин,өзәмгә-өзәм жүрәклик болушқа,жүрьәтлик болушқа күч,мәдәт бәргәндәк болумән. Аллаһ сақлаймән десә,отниң ичидә пахтини сақлайдекән?...Яратқан егәм,өзәң сақлиғайсән,йолумни очуқ қилғайсән? дәп Аллаһға йелинип-ялвураттим,Аллаһдин нижатлиқ тиләттим.

Қорғас чегарисидики ичкиридин келидиған малларни чүшүридиған,қайтидин бесип,Оттура Азия тәрәпләргә әвәтидиған амбарлар әтрапини айлинип,һәр бир шоферға мөлтүйүп қараттим. Бирақ,маңа қараватқан,нәзәр ағдуриватқан һеч ким йоқ еди.Мән әшу амбарлар қорусиға кирип-чиқип,сирттики машинисиниң әтрапида жүрүшкән шоферларниң алдиға беришқа,улар билән очуқ сөзлишишкә жүрьәт қилалмай,бир мусапир,деванә бечаридәк бойнумни қисип,миң бир ой-хияллар билән жүрәттим.

Аллаһға мениң аһу-зарим йәткән болуши мүмкин? Бир чағда бирси «қара!»дегәндәк қилип қалди демәмсән. Шундақ қарисам,мошу Тудахун акам келиветипту. Мән Тудахун акамни тонаттим. Наһайити йеқин тонушлардин болмисақму,һәр һалда бир-бирсимизни тонаттуқ.

Алдиға жүгүрәп бардим. Саламлишип,течлиқ-аманлиқ сораштуқ. Мән өзәмниң немә үчүн бу йәрдә сарғийип жүргәнлигимни очуқ ейттим.

Тудахун акам мениң бешимдин өткән ишларни аңлиғандин  кейин;

-Шундақ дегин?-дәп көзлиримгә узақ тикләнди,-бу һәқтә бирлири билән сөзләштиңму?- сориди.

-Түнүгүн бир уйғур,бир хитай шофер билән аста сөзлишип көргән едим. Улар яқ дейишти. Мақул дәп қалармекин дәп,арқисидин хелә жүрүп бақтим. Һәр иккиси түнүгүн камазлириға мал бесип, у яққа өтүп кетишти,-дедим.

-Бүгүнчу?- сориди Тудахун акам.

-Бүгүн һеч ким билән сөзләшмидим. Растини ейтсам,сөзлишиштинму қорқуп туруватимән!

-Сөзләшмигиниң яхши бопту,-деди Тудахун акам.-Ундақ болса,сән әнди бу әтрапта жүрмә? Әву ашханида тамақ ичкәч,шу яқта жүрүп тур. Мән өзәм сени тепивалимән. Мән сөзлишип көрәй. Бир амалини тапармиз?!-дедидә кетип қалди.

Мән Тудахун акамни бу йәрдә учритип қалғанлиғимдин шунчилик хошал болуп кәткән едим. У кишиниң сөзлиридин кейин,менидики роһи чүшкүнлик,бечарилик бирдин йоқилип, барғансери бесип келиватқан ғәм-әндишә,қорқуш-ваһимә үстүмдин сирилип чүшүп кәткәндәк ,йеп-йеник болуп қалдим. Аллаһға миңларчә шүкүр кәлтүрдим.

-Еһ, яратқан егәм,әнди мошу йәрдин тинич-аман өтүп кетивалсамла болатти? Йолумни очуқ қилғайсән?!»-дәп,Аллаһдин тохтимай  нижатлиқ тилидим...

Һекайиси шу йәргә кәлгәндә Һашим унчуқмай туруп қалди. Шунда у бирдин чиңқилип қаттиқ-қаттиқ йөтүлүп кәтти.

-Һә-ә-әй,ука,узун гәпниң қисқиси,Тудахун акамниң арқисида чегаридин бу яққа сақ-саламәт өтүвалдим,қара,-дәп сөзини давамлаштурди.-Тудахун акам бир хитай шофери билән сөзлишип,шуниң камазиға бесилған малларниң ичигә мени тиқип-мөктүрүп,чегаридин бу яққа өткүзүвәтти. Шоферниң  дегән ақчисини бәрдим. Ақчини алғиниға у рази,чегаридин аман-есән өтүвалғинимға мән хошал болдум...

Шуниңдин кейин Һашим өзиниң һә дегәндә Қирғизстанниң Бишкек шәһиридә бәш-алтә ай тартқан азаплиқ еғир күнлирини сөзлиди.

-Бишкекниң Токулташ дегән мәһәллисидә дадамниң бир нәврә туққини бар еди. У акимиз бир қетим аяли билән,бир қетим оғул,қизини елип Ғулжиға,бизниң өйгә келип,меһман болуп ойнап кетишкән еди. Шуларни уқақ тартип,чегаридин өтүпла тоғра Бишкеккә кәттим. Уларниң өйини қийналмайла асан тепивалдим. Мени хуш-хойлуқ билән қариши елишти. Мән бешимдин өткән ишларни бирму-бир сөзләп бәрдим.

У акимизниң мән қурамлиқ оғли мениң чегаридин қанунсиз өткән қачақ екәнлигимни аңлиғинидин кейин;

-Дегән билән Бишкеккә тинич-аман йетип келивапсән. Һазирчә кочиға чиқишиңға болмайду. Сақчилар тутувалса,иш чатақ. Қолуңда һеч қандақ һөжжитиң йоқ екән? Әгәр сениң хитай граждани екәнлигиңни,чегаридин йошурун һалда қечип өткәнлигиңни билип қелишса,шу заман түрмигә апирип солайду. Кейин хитайға өткүзүп бериветиши мүмкин!...Ундақ ишлар болуп туриватиду.-дегән соғ гәпни қилди.

Бу сөзни аңлап қорқуп кәттим. Әнди немә қилишим керәклигини ейтип,униңдин мәслиһәт,йол-йоруқ,ярдәм соридим. Униң ейтишичә,явропа әллириниң бирсигә чиқип кетишкә бирла йол бар екән. У болсиму, жа паспорт яситип елип,шу арқилиқ Қирғизстандан чәт әлләрниң бирсигә чиқип кетишкә болидекән. Униң үчүн бир аз ақча керәк,деди. Мән хитайниң ичкири өлкилиридә оқәт қилип,миң бир машақәтләр билән тапқан ақчиниң бир қисмини аялимға қалдуруп,қалғинини бу яққа елип чиққанлиғимни,һазир йенимда бәш миң Америка доллири бар екәнлигини,керәк десә, мошу ақчиниң һәммисини болсиму  берип,жирақ чәт әлләрниң бирсигә сақ-саламәт чиқипла кәтсәм рази екәнлигимни ейттим.

-Мәхситиңни чүшәндим. Мән сүрүштүрүп,мошундақ ишларни қилип жүргәнләрни издәп тапай. Сән һазирчә кочиға чиқма?-деди туққанниң у балиси.

Бир күни у мени салапәтлик бир киши билән тонуштурди. Уйғур,қирғиз,өзбәк арилишип кәткән у киши илгири қанун орунлирида ишләп,икки-үч жил илгири пенсиягә чиққан екән. Тонуш-билишлири арқилиқ мошундақ ишларни қилидиған охшайду.

-Бу ишқа кам дегәндә алтә миң доллар керәк. Бар ақчаң бәш миң екән. Мәйли,мән у кишигә сениң әһвалиңни ейтай,азирақ йеникчилик қил,бар ақчиси шу екән,ярдәм қилайли, дәп сорай. Мениңчә яқ демәс?-деди у киши.-Саңа жа паспорт ясаймиз. Әшу паспорт билән явропа әллириниң бирсигә кетәләйсән. Бизниң ишимиз,сениң барлиқ һөжжәтлириңни тоғирлап,сени самолетқа олтарғузуп,учириветиш. У яққа беривалғандин кейин,қандақ қилишиң керәклиги һәққидә кейин дәймән. Сән биринчи әмәс,саңа охшаш нәччисини мошундақ йол билән чиқиривәттуқ!...

Мән һә дегәндә немә дейишимни билмәй,туққанниң оғлиға қаридим.

-Әнди өзәң бил. Мән мошундақ қил яки қилма,дәп кесип ейталмаймән. Аңлишимчә,буниңдин башқа йол йоқ охшайду? Бу киши ейтқандәк,мошундақ йоллар билән явропа әллиригә сақ-саламәт чиқип кәткән нәччә балиларни билимән,-деди у.

Шуниңдин кейин мән мақул болдум.

-Ундақ болса,келиштуқ,-деди у киши.-Үч күндин кейин саат он иккидә паланчи жайға келисән? Паспортқа сүритиң керәк? Сүрәткә чүшисән. Ақчиниң йеримини елип кәл?-деди вә туққанниң оғлиға.-Бу туққиниңни өзәң елип бар?-дәп кетип қалди.

Мән туққанниң оғлидин;

-Бу ишәшлик адәмду? Уни илгиридин тонаттиңму?-дәп соридим.

-Яқ,бурун билмәттим,тонуматтим. Тонушлар арқилиқ сүрүштүрүп таптим. Өзәң көрдүң,өзәң сөзләштиң. Әнди өзәң бил?-деди.

-Чирай шәклигә,гәп-сөзлиригә қариғанда,яман адәм әмәстәк көрүниду. Өзи мусулман турғулуқ,бир мусулман мусапирни алдимас?-дегән гәпни қилдим.

-Мәнму шундақ ойлаймән. Тонушларниң ейтишиға қариғанда,бу кишиниң жуқуридики тонуши миқта охшайду. Мошундақ йоллар билән вәтәндин қечип чиққан бир нәччисини чәт дөләтләргә чиқириветипту.-у мени хатиржәм қилғандәк болди .

Шуниң билән аридин үч күн өтүп,туққанниң оғли мени у беганә киши ейтқан жайға,дегән вақитта елип барди. У киши кәлди. Улар мени сүрәткә чүшүришти. Вәдә бойичә икки йерим миң долларни қолма-қол  бәрдим.У киши ақчини санап еливетип;

-Сән әнди хатиржәм жүривәр. Мән өзәм силәрниң өйгә телефон қилимән. Қалған ақчини мән ейтқан вақитта елип келисән? Бопту,мән кәттим. У кишигә сүритиң билән исим-фамилияң,туғулған йешиң йезилған қәғәз билән бу ақчини апирип беришим керәк?-дедидә, кетип қалди.

Шуниң билән аридин үч һәптә өтүп,у киши телефон қилди. Әтә саат төрттә шу илгәрки жайға қалған икки йерим миң долларни елип келишимизни ейтти.

Туққанниң оғли иккимиз дегән вақитта бардуқ. У киши ақчини санап еливетип;

-Ишларниң һәммиси жайида болуватиду. Сән хатиржәм бол. Биз сени чоқум чәт әлгә чиқириветимиз. Сән һазир бәрибир бош жүриватисән. Шуниң үчүн сән,саңа паспорт ясаватқан у кишиниң шәһәрниң сиртида селиватқан өй қурулушиға бир аз ярдәм беришиң керәк? Сәвәп,алтә миңлиқ ишни саңа бәш миңға мақул деди.-дегән  гәпни қилди.

Мән мақул дедим.

Әтиси у киши машина билән келип,мени елип кәтти...

Һашимниң ейтишичә,шуниң билән уни тоғра икки ай қулдәк ишлитипту. Бир күни у киши;

-Иш чатақ болди. Саңа паспорт ясаватқан у киши билән йәнә бир адимимиз иккиси  қолға чүшүп қалди. Уларни түрмигә солавәтти...Уларниң арқисиға адәм чүшкән екән. Саңа паспорт ясаватқанда,нәқ мәйданда тутупту!-дәп ейтипту.

Бу сөзни аңлиған Һашим; «Мән әнди қандақ қилимән?»дәп сориған екән,у киши; «Қандақ қилишиңни билмәймән»дәп мүрүсини чиқирип турупту. «Ундақ болса ақчамни қайтуруп бериң?»десә, «Нәниң ақчиси? Ақчаң йоқ,кәтти!... У кишини қолға алған вақтида,сейфидин хелә нурғун ақча вә саңа охшашларға ясиған паспортлар чиққан екән. Шу йәрдила қолиға койза селип,пүтүн ақча-мақчилири билән бирақла түрмигә елип кетипту...Әнди ақчиниң гепини қилма,уқтуңму?! У киши саңа охшашларға яхшилиқ қилимән дәп,һәммә нәрсисидин бирақла айрилип,түрмигә чүшти. У бечарә сәнләрни дәп,бәш-он жил түрмидә ятидиған болди!»дәпту қошумисини түрүп.

Һашим сараң адәмдәк,һаң қетип туруп қапту. Шуниңдин кейин у киши Һашимға; «Мән сени һазирла туққиниңниң өйигә апириветәй. Бу йәрдин тез кәтмисәң болмайду. Бу өйни сақчилар тәкшүрүп келип қалса,сениң хитайдин қечип кәлгәнлигиңни,қолиңда һеч қандақ һөжжәтлириң йоқ екәнлигини билип қалса,топ-тоғра түрмигә елип кетиду. Сақчиларниң қолиға чүштүң дегән,ишиңниң түгүгини. Чегара бузуп чиққан сени гәп йоқла хитайға өткүзүп бериветиду!...

Бу сөзни аңлиған Һашим қорқуп титирәп кетипту. Хитайниң ичкири өлкилиридә миң бир машақәтләр билән йемәй-ичмәй жиққан ақчисидин әйнә шундақ айрилған Һашим үчүн бу азап,хорлуқлар хитай түрмилиридә тартқан азап-оқубәтләрдин нәччә һәссә бәтәр ешип кетипту. Аһ уруп,һәсрәт чекипту. Кимгә әризә,шикайәт қилисән? Өзәң бир дөләттин иккинчи бир дөләткә чегаридин қанунсиз қечип өткән чегара бузғучисән! Сақчилардин бирәрси билип қалса,Аллаһниң урғини шу!...Хитайға өткүзүп бериветидиған болса,уни гәп йоқ етип ташлайду...

Мошуларни ойлиған Һашим немә қилишини билмәй,судин чиққан чашқан мисали толиму бечарә һалда туққининиң өйигә султийип қайтип кәпту.

Шуниңдин кейин Һашим толиму еғир күндә қапту. Янчуқта бәш тәңгә йоқ. Ишләп,оқәт қилип ақча тепиш бу яқта турсун,кочиға чиқип әркин жүрәлмәйсән?!.. «Бу гуйниң мәмликитигә поқ бар дәп чиқтимму? Мана болған күнүм!...Өз вәтинимдә жүрүвәргән болсам,бу күнләргә қалмас едим. Ямини түрмигә йәнә солар еди? Әжилим пүтмигән,йәйдиған рисқам,көрүдиған күним болса,түрмидин чиқаттимғу? Ата-анамниң,қериндашлиримниң алдида,хотун-балам билән өз шәһиримдә яшар едимғу?!»дегән ойларға кәлгән Һашим пушайманни алидиған қача тапалмай,кечә-күндүз һәсрәт чекип,аһ урупту. Асманға чиқай десә егиз,йәргә кирәй десә қаттиқ. Есилип өлүвелишниң амали йоқ. Жан дегән татлиқ екән?...

Аридин бир айға йеқин вақит өтүп,туққининиң өйидә тәйяр тамақни йәп жүрүвериштин қисилип,хижаләт болған Һашим Алмутиға кәтмәкчи бопту. Бу ойини туққининиң оғлиға ейтқан екән,у;

-Мәйли,шундақ қилсаңму болиду. Бишкеккә қариғанда,Алмутида Ғулжиниң содигәр балилири билән саңа охшаш қечип чиққанлар хелә бар екән. Шуларниң ичидин бирәр йеқин тонушлириңни тепивелишиң мүмкин?-дегәнгә охшаш сөзләр билән азду-тола ақча берип,тонушлиридин бирсиниң машинисиға олтарғузуп,Алмутиға йолға селиветипту.

-Алмутиниң «барахолка»дегән базириға кәлдим. Қатарсиға селинған ашханиларниң бирсигә кирип тамақ йедим,-дәп һекайисини давам қилди Һашим.-Бишкеккә қариғанда,һәқиқәтәнму бу йәрдә Ғулжилиқ балилар нурғун екән. Тонуш-билишләрдин бир-иккисини көрүп қалдим. Ейтишлириға қариғанда,улар сода-тижарәт қиливетишипту. Оқәтлири яман әмәс екән. Мән өзәмниң сода-тижарәт билән чиққанлиғимни ейттим.

«Еһ,қудиритиң улуқ Аллаһ, йеқинлардин бирәрсини болсиму учритип қалсам яхши болатти?»дегән үмүт,арзу билән ашханидин чиқишимғила,ишик алдида турған икки сақчини көрүп,қорқуп кәттим. Қарисам,сақчилар у,буларниң һөжжәтлирини тәкшүрәватиду. Ичимдә «Абла,иш чатақ болди. Әнди қандақ қилармән?»дедимдә,сир бәрмәскә тиришип,өзәмни хатиржәм көрситип,уларниң йенидин өтүп кәтмәкчи болдум. Икки-үч қәдәм меңишимғила,сақчилардин бирси; «һәй,тохта!»дәп вақириди. Тохтидим. У алдимға кәлди. «Һөжжәтлириңни көрсәт?»деди.

Оюмға қаяқтин кирип қалди билмәймән; «Һөжжәтлирим билән ақчилиримни түнүгүн мошу йәрдә янчуғумдин бири чиқиривалған охшайду. Оғирлитип алдим. Издәп жүримән»дедим. «Ундақ болса,жүр бу яққа. Отделинийәгә баримиз?»дәп билигимдин тутуп,нерида турған сақчи машиниси тәрәпкә елип маңди. «Ишимниң пүткини мошу екән. Оғридин қутулуп,қарақчиға тутулди,дегини мана мошу екәндә?»дәп ойлидим. Әтрапимға бечариларчә мөлтүйүп  қараймән. Бу яқа юртларда мән мусапир  бечаригә Аллаһдин башқа   ярдәм қилидиған,ишимни оңшайдиған ким болсун дәйсән?

Аллаһниң қудритигә һәйран қалимән. Аллаһниң өзи әвәткәнму,билмәймән. Асмандин чүшкәндәкла пәйда болған Һезимжан билән чапму-час учришип қалдим. Мениң билән бир яшлиқ болған Һезимжан кичигидинла зерәк,әқиллиқ бала еди. Биз бир кочида чоң болған. У алий мәктәп оқуған. Бирақ,хизмәт тапалмай,хелә вақит бош жүргинидин кейин,февраль вақиәси башлинип кетип,әшу топилаңда униңму қолға елинғанлиғини биләттим. Түрмидин қачан чиққан,бу яқларға қачан өткән,қандақ өткән,у тәрәплиридин тамамән хәвәрсиз едим.

Һезимжан маңа қарап,көзини мәналиқ қистидә,андин сақчиға;

-Юлдаш сержант,бу мениң йеқин туққиним. Буни нәгә елип маңдиңиз?-дәп сориди.

-Һөжжәтлири йоқ екән. Оғирлитип қойдум,дәйду. Һазир отделиниегә апирип ениқлаймиз,-деди сақчи.

-Тоғра. Һөжжәтлирини йоқитип қойған. Шуни издәп жүримиз,-деди Һезимжан. Мән униң әқлигә қайил қалдим.

Сақчи башқа сөз қилмиди. Машининиң йениға бардуқ.

-Юлдаш сержант,буни отделиниегә апирип немә қилисиз,қоюветиң?-деди вә әтрапиға бир қаравелип,пәс аваз билән.-Мән сизни рази қилимән!

-Яқ,болмайду!-дәп сақчи машининиң ишигини ачти.-Олтар машиниға?!-деди маңа буйруқ  билән.

Мән униң көрсәтмиси билән машина ичигә кирип, арқа орундуғиға олтардим. Машининиң алдида олтарған сақчи формисидики йәнә бир жигит маңа қарап қойди. Мени тутқан сақчи ишикни япти. «Болди. Ишим пүтти»дәп ойлидим. Шунда мән өзәмни машининиң ичидә әмәс,түрмә камерида олтарғандәк һис қилип,деризидин сиртқа,Һезимжанға тәлмүрүп қараймән. У сақчи билән сөзлишивататти. Бир чағда машининиң артқа ишиги,андин алди ишиги ечилип,артқа ишиги арқилиқ Һезимжан,алди ишиги арқилиқ сақчи машининиң ичигә кирип олтарди.

-Кәттуқ!-деди у рольни тутуп олтарған һәмрайиға.

Машина орнидин қозғалди. Бәш-алтә йүз метр нериға берип,йолниң четигә чиқип тохтиди.

-Һәй жигитләр,һәммимиз бир мусулманғу! Мусулман мусулманға яманлиқ әмәс,яхшилиқ қилиши керәк,дәп Қурьандиму йезилған. Ундақ қилмаңлар,буни отделиниегә апирип немә қилисиләр,қоюветиңлар?-дәп ялвурушқа башлиди Һезимжан.

-Буниң һеч қандақ һөжжити йоқ. Бу немә адәм,биз нәдин билимиз?-деди сақчи қошумисини түрүп.

-Һөжжәтлирини йоқитип қойған. Бу мениң туққиним. Силәр мени яхши тонуйсиләрғу? Мениң үчүн қоюветиңлар?-дәп янчуғидин бир очум ақча чиқардидә,сақчиға сунди.

У жигит қапиғиниму ачмай, Һезимжан сунған ақчини еливетип;

-Бопту,мәйли. Буниңдин кейин һөжжәтсиз жүрмә?!-қошумисини түрди у.-Давай,чүшүңлар машинидин?!-деди буйруқ аһаңда.

Биз йәргә чүшүшимизгила,машина гүрла қилип орнидин қозғалди...

 

Өзәмни унтуған һалда Һезимжанни мәккәм қучағлавалдим. Бир өмүр рәзимәнликтин,хошаллиқтин өпкәм өрләп кәтти...

       -Һой,немигә жиғлайсән?-деди Һезимжан.

-Һезимжан,женим Һезимжан,рәхмәт саңа,миңларчә рәхмәт! Бу яхшилиғиңни өлгичә унтумаймән,мән саңа бир өмүр қәриздармән,-дедим һаяжандин өзәмни басалмай.

     -Бу йәрдә немә қилип жүрисән? Қачан чиқтиң бу яқларға? Сени ичкиригә кәтти дәп аңлиған едим,- сориди Һезимжан.

     -Гәп жиқ,адаш. Һәммини саңа ейтип беримән,-дедим өзәмдики һаяжанни техичила басалмай.-Еһ,қудиритиң улуқ Аллаһ! Һезимжанни маңа йолуқтурғиниңға миңларчә разимән. Женим Һезимжан,әгәр сән болмиған болсаң,мениң ишим түгүгән еди?

    -Жүр,өйгә кәттуқ. Өйгә барғандин кейин параңлишайли?- Һезимжан мени анчә жирақ әмәс жайдики ижаридә туруватқан өйигә елип барди...

    Мән февраль вақиәси күнидин башлап,бүгүнки күнгичә бешимдин өткән вақиәләрни Һезимжанға бирму-бир сөзләп бәрдим.

   -Шунчиму ахмақ боламсән,Һә? Бишкектики қоймичи раса қоюптидә сени?-деди Һезимжан.

   -Уни ейтма,Һезимжан. Мән ахмақ болғандиму ахмақниң раса чоңи,дөт ахмақ екәнмән!

   -Мениңчә туққиниңниң балиси сән ейтиватқан әшу қоймичи билән шерик болуп,сени раса қатуруп жайлапту?

   -Шундақму боламду?

   -Болғада қандақ. Пул дегән яман нәрсә. «Ятни өз қилидиғанму пул,қериндашни ят қилидиғанму пул»,дәп бекар ейтмиған. Ундақ ишларниң  һаятта болуп турушини һәммә билсә керәк?

   -Мән ахмақ билмәйдекәнмән? Мениң Алмутиға кетишимгә азду-тола ақча берип,мени йолға салғини бекар әмәс екәндә униң?

   -Бу мениң тәхминим. Бу ишни бир Аллаһ билиду,бир уларниң өзи билиду дегинә?

   -Ахмақ,наданлиғимдин шунчә ақчидин айрилип олтиримән мана. У гуйларниң жажисини Аллаһниң өзи берәр!

   -Әнди немә иш қилмақчисән?

   -Билмәймән. Немә иш қилишимни билмәймән. Аллаһға шүкри,бүгүнғу сән қутулдуривалдиң. Әнди тутса,ким қутулдуриду?-дедим интайин бечарә болуп. Мениң бечарә һалимға Һезимжанниң һәқиқәтәнму ичи ағирип кәтти.

  -Һәй адаш,тола аһ уруп,роһиңни чүшәрмә. Оғул балиниң бешиға һәр еғир ишлар келиду. Һеч гәп әмәс. У ақчини өзәң таптиң,өзәң йоқаттиң. Ақча тепилиду,амма жан тепилмайду. Жениң аман болса,ундақ ақчилардин талайини таписән техи. «Жан болса жаһан,аш болса қазан»,дегән екән!

   -Рәхмәт саңа,Һезимжан,рәхмәт!-дедим униңдин чәксиз рази болуп.

   Шуниңдин кейин Һезимжан өзиниң Февраль вақиәсидики топилаңда қолға елинип,йәттә-сәккиз ай түрмидә гунасиз ятқанлиғини,түрмидин чиқип,хелә ақча хәшләп паспорт алғанлиғини,сода-тижарәт қилимән дәп,Қазақстанға чиққанлиғиға бир жилдин артуқ болғанлиғини ейтти.

   -Мениңму мәхситим чәт әлгә чиқип кетиш,-деди Һезимжан,дәп һекайисини давам қилди Һашим.-Бирақ,мән саңа охшаш қанунсиз иш қиливатқиним йоқ. Һәммә ишни қанунлуқ қиливатимән. Алмутида ООН дәп қоюдиған Бирләшкән Дөләтләр Тәшкилатиниң қачақлар мәсилилири бойичә Алий комиссариати башқармиси бар. Хәлиқ аралиқ әшу тәшкилат саңа охшаш,маңа охшаш қачақларниң мәсилисини һәл қилиду.Аллаһ буйриса,Женевадики инсан һоқуқини қоғдаш хәлиқ аралиқ тәшкилатидин мени қайси әл қобул қилғанлиғи тоғрилиқ қәғәз кәлсила,мән шу чағда чәт әлгә ишәшлик чиқип кетәләймән. Маңа шу дөләт егидарчилиқ қилидиған болиду...

   Бу сөзләрни аңлап һәйран қалдим. Өзәмниң учиға чиққан ахмақ,дөт-наданлиғимға нәпрәтләндим. Жуқури билимлик,сәвийәлик,дуния ишлиридин убдан хәвәрдар Һезимжанға һәвәсим кәлди. Оқуған дегән оқуғанкәндә? Мән ахмақ ата-анамниң; «Оқи балам,оқуған адәм йәрдә қалмайду,һеч кимгә хар болмайду»дәп қахшиғанлири бекар әмәс екәндә? Мана,яхши оқумиғанлиғимниң,қара қосақ,дөт болуп жүргәнлигимниң ақивети.

   Мән Һезимжандин чәт әлгә чиқип кетишниң қанунлуқ йоллирини яхширақ чүшәндүрүп беришини соридим. Һезимжан алдиримай,салмақлиқ билән мән дөткә чүшүнишлик қилип һәммини сөзләп бәрди.

   -Әтә әтигәндә мән сени шу йәргә елип барай. Сән һәммә әһвални ейтип,әризә язисән,-деди у.-У йәрниң мәсьуллири сениң билән интерьвию қилиду. Интерьвию дегини үзму-үз сөзлишиш. Шу чағда сән өзәңниң немә үчүн түрмигә соланғанлиғиңни,түрмидә тартқан азаплириңни,түрмидин чиққандин кейинму хитайниң ичкири өлкилиридә мөкүп-қечип жүргәнлигиңни,кейин сени тутуш буйруғи чүшүрүлгәнлигини аңлап,Қазақстанға қечип өткәнлигиңни,әнди өзәңниң вәтәнгә қайтишиң мүмкин әмәслигини,өзәңни у мәмликәттә өлүм жазаси күтүп турғанлиғини,шуниң үчүн сени ООН ниң сиясий қачақ дәп тонушини,сәвәви,һаятиң һазир ховуп астида екәнлигини,өзәңниң һазир һеч қандақ һөжжәтлири йоқ екәнлигини ейтисән. Мән ойлаймән,сениң түрмидә тилинған тилиңдики әшу изларни көрсә,улар сениң һәқиқәтәнму түрмидики  қийнап-азаплашларни баштин кәчүргәнлигиңгә ишиниду. Сени сиясий қачақ дәп тонуйду.

   Сән улардин өзәңни қачақ дәп тонуғанлиғи һәққидә қәғәз беришини сорайсән. Қәғәзни еливалсаң,сақчилардин қориқмай,хатиржәм жүрүверисән.

   Әшу ишлардин кейин,сениң барлиқ һөжжәтлириңни Женевадики инсан һоқуқини қоғдаш хәлиқ аралиқ тәшкилатқа йоллайду. Үч айдин кейинму,алтә айдин кейинму,бир жилдин кейинму,әйтәвүр Аллаһниң буйриған бир күни,сени қайси мәмликәт қачақ дәп тонуп,қобул қилмақчи болса,у мәмликәттин қәғәз келиду. Шуңғичә һәр айда бир қетим әшу идаригә берип,хәвәр елип турушиң керәк?...

    -Шундақ ишлар барму техи?-бу сөзләрни биринчи қетим аңлаватқиним үчүн һәйран болуп Һезимжандин соридим.

    -Һә,мән өзәм шундақ қиливатимәнғу,-деди Һезимжан.-Аллаһ буйриса,қәғизим чиқса,уһ дәймәндә,шу заман бу йәрдин жирақ чәт әлләрниң бирсигә кетимән!

    -Аллаһ йолиңни очуқ қилғай,Һезимжан?-дедим.-Бу сөз чин журигимдин чиққан еди.

    Андин у,Һезимжан әтиси әтигәндә уни ООН ниң қачақлар мәсилилири бойичә Алий комиссариати башқармисиға апарғанлиғини,у йәрдики ишлар Һезимжан ейтқинидәк болғанлиғини хошаллиқтин ағзи-ағзиға тәгмәй сөзләп бәрди.

    Әшу күндин кейин,аридин көп өтмәй Һезимжан Белгиягә,икки балиси бар Ғулжилиқ йәнә бирси әр-аял Голландиягә кетивапту. Һезимжан йолға чиқиш алдида; «Аллаһ буйриса,Белгиягә берип орунлашқинимдин кейин,йолини тепип,Ғулжида қалған аялим билән баламни әпчиқивалимән!»дәп ейтипту.

    -Шундақ дегин?-дедим мән Һашимниң сәргүзәштлирини аңлиғинимдин кейин.-Бу Шавкәт акимиз билән қандақ тонушуп,буларниң ярдимигә,ғәмхорлуғиға еришип қалдиң?-дәп соридим униң һекайисиниң ахирсиға қизиқип.

   -Яратқан егиси сени бу һаятта путлаштуримән,аздуримән десә,оңайликән? Йолуңни очуқ қилимән,арзу-арманлириңға йәткүзимән десә,уму оңайликән? Бу ишлар мениң бешимдин өтти,-дәп сөз башлиған Һашим бир нәччә дәқиқә жим-жит болуп қалдидә,андин сөзини аста давам қилди.-Һезимжанниң ижаридә олтириватқан кичикинә бир еғизлиқ өйидә униң билән бир йерим айдин артуғирақ биллә яшидим. Мундақ ейтқанда,Һезимжан мени бир йерим айдин артуғирақ бақти.

    Һезимжан билән биллә жүрүп,бу яқа юртниң шараитини,бу шәһәрдики вәзийәтни хелә үгинип,көзим кичикинә болсиму ечилди. «Атаңму базар,анаңму базар» дегинидәк,базарға чиқип,Ғулжилиқ тонуш содигәрләрниң маллирини чүшүриш,бесиш,қаравуллуқ қилиш,сетиш вә башқиму ишлириға ярдәм қилип,уларниң бәргинини аз,көп демәй,ишләп жүрдүм. Бу ишларғиму мени жайлаштурған шу Һезимжанниң өзи болди.

    Кейин Һезимжан чәт әлгә чиқип кәтти. Кечә-күндүз униң билән биллә болуп,униңға бәк үгүнип кәткән екәнмән. Һезимжан кәткәндин кейин,житимсирап қалдим. Мусапирчилиқниң дәрди раса өтти. «Һезимжанға охшаш қачанму чәт әлгә кетивалармән?»дәп кечә-күндүз бир Аллаһниң өзидин йелинип сораттим.

    Бир күни сақчилар йәнә тутувалди. ООНниң мени сиясий қачақ дәп тонуп,бәргән қәғизини көрсәтсәм,у сақчи сәл әскирәк гуй екән,қәғәзни нәзәргиму илмиди. «Һазир мән сени апирип солаймән. Сән хәтәрлик адәмгә охшайсән. Сени хитайға өткүзүп бериветиш керәк!»дегәнгә охшаш сөзләр билән раса попоза қилди. Мән униң ейтиватқанлири раст охшайду,дәп ойлап бәк қорқуп кәттим. Йелинип-ялвурдум. Янчуғумдики бар ақчамниң һәммисини униңға берип,аран қутулдум.

     Әтиси әтигәндә ООНға бардим. У йәрдикиләр маңа,сақчиниң мени тутуп,түрмигә солайдиғанлиғиға һеч қандақ һәқ-һоқуқи йоқ екәнлигини,униң бу ишлири қанунсизлиқ һәрикәт екәнлигини ейтишти. Вә сүритим чапланған башқа һөжжәт йезип бәрди.

    -Һәр қандақ адәм сени тутса,қориқма. Әнди сени һеч ким һеч нәрсә қилалмайду.Сақчилар тутса,мону һөжжәттики телефон номери арқилиқ бизгә хәвәрләшсун. Сән ООНниң қачақлар мәсилилири бойичә Алий комиссариати башқармиси етирап қилған сиясий қачақ,-дәп маңа һәммини чүшәндүрүп, хатиржәм қилди.

    Һәммә иш,мениң әшу оқумиған,надан,қанунни билмәслигимдин болған екән. Маңа охшаш дөтләр күрмиң. Бу йәрниң сақчилири оқумиған,қанунни билмәйдиған,қанун бойичә иш қилмайдиған маңа охшаш надан,дөтләрни сеғин сийир қиливалған екән...Янчуғидики һөжжити тоғра болсун,яки жа болсун,сақчи; «Һөжжитиң тоғра әмәс. Жүр,машиниға олтар. Отделиниегә баримиз»десила,қориққинидин янчуғидики ақчилирини бекардин-бекарғила берип,сақчиларни раса һарамтамақ қилип өзлири үгүтивәткән екән,қара. Буни мән базарда жүрүп көрүп,билдим.

    Бир күни сақчилар мени йәнә тутти. Бу қетим мән өзәмни дадил тутуп,қориқмай сөзлидим.

    -Һөжжитимдики мону номерға телефон қил. Мениң кимлигимни сора? Болмиса,жүр,апиридиған йериңгә апар мени?! Қанунни мәнму яхши билимән. Билип қой,мону һөжжәтни маңа Қазақстан әмәс,ООН бәргән!-дәп вақирап сөзливедим,сақчиларниң попозиси маңа өтмиди. Улар йели чиққан поңзәктәк болуп, «Мә һөжжитиңни,кетивәр»деди.

    Шуниңдин кейин мән өзәмни башқичә һес қилип,башқичә адәм болуп қалдим. Сақчиларни көрсәм пут-қоллирим титирәп,киридиған төшүк тапалмай қалидиған чашқандәк әһвалдин қутулдум. Хатиржәм жүрүверидиған болдум,-дәп күлди Һашим.

     -Аялиң қачан чиқти?-дәп соридим униңдин.

    -Аялимниң бу яққа чиқишиниң өзи бир һекайә,-дәп тамака туташтурди Һашим.-Мениңдин һеч қандақ бир хәвәр болмиғандин кейин,аялим мени Қазақстанға чиқип кәтти,дәп ойлапту.Маңа қариғанда аялим оқуған,сәвийәлик,билимлик. Йезидики башланғуч мәктәптә муәллим болуп ишләтти. Бөриталадики ағинәм арқилиқ у қиз билән тонушуп,биз бир-бирсимизни яқтуруп,яхши көрүшүп,өйләнгән едуқ...

    Аялим мениң билән ичкири өлкигә яқ демәй,биллә кәтти. Һаятниң еғирчилиқлирини мән билән биллә тартти. Мошуниң һәммиси яхши көргәнликниң,муһәббәтниң күч-қудрити дәп билимән,-дәп сөзлигән Һашим тамакисини бир-икки шоравелип,сөзини давам қилди.-Аялим мени издәп тепиш үчүн чәт әлгә чиқидиған паспортни яситип апту. Тонуш-билишләр арқилиқ Қазақстанға чиқиш рәсмийәтлирини бәжирип,һәммә ишлири пүткәндин кейин,йолға чиқиш алдида Ғулжидики бизниң өйгә,ата-анамниң алдиға балини көтирип берипту. Ата-анам билән көрүшүп,өзини мениң аялим екәнлигини,балини мениң балам екәнлигини ейтипту.Ичкири өлкидә вақтида мән ата-анамға бир-икки қетим хәт язған едим.Уларниң рухситисиз,уларниң разилиғисиз вә уларсиз өйлинивалғанлиғим үчүн улардин кәчүрүм сорап,аялим оғул туққанлиғини хәвәр қилған едим. Бирақ,ениқ адресимни язмиған едим.

    Ата-анам мениң өйләнгәнлигимдин,бир балилиқ болғанлиғимдин хәвири бар еди. Мән өз хетимда,Аллаһ буйриса,бир күни болмиса бир күни аялимни,баламни елип келидиғанлиғимни билдүргән едим.

    Келини билән нәврисини көрүп ата-анамниң хошаллиқтин башлири көккә йетипту. Аялим мениң Қазақстанға чиқип кәткәнлигимни,өзиниң мени издәп йолға чиққанлиғини ейтқинида,ата-анам келининиң бу ишидин бәк хошал болуп кетипту. Келинигә ақ йол тиләп,чирайлиқ йолға селип қойған екән...

    -Бу ейтиватқанлириң кинониң өзилиғу?-дедим мән униң һекайисиниң ахирсиға техиму қизиқип.

    -Һә,шундақ. Мениң бешимдин өткәнләрниң өзи чүшәрсә бир кино,язса бир китап,- Һашим мейиғида күлди.-Шуниңдин кейин аялим Алмутиға чиқип,бу йәрдә мени раса издәпту. У,будин сүрүштүрүп жүрүп, «барахолка»дегән базардин тапти мени.

    Шуниң билән аридин бир аз вақит өткәндин кейин,аялимни елип ООНға бардуқ. У идариниң мәсьуллириға Ғулжидин аялим баламни елип,мени издәп чиққанлиғини ейттим. «Бу сениң аялиң,бу сениң балаң екәнлигини испатлайдиған қәғәз барму?»дәп сорашти улар. Аялим оқуған,муәллим  болғанлиқтин,бизниң әр-хотун екәнлигимизни тәстиқләйдиған нека қәғизи билән балиниң бизниң балимиз екәнлигини испатлайдиған қәғәзниму қошуп елип чиққан екән. Көрсәттуқ. Улар мениң дәсләпки қетим язған әризәмдики вә өткүзгән интерьвюларда аялим вә балам бар дәп ейтқанлиримни ениқлиғандин кейин,аялимғиму әризә яздурди вә пана издигүчи шәхис дегән һөжжәт беришти.

    Шундақ қилип,әр-хотун иккимиз яқа юртларда бир-бирсимизни тепивалғандин кейин,өзәм хелила хатиржәм болуп қалдим. Аялим ағириқчан кичик балимиз билән өйдә. Мән һәмшәһәрлик содигәрләргә малай болуп ишләп жүрдүм. Тапавәтниң тайини йоқ. Олтириватқан кичикинә өйимизниң ижарә һәққиму қиммәт. Һәптиләп гөш йемәй,қуруқ нан-чай билән өткән күнлиримизму аз болғини йоқ. Аллаһниң шу күнигиму шүкри дәп жүрдуқ. Чәт әлгә чиқип кәтсәк,бу күнләрму унтулуп кетәр,дегән үмүт билән яшидуқ.

    Бир күни базарда Тудахун акам билән учришип қалдим. У киши мениң үсти-бешимдики кийимлиримдин,топа йеғип турған жүдәң чирайимдин мениң әһвалимниң анчә яхши әмәслигини байқиди әтималим,ашханиға елип кирди. Яхши меһман қилди. Шуниңдин кейин;

    -Хош,әнди сөзлә?-дәп мән тоғрилиқ билмәкчи болди.

    Мән Тудахун акамға чегаридин бу яққа өткәндин тартип,бүгүнки күнгичә бешимдин өткән вақиәләрниң һәммисини сөзләп бәрдим.

    -Һазир әһвалиңлар қандақ?-дәп сориди Тудахун акам.

    Мән һәммини йошурмай очуқ ейттим. Әр-хотун иккимизниң ойимиз вә хуласимиз бойичә,әшу февраль айлирида су түрмилиридә мени узақ қийнап-азаплиғанлиғиниң ақиветидин бөрәк,беғирлиримға қаттиқ соғ өтүп кәткәнликтин,балимизниң ағириқчан болуп туғулғанлиғини,балини һазир дохтурханида давалитиватқанлиғимизни,балиниң дора-дәрмәклиригә хелә көп ақча кетиватқанлиғини,ижаридә олтириватқан өйимизниң зәй екәнлигини,яхширақ бир өй тапайлиқ десәк,бу шәһәрдә түзүк өйләрниң ижарә һәққи бәк қиммәтлигини,базарда жүрүп тапқан ақча ижарә һәққи билән қосаққа вә балиниң дора-дәрмәклиригә аран-аран йетиватқанлиғини,әһвалимизниң анчиму яхши әмәслигини,ООН арқилиқ чәт әлгә қачан чиқип кетишимиз үчүн хелә күтүшкә тоғра келидиғанлиғини ейттим.

     Тудахун акамниң маңа бәк ичи ағирип кәтти.

    -Хәлқимизниң бешиға келиватқан бу соруқчилар қачанму түгәр!...Вәтәндин,ата-ана,қериндаштин айрилғанни аз дегәндәк,бу йәрдики хорлуқларни,азапларни кимгә ейтип,дат дәйсән?!-дәп еғир хурсинди Тудахун акам.-Роһиңни чүшәрмә,укам. Оғул балиниң бешиға һәр ишлар келиду. Бу күнләрму өтүп кетиду,унтулуп кетиду. Силәр техи яш,яхши күнләр техи алдиңларда. Шуниң үчүн үмүт билән яшаш керәк,чидамлиқ болуш керәк?! Һәр һалда һазир хатиржәм екәнсән. Чәт әлгә чиқип кетишни ООН арқилиқ қиливатқиниң бәк убдан бопту. Аллаһ буйриса,һүр әлләрниң бирсигә чиқип кетидиған күниңларму келип қалар,-дегән Тудахун акам мениң оюмдики йоқ гәпни қилди.-Мән сүрүштүрүп көрәй,өй мәсилисини һәл қилмисақ болмапту!

    -Рәхмәт ака,сизгә. Маңа атидарчилиқ қилип,көп яхшилиқ қилдиңиз. Яхшилиғиңизни һеч қачанда унтумаймән!-дедим бу яхши адәмгә миннәтдарлиғимни билдүрүп.

   -Мән саңа чоң бир яхшилиқ қилғиним йоқ техи,-деди.

   -Һеч ким қилмиған һәм қилалмайдиған яхшилиқниң әң чоңини қилдиңиз. Мән уни өлгичә унтумаймән!

    -Һашим,өгүнликкә сән мени мошу йәрдә,мошу вақитта күт?-дәп Тудахун акам мән билән хошлишип кетип қалди.

    Шуниң билән Тудахун акам өгүнигә,дегән вақитта бир бурадириниң машиниси билән кәлди.

    -Мән саңа бир жайдин яхши өй тепип қойдум. Йеқин ағинәмниң қорасида. Мән һазир силәрни шу өйгә көчүрүп апирип қояй,-дәп,топ-тоғра мошу қораға,мошу өйгә елип кәлди.

    Мана,шуниң билән Тудахун акамниң арқисида йоруқ дуниядики дозақтин чиқип,жәннәткә кирдуқ. Һазир қандақ яшаватқинимизни өзәң көрүватисән? Шавкәт акам ижарә һәққи дәп бир тийин алмайду. Бекарға туруватимиз. Һәммә нәрсә баяшаятчилик. Һәтта булар бизни беқиватиду...

     -Бишкектики қоймичиниң алдам халтисиға чүшүп кәткиниңни ейтмиғанда,умумән сениң йолуң очуқ бала екәнсән?-дедим униң сәргүзәштлирини аңлиғинимдин кейин.

    -У қоймичиниң гепини қилма,- улуқ-кичик тинди у.-Аллаһ жажисини берәр униң!

    -Әлвәттә,бериду. Аллаһниң ағамчиси узун. Қоюп берип,бир күни бир тартиду,шу чағда көрүду һәммини!...Қолдин кәлсә,бу дунияда яхшилиқ қилғанға немә йәтсун?

    -Униңға охшаш қоймичилар,алдамчи-каззаплар бу Алмутаңдиму бар екән әмәсму!

    -Шундақму?

    -Һә,шундақ. Талайсини маңа охшаш қахшатқанлиғини аңлидим. Маңа охшаш мусапир бечариларниң өзлири келип маңа ейтти.

    -Миллити ким екән?

    -Ким болатти,өзимизниң уйғурлири!

    -Уйғурлар дәмсән?

    -Һә,уйғурлар. Уйғур болғандиму,андақ-мундақлиридин әмәс,қиш-яз бойнидин галстук йәшмәйдиған,қолидин папкисини чүшәрмәйдиған бир тохипоқи гуй талай балиларни зар қахшитип жүрүпту,-деди Һашим ғәзәплинип сөзләп.-Йәр егилиридин болған сақчилар сени қорқутуп,попоза қилип янчуғиңни қақса,өз миллитиңдин болған бәзи наинсап, һарамтамақлар улардин бәттәр қойидекән әмәсму...

   -Қандақ қойидекән?-Һашимниң сөзиниң ахирсини аңлашқа тақәтсизлинип соридим.

   -Вәтәндин тижарәт билән вә башқа ишлар билән бу яққа чиққанларниң паспортиниң бу йәрдә туруш қәрәли тошуп қалса,әшундақ қоймичилар; «Бир-икки күндә узартип беримән»дәп,нәччә һәссиләп ақча алидекән. Мошу ишни кәсипкә айландуривалған нәччисини  билимән,тонуймән. Улар  «барахолка» базирида қанжуқ ишиттәк сокулдап жүрүшиду...Һәммә ишни бузуватқан вәтәндин чиққан  биз ахмақ уйғурларниң өзимиз екән. Қандақ демәмсән? Һезимжан маңа һәммини ейтип бәргән еди. Һезимжанниң ейтишичә,вәтәндин сода-тижарәт билән бу яққа чиқиватқан көпчилигимиз қанунсиз иш қилидекәнмиз. Чегаридин қанунлуқ өттиңму,демәк, бу йәрдә туруш вақтиң тошуп,уни узартқиң кәлсә,сақчи идарисигә барсаңла болидиған иш екән. Биз ахмақлар бир тәңгилик ишни йәң ичидә он тәңгигә қилишқа убдан үгүнип кәткән екәнмиз,қара!

    -Тоғра дәйсән,-дедим мән уни қувәтләп.-Мошундақ ишлар бизниң саддилиғимиздинму,оқумиғанлиғимиздинму яки дөләтниң қанун-қаидилирини билмәслигимиздинму йә ахмақ,дөтлигимиздинму билмәймән?

    Мән саңа ейтсам,әшу «барахолка» базирида йәнә бир қизиқ иш бар қара. Мисал үчүн мән сениң паспортиңниң қәрәлини бир-икки күнниң ичидә узартип беримән,дәп паспортиңни нәччә йүз доллар билән елип кетимән. Шу күни яки әтисила сени сақчилар тутиду. Паспортиңни сорайду. Сән паспортиңниң қәрәлини узартишқа берип қойғанлиғиңни,бүгүн йә әтә паспортиң чиқидиғанлиғини ейтисән. Сақчилар паспортқа тамға бесилип чиққичә ,паспорт орнида ишлитилидиған справка қәғизини сорайду. У қәғәзни паспортиңни елип қалған орун беридекән. У справка сениңдә йоқ. Сақчи сени «Сән чегара бузуп чиққан жинайәтчи болушиң мүмкин? Мән сени һазир түрмигә апирип солаймән» дәп,машинисиға қарап елип маңғанда,сақчи десә,түрмә десә қорқуп жени чиқидиғанлар униң айиғини сөйгидәк йелинип-ялвуриду. Ахирисида бир мунчә ақча берип қутулиду. Йоқ йәрдин ақча тапқиниға сақчи хошал,қарап туруп янчуқтики ақчидин айрилғиниға у хапа. Көрдиңму бу йәрдики оюнларни? Әшу оюнларни бәзиләр билсә,бәзиләр билмәйду. Билидиғанлар билмәйдиғанларға ейтмайду.

   -Шундақму ишлар бармекән техи бу йәрдә?-һәйран болуп соридим Һашимдин.

   -Болғанда қандақ. Һәммә иш базарда болидекән. Яхши ишларниму базарда көрүдекәнсән,яман ишларниму базарда көрүдекәнсән.-деди Һашим.-Мән Ғулжида қол һарвусида кочиму-коча жүрүп сәй-көктат сетип,тапқан бәш-он тәңгидин башқа һеч нәрсә көрмигән,содигәр адәмләр тоғрилиқ һеч нәрсә билмәс екәнмән. Һәммини мошу йәрдә көрдүм. Көзим ечилди. Етизда кәтмән чепиватқан дехан билән базардики содигәрни селиштурсаң,у иккисиниң арисида асман-йәр пәриқ бар екәнлигини убдан көрдүм. Етизда кәтмән чепиватқан деханниң хошниси билән бир парчә қаттиқ нанни суға чилап олтирип тәң йәп,бу жил яхширақ һосул елиш үчүн бир-бирсигә ярдәмлишип,немә қилиши керәклиги һәққидә бир-бирсигә мәслиһәт,йол-йоруқ көрситип,яр-йөләктә болуп жүрүшлирини убдан билгәнлигимдин,Алмутиға чиқип, сода қилип пул тепиватқан чоң содигәрләрниң бир-бирсигә һәсәтхорлуғиға һәйран қалдим.

     Бу содигәр байвәччиләр пулни қанчә көп тапса,шунчә көп тапқуси келип,көзи кичикләп,бәк пишиқ,һәсәтхор,көрәлмәс болуп кетидекән. Ундақлар пәқәт өзлиринила ойлайдекән. Әшуларниң қолида ишләп,нурғун ишларни көрдүм. «Мениңкигә қарғанда әвуниң товарлири тез өтүватиду. Маңа қариғанда у пайдини көп көрүватиду! Бу қетим у жиқ пайда тепип кетидиған болди?...У гуйни қара,әшу қетимда сорисам маңа ейтмай,базири иштик товарни өзила елип чиққинини?! Тохта,сән ачкөзни бир жайлимисам!»дәп һәсәт отида көйүдекән. Жиқ пайда көрүп кетиватқан у содигәрниң базири маңмай,зиянға учириса яки бир пешкәлликкә йолуқса,у еғизида ичи ағирғандәк гәпләрни дәп қойидекәндә,ичидә «Хой яхши болди. Йәнә техиму жеқирақ көй. Өзәңмиғу гедәрәп кетиведиң,Аллаһ жажаңни бәрди?!»дәп раһәтлинидекән. Узун гәпниң қисқиси,әшу байвәччилириңниң һәммиси дегидәк өзинила ойлайдекән. Мәнла болсам дәйдекән. Уларниң кечә-күндүз ойлайдиғини пәқәтла пул. Бу қетим әшу товардин көпирәк елип чиқип,әву гуйниң балисиниң базирини суға чилаш керәк! Сәвәви, у пайдини мениңдин нәччә һәссә артуқ көрүп кетиватиду...дәп,бир-бирсигә көрәлмәслик,ичитарлиқ қилип,һәсәт отида көйүп жүрүшидекән қара!

    -Бая қиш-яз бойнидин галстук йәшмәйдиған,қолидин папка чүшүрмәй жүридиған бир қоймичи тоғрилиқ ейтип қалдиң. У ким,немә адәм екән?-дәп Һашимниң есиға салдим.

    -У қоймичи әмәс,алдамчи-каззап. Каззап болғандиму учиға чиққан каззап екән!-Һашимниң қошумилири түрүлүп,жиддий қияпәткә кирди.

    -Уйғурму?-дәп соридим.

    -Һә,уйғур.

    -Уйғур туруп,өзиниң мусапир,бечарә вәтәндаш уйғурлириға каззаплиқ қиламдекән?

    -Каззаплиқ қилғанда қандақ техи,-Һашим йәнә тамака туташтурди.-Бишкектә вақтида мени әшу қоймичи қандақ қойған болса,һәр хил йоллар билән вәтәндин Алмутиға қечип,мөкүп чиққан маңа охшаш һеч нәрсини билмәйдиған дөт,каливалани у тохипоқи гуй вайженини чиқирипту.

   -У немә қипту?

   -Маңа охшаш түзүк оқумиған,саватсиз,дөләтниң қанун-қаидисини,ишниң йол-йоруқлирини билип кәтмәйдиған каливаладин бир нәччисини; «Сениң ишиң чатақ екән. Мундақ қечип-мөкүп жүрүшиңниң өзи бәк хәтәрлик. Сақчиларниң қолиға чүшүп қалсаң,қутулидиғанға янчуғиңда ақчаң йоқ. Сени тутқан йеридинла топ-тоғра түрмигә апирип солайду. Чегара бузғучи дәп,хитайға өткүзүп бериветиду. Хитайда саңа охшаш қачқунни немә күтүватқинини өзәң мениңдин яхши билисән?! Сән өзәмниң уйғурум болғанлиғиң үчүн мән саңа ярдәм қилай дәватимән. Мән сени ООН арқилиқ үчинчи бир дөләткә чиқириветишкә ярдәм қилимән»-дәп маңа охшашлардин нәччисини бир яз қулдәк ишлитип,өзигә икки қәвәтлик  өй салдурупту. Бәш тийин ақча бәрмәй,бекарға ишлитипту.

    -Шундақму уйғурлар бар екән, дегинә бу йәрдә?

    -Һә,бар екән. Бирақ,яхши адәмләрму көп екән. Мана,өзәң көрүватисән,Тудахун акамниң арқисида мән әшундақ яхши адәмләрниң бирсигә йолуқтум.Аллаһға миң қәтли шүкри кәлтүримән. Аллаһ буйриса,қәғизимиз кәлсила,чәт әлләрниң бирсигә чиқип кетимиз,дәп олтириватимиз.

   -Илаһим,нийитиңларға йетиңлар!-дедим.

   -Мени чоң бала-қазалардин қутулдуруп,мошу күнләргә йәткүзгән әшу Һезимжандинму бир өмүр разимән.-деди сөһбәт ара Һашим...

 

   Бу күни Тудахун ака иккимиз жәннәт мисали бу өйидә раса меһман болдуқ. Кәч ятақ өйимизгә қайттуқ. Бизни узутуп кочиғичә чиққан Шавкәт ака билән һәдимиз маңа;

    -Қәйсәр укам,сиз Тудахунниң яхши көрүдиған иниси болғандин кейин,бизниңму инимиз. Өйләргә келип туруң? Сиз үчүн ишигимиз һәр қачан очуқ. Һеч қандақ хижаләт болмай, халиған вақтиңизда келивериң,укам?!-дейишти.

    Мән уларға чәксиз миннәтдарлиғимни билдүрдим.

    Шавкәт акиниң чоң оғли бизни машиниси билән өйгичә әкилип қойди.

 

 

                                              

                                        Из қоғлаш

 

 

    Аридин бир һәптә өтүп,ширкәт башлиғимизниң телефон қилип чақиртиши билән Тудахун акам Ғулжиға қайтмақчи болди.

   -Қәйсәр укам,Қорғастики,Ғулжидики ишлар бир аз алдирашлиқ екән. Мениң тезрәк беришим керәк охшайду. Ширкәтниң бу йәрдики ишлири һазирчә саңа қалди. Өзәңгә пишиқ бол,укам!-деди Тудахун акам йолға чиқишниң алдида.-Сениң ишлириң бойичә Һашимдин һәммини жипидин жиңнисиғичә аңлап,билдим...

   Мән, Тудахун акам ейтмақчи болған сөзләрни Һашимниң қисмәт-сәргүзәштлиридин аңлап,билгән болсамму,Тудахун акамға; «Һашим маңа һәммини сөзләп бәрди»дәп ейтқиним йоқ. Билдим,аңлидим десәм,Тудахун акам немиләрни ойлап қелиши мүмкин?...Шуниң үчүн жумған еғизимни ачқиним йоқ.

    -Бу йол билән иш қилсақ,вақит узирип кетәмдекин дәп ойлаймән?-деди Тудахун акам.-Сениң Қазақстандин үчинчи бир әлгә қануний түрдә чиқип кетишиң үчүн ООН ниң Алмутидики хәлиқ аралиқ қачақлар мәсилилири бойичә  башқармисиниң Алий комиссариати тәрипидин,сени улар һәқиқәтәнму сиясий қачақ дәп, алди билән етирап қилиши керәк екән? Буниң үчүн хелә нурғун рәсмийәт ишлирини бәжиришкә тоғра келидекән. Иш бир жил билән үч жилниң ичидә пүтидиған түри бар. Шуниң үчүн,бу ишниң башқиму йоллири барму дәп,Шавкәт акаң билән айрим сөзләштим. Сән тоғрилиқ униңға һәммини ейтип бәрдим. Шавкәтниң саңа бәк ичи ағирип кәтти. Униңға сән йеқип қалған охшайсән,сени яхши көрүп қапту. Шуңа у, сүрүштүрүп уқуп бақмақчи болди. Бәлким,башқиму йоллири тепилип қалар? Һазирчә сән хатиржәм ишиңни қилип жүрүп турғин,укам? Телефонлишип туримизғу?...

 

     Тудахун акамни йолға селип қойдум. Ширкәтниң у,бу ишлири билән күнләр өтүшкә башлиди. Бош вақитларда «барахолка»базири тәрәпкә өтүп,Ғулжиниң содигәр балилири билән көрүшүп қоюмән.

    Тудахун акам кетип,ялғуз қалған болсамму,анчә қийналғиним,мусапирлишип кәткиним йоқ. Коча-койларда жүргинимдә һеч ким мени түнүгүн Ғулжидин чиққан дәп ойлиматти. Сәвәп,рус тилини судәк болмисиму,яман әмәс сөзләттим. Бәшинчи синиптин кейин атам мени өйдә русчә оқутуп,саватимни чиқарған еди. Көп йезиқ вә көп тил билгәнниң қанчилик яхши,пайда екәнлигини Алмутиға чиқип убдан сәздим. Ичимдә мәрһум атамға рәхмәт ейттим. Узақни көрүдиған әқиллиқ атамниң арқисида өйдә болсиму, давамлиқ түрдә һәр күни бир саат атамниң рус тили дәрисини көңүл қоюп,қизиқип оқуғинимниң бәк пайиси тәгди. Русчә тил-йезиқни билмигинимдә,бу шәһәрдә кекәч,қарғу болуп жүрәттимкән? Сәвәви, Қазақстан мустәқил Қазақ дөлити болуп турғулуқ,бу йәрдә һәммила адәмниң русчә сөзлишишигә бирдин һәйран болған едим. Мустәқил Қазақстан екән,демәк,қазақ тили һөкүмдар тил,йәни дөләт тили болуши керәкқу?...Қазақстанда яшиғандин кейин һәммә милләтни қазақ тилида сөзләшкә мәжбурлаш керәк еди,дегәндәк ойлар бешимға кәлди. Башқа милләтләрғу мәйли,қазақларниң өзилириниң бир-бирси билән русчә сөзлишишигә һәйран қалдим. Йәтмиш жил рус империясиниң мустәмликисидә яшап кәлгән бу хәлиқ ана тилидинму айрилған охшайду,дәпму ойлидим.

    Мустәқил дөлитигә егә болған қазақ қериндашларниң өз миллити биләнму өз ана тилида,дөләт тили болған қазақ тилида әмәс,рус тилида сөзлишишигә қарап,Алмута билән Ғулжини,Үрүмчини,Қәшқәрни хиялән селиштураттим. Бизниң вәтән икки йүз жилдин артуқ вақиттин буян мустәмликичиләрниң қолида туруватқиниға қаримай биз,уйғурларниң өз ана тилини йоқатмай келиватқанлиғиға,һәтта уйғурниң уйғур билән һеч қачанда хитайчә сөзләшмәйдиғанлиғиға,хитайни,хитайниң тилини өзлиригә пир тутуп,чуқунмайдиғанлиғиға хошал болдум,пәхирләндим. Демәк,мундақ милләт һеч қачанда ассимиляция қилинип,йоқап кәтмәйду, дегән сөз!

 

    Шуниң билән аридин үч һәптигә йеқин вақит өтти.

    Ширкәтниң ишлирини баһанә қилип,Тудахун акам Алмутиға йәнә чиқти.

   -Өткәндә көргән чүшлириң бекар әмәс екән,укам,-деди Тудахун акам кәчтә.-Сән бу яққа чиқип кетип,аридин бир һәптә өтә-өтмәйла сақчилар сени издәп өйиңгә берипту. Сениң Қәшқәргә кәткәнлигиңни билгинидин кейин,сени Қәшқәр тәрәптин раса издәпту. Һеч йәрдин тапалмиғинидин кейин,мәмликәт бойичә издәш буйруғи чүшүрипту. Сени «миллий бөлгүнчи,әшәддий унсур,хәтәрлик жинайәтчи»дегәнгә охшаш сөзләр йезилған,сүритиң чүширилгән издәш қәғәзлири у йәр,бу йәрләргә чапланған екән. У язғанлириниң ичидә «миллий бөлгүнчи,әшәддий унсур,хәтәрлик жинайәтчи Қәйсәр Аблимит қолға елиниш вақтида қаршилиқ көрсәтсә,мәмликәтниң һәр қандақ жайида етип өлтүрүлсиму болиду!»дегән ухтурушму алаһидә көрситилипту!...

   Бу сөзләрни аңлап пүтүн әзайи-бәдинимгә титрәк олашти.

   -Сән өзәңни Алмутиға әмәс,Қәшқәргә кәттим,дәп ейтқан екәнсәндә?-дәп сориди Тудахун акам.

   -Һә,шундақ. Мән тағамға вә униң бала-жақилири билән өйимиздә ижарида олтириватқан муәллимгә; «Той қилишқа вәдиләшкән қизимдин хәт кәпту. Мени чақиртипту. У қизниң атиси билән мениң атам наһайити йеқин дост-ағинә еди. Ата-анилиримиз биз иккимизниң муһәббәтлишип жүрүшимизни биләтти. У қизниң ялғуз акиси машина һалакитидә қаза қилип кәткән екән. Бу дәрткә чидимиған қизниң атиси қаттиқ кесәл болуп, орун тутуп йетип қапту. Мениң дәрру келишимни сориған екән. Шуңа мән әтә Қәшқәргә меңишм керәк. Қачан келишимни билмәймән. Әгәр һәммә иш мән ойлиғандәк болуп қалса,әшу қиз билән той қилип,Қәшқәрдә қелишим мүмкин Силәр мениңдин һеч әнсиримәңлар?!-дәп ялған гәп қилған едим.

   -Буни наһайити яхши ойлап тапқан екәнсән? Сени алди билән Қәшқәрдин,андин Ғулжидин,һәтта пүтүн Или вилайидин издәп тапалмиғинидин кейин,мәмликәт бойичә издәш,тутуш,қаршилиқ көрсәтсә,етип өлтүрүш буйруғини чүшәргән екән?-дәп Тудахун акам бир нәччә дәқиқә жим-жит болуп қалди. Кейин уһ дәп еғир нәпәс алдидә,тамака туташтурди. Сигаретини бир- икки қетим шориғандин кейин,сөзини давам қилди.-Ваң Жун ағинәң бәк тәшвишлиниватиду. Әнчвәнтиңниң /дөләт хәвипсизлик комитети/ адәмлири бизниң ширкәткә келип,сени сүрүштә қипту. Ваң Жунму,Яң Лиму сениң Қәшқәргә той қилимән, дәп кәткәнлигиңни ейтқан екән. Бу сөзни биз ейтқан болсақ,ишәнмәслиги мүмкин еди. Амма,өзиниң хитайлири,униң үстигә башлиқлар шундақ дегәндин кейин,сени Қәшқәрдә қолға алимиз дәп,хелә қатирапту.

   Ваң Жунниң ейтишиға қариғанда,әнди сениң Алмутида турушиңму хәтәрлик охшайду?-деди Тудахун акам.-Ваң Жун шундақ деди; «Қәйсәрни Шинжаңдин,Жуңгониң ичкири өлкилиридин издәп тапалмиса,әнчвәнтиңниң пухрачә кийингән мәхсус адәмлири Алмута,Бишкекләргә чиқип издәп,бәрибир тутумиз дәветипту. Шуниң үчүн,Тудахун ака,сән дәрру Алмутиға чиқип,бир дәвир Қәйсәрни Алмута,Бишкеклардин жирағирақ бир жайға йөткәветишиң керәк? Қәйсәр өзиниң кимлигини билиндүрмәй,бир аз заман йошурунуп жүрсун! Биз пәқәт һазирчә вақиттинла утушимиз мүмкин. Булар Қәйсәрни һеч йәрдин тапалмиғандин кейин,вақит өтүши билән,бу иш аста-аста бесилиду,унтулиду. Сән мошуларни Қәйсәргә ейтип,яхши чүшәндүргин? Мән униң өзигә телефон қилип,ейтай десәм, болмайду. Бизниң телефонларни тиңшиши мүмкин? Шуниң үчүн Қәйсәр билән телефон арқилиқ сөзлишишкиму хәтәрлик!...».

    Мошу сөзләрни Ваң Жун ағинәң наһайити жекип ейтти. Ширкәтниң бу йәрдә һазирчә чоң бир ишлири болмисиму,мени әттәй чиқарди.

   -Ваң Жун ағинәмгә рәхмәт! У һәқиқий достлуққа яраватиду. Мән униңдин чәксиз миннәтдармән,-дедим.

   -Ваң Жун сени бәк яхши көрүдекән?...У һазир кечә-күндүз сениң аманчилиғиңни,сениң тезрәк жирақ чәт әлләрниң бирсигә тинич-аман чиқип кетишиңнила сорап,ойлап жүриду. Мән силәрниң достлуғиңларға һәвәсим келиду... Дост-ағинә дегән мана мошундақ күнләрдә синилиду!

   -Тоғра ейтисиз,ака. Мән уйғур әмәс,хәнсу болсиму, һәқиқи дост тапқан екәнмән?

   -Тоғра ейтисән,у бәк яхши бала!

   -Шуниң билән әнди мениң Алмутида турушимму хәтәрлик екәндә?-дәп соридим вә «Мән әнди немә қилишим керәк,Тудахун,ака?»дегәндәк,униңға тәлмүрдим. Шу чағда мениң һалим бәк харап еди. Немә қилишимни билмәс едиму,амма буниңдин кейинки тәғдирим,һаят-маматлиғим Тудахун акамниң қолида екәнлигини убдан һис қилаттим.

    Ваң Жун ағинәм ейтқандәк,әгәр әнчвәнтиңниң адәмлири Алмутиниң «барахолка» базириға келипла Ғулжилиқ содигәр,тижарәтчиләрдин иккисиниң бирсигә сүритимни көрсүтүп; «Мону Ғулжилиқни тонамсән? Уни мошу Алмутида дәйду. Уни көрдиңму,қәйәрдә?»дәп сориса, «Тонуймән. Һә,у Алмутида,паланчи йәрдә!»дәп ейтип бериши турған гәп. Вәтәнниң ичидикилирини аз дегинидәк,бу йәрдиму әнчивәнтиңниң тиң-тиңлиғучилири,пайлақчилири,сатқун-мунапиқлири толуп жүрүпту. Ундақ әбләхләр көрүнүштә әжайип вәтәнпәрвәр болувелип,Алмута базирида көп ақча тепип,бай болуши үчүн хожайинлири яритип бериватқан шараит,ечип бериватқан очуқ йоллири үчүн хизмәт көрсүтүш мәхситидә хитай коммунистик партиясигә,униң диктатор рижимиға қариши мәвқәдики қериндашлирини,вәтәндашлирини сетиватқанлиғини,уни аз дегәндәк,вәтән давасини,милләт давасини қиливатқан бу йәрдики сиясий паалийәтчиләрниң елип бериватқан һәрикәтлири вә улар һәққидә мәлуматларни хожайинлириға йәткүзүп туруватқанлиғини аңлап жүргәнлигимдин,ундақ мунапиқларниң өзлирила мени әнчивәнтиңниң  адәмлиригә көрсүтүп,тутуп беришиға ишәнчим камил еди.

   Әшундақ мунапиқ,әбләхләрниң хаинлиғидин,сатқунлиғидин өз вәтинимизгә өзимиз егә болалмай,бир-бирсимизни сетип жүриватқан хәлиқ екәнмиздә?!

   Өзимизнила ойлаймиз. Өзәм болсамла болди,дәймиз. Өзгә билән ишимиз йоқ. Өзгиниң бешиға кәлгән еғир күн,еғир қайғу,еғир жудалиқ,еғир  күлпәт әтиму,өгүнму өзимизниң бешиға келишини ойлимаймиз. Ойлимиғинимиз үчүн әшундақ ипласлиққа баримиз.Немишкә шундақ? Биз илгири мундақ әмәс едиққу?... Адәмләр ақча үчүн,бай болуш үчүн,һәммидин жуқури туруш үчүн вижданини бу дәрижидә сатмиғанду,бу дәрижидә хаинлиқ,мунапиқлиқ қилмиғанду,бәлким?

   Өзимизни өзимиз баһалашни билмәймиз. Һәммә жәһәттин өзимиздин хелила төвән дәрижидики ғәйри милләтни,өзгә милләтни өзимиздин үстүн қоюмиз,уларниң өзимиздин төвәнлигини билип турупму немишкиду жуқури баһалаймиз? Билип-билмәй,чүшүнүп-чүшәнмәй,азирақ мәнпийәт үчүн униңға хизмәт қилғумиз келиду. Униңға яхши көрүнүш үчүн,униң ишәнчисигә еришиш үчүн һәр қандақ вәзипини орунлашқа өзимизни атимиз.У еғизида бизни махтиғини,алқишлиғини,ясалма хошамәт көрсәткини билән,биздин жиргиниду,нәпрәтлиниду! Немишкә? Сән бүгүн өзәңни саттиң,өз қериндишиңни саттиң,өз миллитиңни саттиң,өз вәтиниңни саттиң! Өгүнликкә сән уни,униңдин күчлүгирәгигә сетишиң,униңға мунапиқлиқ қилишиң турған гәп! Буни у яхши билиду. Билгини үчүн сени вақитлиқ пайдилинидидә,андин «Өз миллитиңни сатқан сениңдин бизгә немә яхшилиқ келиши мүмкин»дәп, сениң үзиңгә түкүриду. Мана,буниңдин артуқ бечарилик болмиса керәк?!

    Биздики мошу хил бечарилик,қорқанчақлиқ,жүрьәтсизлик,хошамәтчилик,пәскәшлик,кичикинә мәнпийәт үчүн вижданни сетиш,аброй-атақ,мәнсәп үчүн миллитини сетиш,әң ахирида вәтәнни сетиш охшаш яримас иләтләрниң барғансири етәк йейиватқанлиғидин кимгә дат дәйсән?

    Ахир,нәччә миң жиллар бурун чоң империяләрни қурған,ханлиқларни қурған,дөләтләрни қурған,дуния мәдәнийитигә чоң төһпиләрни қошқан,әжайип йеңилиқларни кәшпият қилған хәлиқниң әвлатлириғу биз?! Биз бүгүн ким болуп қалдуқ?

   Бүгүн бизниң қорқанчақ,бечарә,хошамәтчи,жан бақар болуп қелишимизға ким әйиплик? Заман әйипликму яки өзимиз әйипликму?

   Абдуқадир Дамуллам ейтқандәк,ғәпләт уйқусида йетиватқан хәлиқ екәнмиз?!

    Бу хәлиқ қачан ойғинар әнди?!...

    -Хиялға чүшүп кәттиңғу,укам,-Тудахун акамниң бу сөзи хияллирим жипини үзүп ташлиди.

   -Һә-ә-ә,-дедим уйқидин чөчүп ойғанған адәмдәк,бешимни силкип көтәргинимни өзәмму сәзмәй қалдим. Нижатлиқ күткән көзлирим Тудахун акамға тикләнди.

   -Яхшилиқ қилсаң пүтүн қил,ахирисиғичә қил,дегән екән!-дәп сөз башлиди Тудахун акам.-Қолдин келип турғанда,пәқәт яхшилиқ қилиш керәк. Бу мениң тутқан йолум. Мән саңа яхшилиқ қилай дегән екәнмән,демәк,ахирисиғичә қилишим лазим!

   Мән Тудахун акамға лап етип қаридим.

   -Көп қайғурма,Қәйсәр. Исмиң жисмиңға ярашқан қәйсәр жигитқу сән. Шуниң үчүн мән сени бир қосақтин чиққан қериндишимдәк яхши көрүмән,укам?- Тудахун акам һәқиқий қериндашлиқ меһри билән бешимни сийлап,маңа аләмчә меһир-муһәббәт билән күлүмсирәп бақти.

    Тудахун акамниң алқанлирини ечип бешимни сийпиши билән пүтүн вужудимға қан томурлирим арқилиқ иллиқ бир сезим еқип киргәндәк болди...Мундақ иллиқ сезимларға мән, мәрһум атам билән анам мени бағриға бесип,башлиримни сийпап әркиләткәнлиридә ғәриқ болаттим. Өзәмни дуниядики әң бәхитлик балилардәк һис қилаттим...

    Һаятимдики мәңгү унтулмас,баһаси йоқ әшу күнләр,саатлар,минутлар,дәқиқиләр көз алдимға лап етип кәлди. Кәлдию,ичимдин һөпүлдәп чиққан бир от гелимгә келип тирәлди. Өпкәм өрләп кәтти. Егиз бойлуқ,ақ үзлик,қошма қаш,бүркүт көзлик,чирайидин бир хил иллиқлиқ нури балқип туридиған Тудахун акам көзлиримгә мәрһум атам болуп көрүнди.

    -Ата,женим ата!-дәп вақирғинимчә,униң бойниға есилип,һөкүрәп жиғлаветишкә азла қалдим.Өзәмни аран-аран тутувалдим...

   Мән Тудахун акамниң бу меһриванлиғидин симап мисали ерип кәткән едим...

   Мәрһум атам билән анамдин башқа шу күнгичә һеч ким мениң бешимни мундақ меһри-муһәббәт билән сийпап,маңа һәвәслинип баққанлиғини көрмигән едим!

   Бәзи инсанлар бәәйни бир қосақтин чиққан қериндашлардәк мошундақ еғир күнләрдә бир-бирсигә меһриван,көйүмчан болидиған охшайду?

   Буни мән билмәс едим. Мундақ һаләт бешимдин өтмигән. Ундақ болғини, мениң бир қосақтин чиққан бирму қериндишим йоқ еди. Тикәндәк ялғузмән!

    Әнди ялғуз әмәсмән!...

 

    -Әтә кәчтә Ташкәнткә кетимиз!-Тудахун акамниң бу сөзи мени һошумға кәлтүрди.-Ташкәнттә бир йеқин тонуш,қәдирдан акимиз туриду. Өзи атмишинчи жилларда Хотәндин мошу яқларға чиққан екән. Исми Муһәммәт. Һаятниң еғирчилиқлирини бешидин көп өткүзгән адәм. Өзи толиму меһрибан,таза,һалал,бәк әмгәкчан,атмиш яшлардин ашқан киши. У адәм билән мән,у кишиниң содигәр-тижарәтчи оғли арқилиқ тонушуп,қәдирдан ака-укилардәк болуп кетишкәнмиз. У кишиниң оғли билән қизи мән арқилиқ чоң содиға киришип,бай болуп кетишти. Шуңа улар өзлирини мениң алдимда қәриздар дәп һесаплап,мени қандақ рази қилишни билмәй жүришиду.

   Һәр ишниң өз вақти,саати бар дегинидәк,уларниң мениң үчүн раса хизмәт көрсүтидиған вақти кәлди дәп ойлаймән. Буни мән Ғулжидин Алмутиға кәлгичә ойлап,көңлүмгә пүккән едим!...

    Тудахун акамниң бу сөзлирини аңлап,мениңдики өчүшкә башлиған арзу-үмүт чирақлири қайтидинла лапилдап янди.

    -Сән әнди бир дәвир шу йәрдә,шулар билән яшап турисән?-дәп сөзини давам қилди Тудахун акам.-Бир яхши йери,у акимиз шәһәрниң сиртида,бир тағ бағрида туриду. Хелә нурғун йери, чарву маллири бар. Деханчилиғини қилидиған,маллирини бақидиған адәмлириму бар. Уларға айлиқ төләп ишлитидекән. Мундақ ейтқанда,у акимиз шу тәвәдики бай фермирларниң бирси. Бир оғли дохтур,бир оғли сақчиниң башлиғи,кәнжә оғли бай содигәр-тижарәтчи. У йәр,уларниң аилиси сән үчүн әң бехәтәр жай дәп ойлаватимән. «Көздин жирақ,көңүлдин жирақ»дегинидәк,һазирчә әшу яқта яшап турғиниң яхши.Аллаһ буйриса,униңдин кейин,сениң жирақ чәт әлләрниң бирсигә чиқип кетишиңниң амалини қилимиз,укам?!

   -Рәхмәт сизгә,Тудахун ака. Силәргә охшаш әжайип улуқ инсанларға йолуқтуруп,силәргә иссиқ көрсүтүп,силәрниң ғәмхорлуқлириңларға,ярдәмлириңларға,меһри-муһәббәтлириңларға ериштуриватқиниға Аллаһға миң-миң рәхмәт ейтимән,шүкри кәлтүримән?!-дедим һаяжандин титирәк авазда. Шунда өпкәм өрләп,көз чанақлиримдин етилип чиқип кетәй дәп турған миннәтдарлиқ,разимәнлик,хошаллиқ яшлиримни Тудахун акамдин йошуруп,йәргә қаравалдим.

    -Бу һаят дегән шундақ нәрсә,укам,-деди Тудахун акам.-Биз һәммимиз бу дунияға бәш күнлик меһман? Меһман келиду,кетиду!...Он сәккиз миң аләмни яратқан Аллаһ меһманниң һәммә қилған,әткәнлирини көрүп,билип турғучидур. Аллаһ яхшиларни,яхши әмәлләрни қилғучиларни мукапатлайдекән,яман әмәлләрни қилғучиларни у дунияға қалдурмайла,мошу йоруқ дунияниң өзидила жазалайдекән?... Шуниң үчүн яхши ишларни қилиш керәк,қолдин келип турғанда инсанларға яхшилиқ қилишла керәк екән?

     Мән сени яхши көрүмән,укам. Сениң келәчигиң парлақ бала?! Буниңға мениң көзим убдан йәтти. Бешиңға келиватқан бу еғирчилиқларниң һәммисини,Аллаһ әзиз яратқан сени,Аллаһниң өзи синақ қиливатқанлиғи дәп ойлаймән? Немишкә демәмсән? Қудрити улуқ Аллаһ бирлиригә һәммә яхшилиқларни—байлиқни,дөләтни,мәнсәпни,параван турмушни,бәхитни,хошаллиқ-шатлиқни айимай беридекәну,иккинчи бирлиридин мошуларниң һәммисини вақитлиқ тартивалидекән,амма әң муһим нәрсинила қалдуруп қоюп,синайдекән? «Мениң бу бәндилирим бу синақлардин қандақ өтәр екин?»дәп,һаяттики һәр хил ишлар билән бирлирини қисқа вақит,бирлирини узақ вақит синақтин өткүзидекән?

    Мениң бу сөзләрни ейтишимдики сәвәп, «Мән житим,тәнһа ялғуз»дәп көп аһ урмиғин,һәсрәт чәкмигин,роһиңни чүшәрмигин,үмүтсизликкә берилмигин,укам? Сениң, нийитиңниң дуруслиғидин,сән өз бешиңниң ғемидила әмәс,хәлқиңниң,миллитиңниң,вәтиниңниң ғемида яшаватқанлиғиңдин,шу изгүлүк йолида зәхмәт чекиватқанлиғиңдин,Аллаһ сени отниң ичидә көйдүрмәй сақлап келиватиду...Сәвәп,мошу йолда келәчәктә сениң қилидиған ишлириң бәк нурғун дәп ойлаймән? Аллаһ буйриса,келәчәктә сән шундақ күнләргә йетисәнкен,уни сән һазир тәсәввурму қилалмайсән? Ундақ болғини,сән ихтидарлиқ,әқил-парасәтлик,вижданлиқ,қориқмас,жүрьәтлик жигитсән! Сениң пешанәң очуқ бала,йолуң очуқ бала,укам?!

    Тудахун акамниң бу сөзлиридин кейин көңлүм шунчилик көтүрлүп кәтти.

    -Ташкәнткә барғанда Муһәммәт акиниң аилисидикиләргә сени ким дәп тонуштурушум вә бу йәргә келиштики асасий мәхситимизни немә дәп ейтишни өзәң бир ойлап көрәрсән?-дәп Тудахун акам илгәрки,асасий мавзуға көчти.-Көрүнүштә ширкәтниң ишлири билән Алмутиға чиқиватқан турғулуқ,Ғулжидики уруқ-туққан,тонушлириңға; «Қәшқәргә той қилишқа кетиватимән» дегәнгә охшаш бир нәрсини тоқуп чиқириш керәк?

    -Әжайип яхши гәпләрни қиливатисиз,ака. Сиз һәқиқий алийжанап адәмсиздә?-дедим вә Тудахун акамниң «Қәшқәргә той қилишқа кетиватимән»дегәнгә охшаш һекайә тоқуш керәклиги һәққидики сөзигә жавабән шундақ  гәпни қилдим.-Баятин мәнму мошу һәқтә ойлавататтим. Яратқан егәмниң өзиму ейтидекәнғу; «сақлансаң,сақлаймән»дәп. Сақлиниш үчүн ялған гәп қилиш Аллаһниң алдида гунаһ болмиса керәк?

   -Яқ,һеч қандақ гунаһ болмайду,-деди Тудахун акам ишәшлик сөзләп.-Сән ялған гәп қилип,бирәр адәмгә зәрәр йәткүзүватқиниң,униңға угал қиливатқиниң йоқ? Сән ялған гәп қилсаң,дүшмәнлириңниң қәстидин қутулуш үчүн,бешиңға келиватқан өлүмдин қутулуш үчүн қиливатисән? Аллаһтаала һәммини көргүчи,һәммини билгүчидур?!

   -Һекимәтлик,данишмәнлик сөзлириңизгә баш егимән!...

   -Қой,ундақ демә...

 

   Бу кечә узаққичә ухлалмидим. Нери ойлап,бери ойлап шундақ бир һекайини тоқуп чиқтим.

    Биз әсли Хотәнлик екәнмиз. Бовам яш вақтида Хотәндин Ғулжиға чиқипту. Ғулжидин өйлинип,бала-жақилиқ бопту.Бовамниң икки оғли,икки қизи болған екән. Мениң атам әң кәнжә оғли болуп,1962-жилқи май вақиәсидә Советкә чиқип кетимиз дәп,он сәккиз-он тоққуз яш вақитлирида бир нәччә ағинилири билән Қазақстанға чиққан екән. Алмутида орунлишип қелип,шоферлиқни оқуп,бир нәччә жил такси һайдапту. Кейин Алмутидики сода саһасида ишләйдиған һаллиқ бир адәмниң қизиға өйләнгән екән. Шуниңдин кейин кәспини йөткәп,қейнатисиниң арқисида шәһәрдики чоң магазинларниң бирсидә пенсиягә чиққичә сетиқчи болуп ишлигән.

    Биз аилидә үч оғул,икки қиз—бәш бала. Акилирим билән һәдилиримниң һәммиси аилилик болуп, айрим яшайду. Һәр бирсиниң иккидин,үчтин балилири бар. Атам һазир йәтмишләргә тақап қалди. Анам йеқинда атмиш бәш яшқа толди.

    Мән ата-анамниң кәнжиси екәнлигимдинму мени бәк арзулап,әркилитип чоң қилғанлиқтин,бөвәк,сәл шохарақ едим. Атамниң мән кичик вақитлиримда; «Оғул дегән шох болуш керәк,болмиса йоқ болуш керәк»дегән сөзлири қулиғимға қоғушундәк қуюлуп қалғанлиқтин,шох болғандиму асманға пичақ атидиғандәк,туруш десә,уруш дәп мәйданға чиқидиғандәк,һеч нәрсидин қайитмайдиған,һеч нәрсидин қориқмайдиған болуп өсүп чоң болдум. Әшу шохлиғим,гаңгуңлиғим һеликәм бар.

    Алмутиниң уйғурлар көп яшайдиған «Дружба» мәһәллисидә туримиз. Мәктәптә оқуватқан чағлиримдин тартип,спорт клубиға қатнишаттим. Карате,бокс,кекбокс бойичә республикилиқ мусабиқиларға талай қетим қатнишип,биринчи,иккинчи орунларни  алғанмән.

    Өйлинимән дәп жүргән қизимниң туғулған күнидә,у қизни ресторанға елип барған едим. «Дружбиниң» жуқурисидики байлар мәһәллисидә туридиған бир бай-байвәччиниң көрәң,махтанчуқ оғли икки ағиниси билән әшу ресторанда олтиришқан екән. Бир аз қизивалған у мениң қизимға қопал чақчақ қилип,бизгә тегишти.«Һәй,ағинә,қойсаңчу?»десәм,мени һақарәт қиливатиду. «Саңа немә керәк?»десәм, «Маңа қиз керәк!»дәйду. «Қиз керәк болса,кочида толуп туруптиғу.Таллап туруп бирсини тутмамсән?!» десәм, «Маңа мону қиз йеқип қеливатиду?»демәсму. Аччиғим шундақ келип,териккинимдин; «Һәй,һежиқиз,саңа бу қиз керәк болса,жүр талаға?»дедим.

    Шуниң билән сиртқа чиқтуқ. У үчи мени оттириға еливелип,чәттәрәк қараңғу жайға елип маңди. Мән қизимға; «Сиз мошу йәрдә туруп туруң,қориқмаң»дәп ресторан ишигиниң алдида қалдуруп қойдум.

   Алмутида өзини мән дәп жүргән у байвәччиниң әшу толиму көрәң,махтанчуқ оғули икки ағиниси билән сөзлигән болуп, « тарсла» қилип иңигимниң астиға бирни уривәтти. Туюқсиз тәккән мушттин бир икки қәдәм сәнтүрлүп кәттим. Йенидики ағинилириму маңа қаритип мушт етишқа башлиди.

    -Һәй,һәзиләкләр,хотун кишидәк урғичә,оғул балидәк урушмамсән? Уруш дегән мана мундақ болиду!-дедимдә,пашман билән бир нәччә дәқиқиниң ичидила «тарс-турс»қилип,һәр үчилисини ятқузувәттим.

    Андин ресторанниң алдида қорқуп,титирәп турған қизимни алдимдә,у йәрдин дәрру кетип қалдуқ.

    Аридин икки күн өтүп,өйгә кәлсәм,анам вай-датни башлиди.

    -Сән паланчи дегән байниң балисини уруп,еңигини чеқиветипсән! У һазир ағириқханида екән. Атиси билән аниси келишти. «Сәнләрниң бу бузуқ,баш кесәр балаңни әнди түрмигә солитип,чиритиветимән! Сәнләрниң балаң,мениң оғлумниң иңигини чаққан болса,мән әнди уни түрмигә олтарғузуп,қанчә пул кәтсә мәйли,түрмидики баш кесәрләр арқилиқ униң иңигинила әмәс,пут-қоллирини,һәммә йерини чаққузуп ташлаймән. Шу чағда көрүшисән мениң кимлигимни?!»дәп вар-жур қилип кетишти.-деди анам.

    Мән болған вақиәни өз әйни бойичә ейтип бәрдим. Атам мән билән урушқини йоқ.

    -Ярайсән,оғул бала. Мән сени оғул дәп тапқан?!-дәп атам мүрәмгә уруп қоюп,сиртқа чиқип кәтти.

    Анам техиму вайсап кәтти.

    Әтисила Тудахун акам бизни йоқлап,өйгә келип қалди. Тудахун акам анам билән бир туққанниң балилири болғанлиқтин,бир-бирсигә толиму меһрибан,көйүмчан,ғәмхор еди.

    Анам һәммә гәпни Тудахун акамға ейтип;

   -Вай,женим Тудахун, әнди қандақ қилармән? Қәйсәрни түрмигә олтарғузиветидиған болди. У чоң бай,пули жиқ. Өзәң билисән,һазир байларниң замани. Улар немә қилимән десә,қолини нәгә сунса йетиду. Әтила сақчилар келип,Қәйсәр баламни елип кетидиғандәкла қилип туриду?... Бу ишлар  акаңниң қаптилиғиму кирип чиқмай, «Ярайсән,оғул бала!»дәп,олтириду қара? Шуниң үчүн Қәйсәрни әнди сән өзәң бир нәрсә қилмисаң,бу иштин қутулушниң бир йолини өзәң тапмисаң,баламдин айрилип қалидаған охшаймән? Вай балам,вай балам!-дәп жиғини салди.

    Хуллас,Тудахун акамниң мени бу йәргә йошурун елип келишиниң асасий сәвәвиму шу,халас.

    Кечичә тоқуп чиққан бу һекайәмни әтиси наштин кейин Тудахун акамға ейтип бәрдим.

    -Паһ,бу һекайәң су кирмәс болуп қамлишипту,ука?-деди Тудахун акам күлүп.-Сән өзәңмиғу язғучи болидиған бала екәнсән? Ғулжида тоқуған һекайәңму раса қамлашқан екән. Уни аңлиған һәр қандақ адәм раст дәп ойлайду. Мону һекайәңгиму һәр ким қәтьий ишиниду,әлвәттә.

   Тудахун акамниң көңлидикини,ойидикини тапқанлиғимдин хошал болдум.

   -Ташкәнттики Муһәммәт акимизни Хотәнлик дәп қоюведим,сәнму боваңни Хотәнлик қиливетипсән?-дәп күлди Тудахун акам.

   -Әслидиғу анам тәрәптин бовам Хотәнлик,атам тәрәптин чоң бовам Бәшкерәмлик. Әнди заманға қарап иш тутмисақ болмуғидәк,Тудахун ака?-дедим мәнму чақчақни арилиштуруп сөзләп.-Бирдә Турпанлиқ,бирдә Атушлуқ,бирдә Қәшқәрлиқ,бирдә Ғулжилиқ болуп жүрүмиздә әнди?...Анамниң әжайип меһрибан,толиму көйүмчан,бәк қәдирдан туққини бар. У ким десиңиз,у мениң мошу Тудахун акам. Мән бу кишигә жийән болумән!...

    Тудахун акам қақахлап күлүп кәтти.

    -«Ялған сөзни қайтилавәрсәң,у растқа айлинипму қалиду»дегинидәк,мошундақ сөзләрни ейтивәрсәң,мән сениң растинла йеқин туққиниң,акаң,кичик дадаң яки тағаң болуп қалимән жуму?...

   -Әгәр шундақ болғинида немә арман еди,-дедим һаяжандин.-Тудахун ака,мән бәрибир сизни йеқин туққиним,акам,кичик дадам,тағам дәп һесаплаймән?!

   -Әшундақ дегиниңгә рәхмәт,укам,-деди Тудахун акам бешини лиңшитип.-Турайли. Һазир базарға берип,өзәңгә бир икки қур ич кийим,у-бу керәклик нәрсиләрни еливал? Униңдин кейин Шавкәт акаңға йолуқуп қояйли. Хошлишип қоюшиң керәк? У яқта қанчә вақит турисән,һазирчә бир нәрсә дейиш қийин. Өзәң қарайсән,мәнму берип туримән. Телефон қилип туришармиз. Техи у йәр йеқип қалғидәк болса,Өзбәкстанлиқ болуп қаламсән техи!

   -Яқә,ака,мениң ой-мәхситимни убдан билисизғу?

   -Һә,билимән! У күнләргә чоқум йетисән. Аллаһ буйриса,сениң әшу шерин арзу-арманлириң сени һәргиз алдимайду.

   -Илаһим, ейтқиниңиз кәлсун,ака?!...

 

 

                       Еғир қисмәтләр,сәргүзәштләр

 

 

   Кәчқурунлиғи Алмутидин чиққан чоң автобус әтиси әтигән саат тоққуз-онларда Ташкәнт автовокзалиға келип тохтиди.  Тудахун акам телефон қиливәткән екән,толуқ кәлгән,егиз бойлуқ,қара  қумчақ,оттуз яшларға тақап қалған хуш чирай жигит Тудахун акам билән қучағлишип;

   -Хуш кәпсиз,Тудахун ака,хуш кәпсиз?!-дәп бизни қизғин қарши алди.

   -Тудахун ака,һармай-чарчимай кәлдиңларму? Өй ичи,бала-жақилар тенчлиқ-аманлиқту? Сизни сеғиндуқ. Атам билән анам сизниң келишиңиздин хәвәр тапти. Улар шу тапта сизни күтүшиватиду. Һәдәмгиму сизни бүгүн әтигән келиду,дәп ейтип қойған едим.

   -Рәхмәт,һәммиңлар тенчлиқму? Муһәмәт акам билән һәдәмниң саламәтлиги яхшиду?-дәп сориди Тудахун акам.

   -Иншаалла,һәммиси яхши!

   -Мән силәрни тонуштуруп қояй. Бу жигит мениң Алмутидики һәдәмниң оғли Қәйсәр болиду!-дәп маңа қариди.-Қәйсәр,бу акаң мән саңа ейтқан өзбәкстанлиқ иним Әмәтжан болиду,-дәп бизни тонуштурди.

   -Наһайити яхши. Қәйсәр жийәниңиз билән тонуштурғиниңизға миннәтдармән. Мана әнди мән Алмутидинму яхши бир ини таптим?!-дәп маңа күлүмсирәп бақти Әмәтжан ака қолини көксигә елип туруп.

  -Рәхмәт,Әмәтжан ака,мәнму Ташкәнттин сизгә охшаш бир яхши ака тапқинимға хошалмән. Тағам сиз тоғрилиқ маңа көп яхши гәпләрни қилатти,-дедим униң сөзигә жавабән.

   -Яхши. Мән ойлаймән,силәр қәдирдан ака-укилардин болуп өтүсиләр әнди! Әмәтжан,мениң бу жийәним бәк зор бала жумуң,-дәп күлүп қойди мени махтап.

   -Тоғра ейтисиз,Тудахун ака,зор жигит екәнлиги көрүнүп турупту,- Әмәтжан ака мениң егиз бойлуқ қәддий-қамитимгә зоқмәнлик билән қариғач.-Сизниң жийәниңиз,демәк,мениң иним! Шундақ әмәсму һә,Қәйсәр?

   -Әлвәттә,Әмәтжан ака,-дедим.

   -Исмиға яриша өзиму қәйсәр жигит көрүниду?-дәп мени ишарә қилғандәк болди Әмәтжан ака.

   -У тәрипигә гәп ишләнмәйду.-деди Тудахун акам.

Шу хилдики сөзләр билән Әмәтжан ака бизни йолниң четигә тохтитип қойған йеник машининиң йениға  елип кәлди. Машина ичидин он икки-он үч яшлар чамисидики омаққина бала чиқип,қолини көксигә қойған һалда;

   -Әссаламуәләйкүм,хуш кәпсиләр,меһманлар!-дәп салам қилди.

   -Ваәләйкүм әссалам!-дедуқ Тудахун акам иккимиз тәңла.

   -Һой,бу Әлишерғу? Катта жигит болуп кетипсәнғу?-Тудахун акам уни бағриға басти.

  -Әлишер,бу акаң билән көрүшүп,тонушуп қой?-мени ишарә қилди Тудахун акам.-Бу акаң зор спортчи. Каратес,боксер,чамбашчи!

  -Чамбашчи дегини спортниң қайси түригә кириду?-дәррула сориди у бала.

  -Чамбашчи дегини,пут,қол,баш билән уруш!

  -Ундақ болса, карате дегән шу,- Әлишер  маңа қарап қолини сунди.-Әлишер!

   Мән униң қолини дәрру алдимдә;

   -Қәйсәр!-дедим.

   -Әлишер дегән бу балимиз бизниң келәчәк чемпионимиз болиду,-деди Тудахун акам униң башлирини сийпап вә андин Әлишергә қарап.-Қәйсәр акаң әнди саңа көп нәрсиләрни үгитидиған болиду. Шуниң үчүн саңа тренер дәп Алмутидин елип кәлдим...

   Яш балидә. Тудахун акамниң сөзини раст дәп чүшәнгән Әлишер хошаллиқ туйғуси билән мениң қолумдин мәккәм тутувалди. Әслидә Тудахун акам иккимизниң мәхситиму шу еди. Иллиқ чирай бу балини бир көрүштила мәнму яхши көрүп қалған едим.

   -Қени,Тудахун ака,мәрһәмәт?-дәп Әмәтжан ака машининиң алди ишигини ачти.

   Тудахун акам машининиң алдида,Әмәтжан акиниң йенида,Әлишер иккимиз арқа орунда олтардуқ.

    Машина орнидин қозғалди. Ташкәнтниң кәң,түз кочилирида бир хил илдамлиқта келиватимиз. Мән хелила хатиржәм,хошал едим. Мениң хошаллиғим Әмәтжан акиниң бу оғлиниң спортқа бәк қизиқидиғанлиғи,демәк, мениң буниңдин кейин бу йәрдә өтүдиған хатиржәм һаятимниң мошуниңға мунасивәтлик екәнлиги,Аллаһ буйриса,мени бу кишиләргә техиму йеқинлаштуридиған нәрсә,мениң яман әмәс спортчи екәнлигим еди. Буни Әмәтжан акиниң алдида униң оғли Әлишерға Тудахун акамниң ейтқан сөзидин бирдин билгән едим...

    Әмәтжан ака машинисини адәм гәвжум кочиларниң бирсидики «Чинар ресторани»дегән чирайлиқ йезиқ илинған икки қәвәтлик көркәм бенаниң алдиға келип тохтатти.

   -Тудахун ака,кечичә йол меңип,бәк чарчиған болсаңлар керәк? Һазир мону йәрдә чай-пай ичип,азирақ дәм елиңлар? Униңдин кейин фазендиға чиқип кетимиз,-илтимас қилди Әмәтжан акимиз.

   -Мәйли укам,мәйли.- Тудахун акам машинидин чүшти. Бизму сиртқа чиқтуқ.

   -Паһ,бәк чирайлиқ селинипта бу имарәт?- Тудахун акам әйнәклик икки қәвәтлик  бенаға һәвәс билән тикләнди.

   -Һелиқи мән сизгә селиватимән дегән ресторан мошудә. Пүткинигә үч-төрт айчә болуп қалди.

   -Мубарәк болсун,бәк қатурупсиз,укам!-Тудахун акам униң қолини елип қисти.

   -Рәхмәт,ака. Бу күнләргә сизниң арқиңизда йәткәнмиздә?

   -Унчилик дәп кәтмәң. Өзәңларниң тиришчанлиғиңлар,әқил-параситиңларниң арқисида йәттиңлар әмәсму?

    -Бәрибир сизниң һиммитиңиз чоң,Тудахун ака. Биз уни яхши билимиз,һеч қачанда унтимаймиз?!...

   Тудахун акам маңа мәналиқ қарап қойди. Тудахун акамниң өткәндә,бу кишиләр һәққидә сөз қилғинида; «Улар өзлирини мениң алдимда қәриздар дәп һесаплап,мени қандақ рази қилишлирини билмәй жүришиду...»дегән сөзлири оюмға бирдин кәлдидә; «Тудахун акам тоғра ейтқан екән?»дедим өзәмгә-өзәм.

   Әмәтжан акимизниң һашамәтлик ресторанида манта,самса,полу,кавап дегәндәк,нәччә түрлүк тамақлардин азду-толидин йәп,көк чай ичишип раһәтлинип раса олтириштуқ. Арилиқта Әмәтжан акиниң һәдиси келип,биз билән көрүшүп,йәкшәнбә күни фазендиға чиқмақчи болуп,ишлириниң бир аз алдирашлиқ екәнлигини ейтқач,үзүр сорап кетип қалди.

 

    Бизни Әмәтжан ака ата-анисиниң алдиға,фазендисиға елип чиқти...

    Әмәтжан акиниң бу жаңзиси /фазендиси/ шәһәрниң шәрқий-шималидики тағ бағрида екән. Шәһәрниң сиртидин у йәргичә йеник машина үчүн бир саатлиқ йол болуп,анчә чоң болмиған бир мәһәллиниң баш тәрипидә екән. Ғолдин чиқиватқан чоң сай сүйиниң яқисидики бостанлиқ ичидики анчә чоң болмиған бир нәччә өйләр билән мал қоралири,чөп догилири,бостанлиқ әтрапида отлишип жүргән қой,калилар,сайдин тәхминән әллик-атмиш метр арилиқтики сол тәрәпкә бир ериқ су кирип,униң ахири сайға қайтидин чүшүп турған чоң көлдә ғаз-өдәкләр үзүшүп жүришиду. Кәчтә вә әтигәндә қой-қозиларниң мәрәшлири,кала-мозайларниң мөрәшлири,ғоразларниң қичқиришлири билән ғаз-өдәкләрниң ғақилдашлири таштин-ташқа урулуп еқиватқан тағ сүйиниң шавқуниға тәңкәш қилғандәк,қулаққа әжайип йеқимлиқ бир музыка—симфония болуп аңлиниватқандәк қилатти.

   Ғолдин чиқиватқан улуқ су билән тағдин келиватқан тағ шамили жанға,тәнгә раһәт беғишлатти. Шәһәрдики тинжиқ һава билән бу йәрдики таза,салқин һавани селиштуруш әсла мүмкин әмәс еди.

   Бу йәрниң тәбиәт көрүнүшиму әжайип гөзәл екән. Әтрапиңға қарисаң,қариғиң келип туриду,қарап тоймайсән. Маһир рәссамниң сизған чирайлиқ тәбиәт мәнзириси...Пәскә қарисаң,чәксиз кәткән тәкшилик. Шәһәр алқиниңда турғандәк,жирақтин қарамту болуп көрүнүп туриду. У йәр,бу йәрдики бостанлиқлар,өйләр,етизлиқлар...Артиңға өрүлүп қарисаң,егиз-пәс идир-қирлар,идир-қирларниң нерисида тағ-ташлар,тағ-ташларниң нерисида қариғайлиқлар,қариғайлиқларниң нерисида күмүчтәк пақирап турған ақ қарлиқ чоққилар!...

 

    Көрүнүшидин палван қамәтлик,қара қумчақ кәлгән,шап бурутлуқ,көзлири бәәйни бүркүтниң көзлиридәк чақнап-ойнап турған,үзлиридә қоруқниң изиму йоқ,икки мәңзи домбилақ,қан темип турған Муһәмәт акини тәғдир салға тешидәк Хотәндин Ташкәнткә бирақла ташлиған екән!...

    Бизни мошу йәргә елип чиққан Әмәтжан акиниң атиси Муһәмәт тағимизниң тәғдир,кәчүрмишлириниң өзи бир китап екән. Қени,алди билән шу китапни оқуп көрәли?

   1962-жили жигирмә яшлардин әндигинә ашқан Муһәмәт бир ағиниси билән «шәһәр көрүмиз,оқәт қилимиз»дәп,Хотәндин Ғулжиға чиққан екән. Ғулжиға чиқса,Совет-Хитай чегариси ечиветилгән. Или тәвәсиниң хәлқи «Бир ериғида алтун,бир ериғида күмүч еқип туридиған»Советкә көчүп чиқип кетиветипту. Бу икки Хотәнлик жигит бир-бирсигә «Көзиңниң барида шә кө,чишиңниң барида гөш йә»дәптикән,Совет дегән әлниму көрүп бақайли?»дәптидә,Ғулжидин Чилпәңзигә кәпту. Чилпәңзидә бир кечә қонуп,әтиси Советкә өтүпту.

    Бу икки мусапир жигит бир жилдәк һәр жайда қеқилип-соқилип жүрүп,ахири «гадай болсаң шәһәр талаш» дегинидәк,мусулман көп,мусулманчилиқ күчлүк дәп аңлап,Ташкәнткә кәпту. Ташкәнтниң «Ески жува» дәп атилидиған мәдикар базириға чиқип,бир аз заман мәдикар болуп ишләп жүрүпту.

    Аллаһниң орунлаштуруши шундақму яки пешанигә йезилғини шундақму,бәзидә һаятта адәм ойлимиған,күтмигән ишлар болидекән? «Шәһәр көрүп,оқәт қилип, пул тепип чиқайли» дегән ой-мәхсәт билән ата-анини,қериндашларни,яру-бурадәрләрни ташлап ойдин чиққан Муһәмәт тағимиз әзиз вәтинидин бир йолила айрилип қелишини,чәт әлдә йәни Ташкәнттәк әзими шәһәрдә туруп қелишини,мошу йәрдә өйлинип,бала-жақилиқ болуп туруп қелишини ойлаш,арман қилиш бу яқта турсун,хиялиғиму кәлтүрәлмәс,сиғдуралмас еди.

   Бу ишму қизиқ болған екән.

   Адәттикидәк Муһәмәт мәдикар базириға әтигәндә чиқти. «Херидарини»күтүп,там яқисида қолини қоштуруп турса,бир чағда кәкә сақаллиқ,толуқ кәлгән,ақ үзлүк,бешиға ала допа кийгән киши униң алдиға келип,униң бешидин айиғиғичә сәп селип қариди. «Бу киши мени бирсигә охшитиватқан болса керәк?»дәп ойлиған Муһәмәт;

    -Әссаламуәләйкүм,таға!-дәп қолини көксигә қоюп салам қилди.

   -Ваәләйкүм әссалам!-дәп униң салимини иллиқ қобул қилған у киши.-Қулиңиздән немә иш келәду?-дәп сориди.

   -Хәммә иш келиду!-дәп өзбәкчә,уйғурчә арилаштуруп сөзлиди Муһәмәт.

   -Сиз уйғурму?

   -Һә,уйғурмән!

   -Қәйрлик болусиз?

   -Хотәндин болумән,-деди Муһәмәт у кишиниң уйғурчә сөзләватқинидин,худди йеқин уруқ-туққинини тепивалғандәк, хошал болуп кәтти.

  -Хотәнлик болумән дәң?-у киши бирдин жанлинип кәтти.-Хотәндин қачан чиққан?

  -Икки жилдин ашти. Бир ағинәм билән биллә чиқип қалған едуқ. 62-жили Хотәндин Ғулжиға чиқсақ,илихолиқларниң һәммиси советкә кетиватқан екән. Совет дегән андақ яхши,мундақ яхши десә,растинла шундақ охшайду дәп,шуларға әгишип чиқивериптимиз. У чағда чегарини ечивәткән екән. Аңлисақ,кейин йепиветипту. Бу Совет дегән йәргә чиқишни чиқип қоюп,жутқа қайталмай жүримиз. Вәтәндин,ата-ана,қериндашлардин айрилип,пушайманни алидиған қача тапалмай,ата-анини,қериндашларни,әжайип шәһиримиз Хотәнни сеғинип,атам көрмигән,анам көрмигән бу шәләрдә мәдикар болуп жүримиз мана?!-дегән яш жигитниң көз чанақлириға лиққидә яш толди.

    -Ташкәнткә қачан кәлдиңиз?-сориди у киши мусапир бу жигиткә ичи ағирип.

   -Икки-үч айчә болуп қалди. Мошу йәргә йеқин бир жайда,бир момайниң бир еғизлиқ өйидә ағинәм иккимиз ижаридә туруватимиз. Ағинәмни баярақтила бирлири азирақ иш бар дәп, елип кетишкән еди.

   -Ташкәнткә келиштин илгири нәдә турған едиңлар?

   -Чегаридин өтүшимиз биләнла бәш-алтә аилә билән бизгә охшаш бойдақ яшлардин йәттә-сәкизимизни Қазақстан дегән жайниң жирақ бир колхозиға апирип ташлиди. У йәрдә бирлиримиз қой бақтуқ,бирлиримиз етизда су суғардуқ,бирлиримиз кесәк қуюп,қишниң күнлири сийир қорасида ишлидуқ.

   Бир жилниң ичидә икки-үч аилиниң Алмута дегән шәһәрдики туққанлири келип,көчүрүп елип кетишти. Униңдин кейин қалғанлиримиз иккиләп,үчләп,аста-аста йошурун қечишқа башлидуқ. Қачмисиңиз қоюп беришмәйдекән. Азирақла айлиқ берип қоюп, кечә-күндүз қулдәк ишлитиду. Совет десә,ағзидин сериқ сулири ақидиғанлар әшу колхозда ишләп,момисиниң момисини раса көрди.

    Ағинәм иккимизму мәслиһәтлишип, бир күни қачтуқ. Сораштуруп жүрүп,Алмута дегән шәһәргә келивалдуқ. Һеч кимни тонумаймиз. Уруқ-туққанларму йоқ. Уйғурлар көп туридиған Султанқорған дегән йәргә бардуқ. Шу йәрдики уйғурлар арқилиқ колхозға әза болуп кирдуқтә,ағинәм иккимиз язда етизда,қишта сийир қорасида ишлидуқ. Алмута дегән у шәһириңиздә капириңизму,мусулминиңизму,һәммисила орусчә сөзләйдекән. Бу шәһәргә  задила үгинәлмидуқ. «Ташкәнттә оруслар аз,мусулманлар көп. Һәммиси өзбәкчә сөзлишиду. Мусулманчилиқ күчлүк. Мәсчитләрму бар»дегән сөзләрни аңлап,Ташкәнткә кәтмәкчи болдуқ вә мошу шәһәргә тинич-аман келип,хелә үгинипму қалдуқ.

   Бу йәрләр бизниң жутларға,Қәшқәргә охшап кетидекән. Раст дегәндәкла мусулманчилиқ күчлүк екән. Чоң кичикниң һәммиси бир-бирсини сиз дәп сөзлишиши тола яхши екән. Бизгә бу шәһәр йеқип қалди,-дәп күлүмсириди Муһәмәт.

   -Шундақ дәң,-деди у киши улуқ-кичик нәпәс елип.-Яп-яш туруп бешиңиздин көп ишлар өтүпту?

  -Өзиңизчу таға,сиз нәлик болусиз?-дәп сориди Муһәмәт.

  -Мениң бешимдимнму көп ишлар өткән,укам,-деди у киши улуқ-кичик тинип.-Мән өзәм Қәшқәрдин. Худди мошу сизниң йешиңиз вақтида Қәшқәрдин мошу яқларға чиққанмиз...

  -Қәшқәрлик екәнсиздә?-у кишиниң сөзини бөлүвәтти жигит өз вәтәндишини учритип қалғанлиғидин хошал болуп.

  -Һә,Қәшқәрликмән! Әшу әзизанә Қәшқәрдә туғулуп өскәнмән.-деди у киши қандақту бир мәғрурлуқ билән.

  -Бу жутларға қандақ  қилип чиқип қалған?-тақәтсизлинип сориди яш жигит.

  -Силәр,яшлар билмәйсиләр,-алдиримай аста сөзлиди у киши.-Жигирминчи жилларда Қәшқәрийәдин мошу жутларға ишләмчиләр чиқип,яз бойи бу яқларда ишләп,қиш чүшүши билән қайтидин өз жутлириға қайтип кетишәтти. Бизниң Қәшқәр бу яқтики Әнжан,Ош дегән шәһәрләргә йеқин. У чағларда чегариларму һазирқидәк әмәс,әркин өтисән,бош еди. Немишкә бу жутларға чиқатти десиңиз,турмушниң еғирлиғидин,намратчилиқтин бу биз,уйғурлар бала-жақини бақимиз дәп,мошу яқларға чиқип, алтә ай  ишләп азду-тола бир нәрсиләрни тепип  кетишәтти.

    Мени атам өзи билән биллә елип чиққан. Икки яз ишләп кәттуқ. Үчинчи жили атам кесәл болуп,үч-төрт күн ағирип яттидә,өлүпла қалди. Жиғлидим,қахшидим. Һәмшәһәрликләр билән атамни йәрлидуқ,-дәп у киши еғир хурсинди. Көз чанақлиридики яшлирини қол яғлиғи билән сүртти. Андин сөзини давам қилди.-Шуниң билән,узун гәпниң қисқиси,вәтәндин айрилип,анамдин,қериндашлиримдин айрилип,әзизанә Қәшқәрийәдин айрилип,Ташкәнтлик болуп қалдим...Қәшқәргә кетәй десәм,атамниң ялғуз қәбрини ташлап кәткүм кәлмиди. Мән кәтсәм,униң мусапир қәбри техиму мусапирлишип кәтмисун,дәп ойлидим. Кейин чегариларму йепилип,бурунқидәк уяқ,бу яқларға өтүп  турушларму еғирлишип кәтти.

   -Атиңизниң қәбрини ташлап кәтмәй тоғра иш қилған екәнсиз. Бирақ,...-яш жигит сөзиниң ахирини ейталмиди. Гелигә бир нәрсә түрүлгәндәк болди әтималим,түкүригини ичигә жутти.

   -Немә демәкчи екәнлигиңизни биливатимән?-деди у киши мусапир бу жигитниң ойидикини бирдин чүшинип.-Һәммә иш Аллаһниң тәғдири билән болидекән?

   -Шундақ екән. Аллһатаала пешанигә немә язса,шуни көрүдиған гәп екән?-деди Муһәмәт.

    Арида бир нәччә дәқиқә жим-житлиқ һөкүм сүрди.

   -Көңүл дегәнниң нәқәдәр улуқ,сәзгүр екәнлигини мана бүгүн йәнә бир қетим очуқ сәздим,-деди у киши алдида мөлдүрләп турған яш жигиткә һәм һәвәс,һәм ечиниш билән тиклинип.-Сизни көрүпла,немишкиду көзимгә иссиқ көрүнүп қалдиңиз? Сиз байқимидиңиз,алдиңиздин икки-үч қетим у яқ,бу яққа өттүм. Қарисам,тамға йөлинип,икки қолиңизни қоштуруп,бойниңизни қисип турисиз. «Тохта,бу жигит бу шәһәрниң әмәс,мусапир екәнлиги көрүнүп турупту»дәп ойлидим вә өзәмниң яш чағлирим есимға чүшүп,сиз билән бир сөзлишип көрәй дедимдә,алдиңизға кәлдим.

   -Рәхмәт таға,сизгә. Мусапирчилиқ дегән яман нәрсә екән?-авазлири титирәп чиқти яш жигитниң.-Мусапир десә,һә,мусапир екән дәпла қояттуқ. Мусапирниң,мусапирчилиқниң қандақ нәрсә екәнлигини раса убдан билдуқ,таға?

   -Шуниң үчүн ата-бовилиримиз «Мусапирниң бешини сийпа,мусапирдин ярдимиңни айима! Башқа бәндилиригә қариғанда,мусапир Аллаһға бир қәдәм йеқин»дәп бекар ейтишмиғандә?-деди у киши.-Сиз мусапир. Мәнму бу жутта мусапир! Вәтинидин,туғулуп-өскән жутидин айрилған адәмниң һәммиси мусапир! Тоғра ейттимму,укам?

   -Наһайити тоға ейттиңиз,таға,-жанлинип кәтти яш жигит.-Сиз ейтқандәк,вәтәндин айрилдиңму,демәк,ким болушиңдин,қандақ яшишиңдин қәтьий нәзәр,сән бәрибир мусапир! Дәссәп турған земин сениң болмиғачқа,сән бәрибир кәлгүнди,ят адәм, мусапир! «Кишиниң жутида Султан болғичә,өз жутиңда ултан бол»,дәп бекарға ейтмиғандә? Шундақ болғандин кейин,сән мусапир болмай,ким мусапир болсун?!..

   Яш жигитниң еғизидин чиқиватқан бу хил сөзләрни аңлаватқан у киши Муһәмәтни «Бу балиниң гәп-сөзлири хелә жайида,жигәрлик бала көрүниду. Униң үстигә өзәмниң уйғури,һәмшәһәрлигим екән. Һеч кими йоқ,мусапир екән. Мәнму бир чағларда мошу балиға охшаш күнләрни бешимдин өткүздимғу? У еғир күнләрни қандақму унтуймән? Бу мусапирниң бешини сийпап,униңға ярдәм қилишим керәк!»дегән ойға кәлгән у киши шундақ деди;

   -Жүрүң укам,әву чайханида олтирип параңлишайли?-дәп яш жигитни неридики чайханиға башлиди.

   Улар бир чәйнәк чай билән бир нан елип,чәттики бош орунларниң бирсигә берип ортиришти. Параң қайтидин башланди. Арилиқта улар бир-бирсиниң атлирини соришип,тонушти.

   -Мән әллик,атмиш жилдин бери мошу Өзбәкстанда яшаватсамму,чоң-кичикниң һәммиси мени «Қасим қәшқәлиқ», «Қасим ахун»дәп атишиду,-дәп сөз башлиди у киши.-Өзбәкләр биз,уйғурларни «ахун» дейишиду. Бәзиләр охшаш «қәшқәлиқ», «ахун» дегинигә һеч хапа болмаймән. Әксинчә хошал болимән,мәғрурлинимән. Немишкә десиңиз,өзбәк дегән сөз,өзбәк дегән хәлиқниң пәйда болғиниға бәш йүз жил бопту. Уйғур дегән сөзниң,уйғур дегән хәлиқниң пәйда болғиниға бәш миң жил бопту. Қәшқәр дегән шәһәрниң қурулғиниму нәччә миң жил болған екән. Қәшқәрийә десә,пүтүн дуния билидекән. Түркий тиллиқ хәлиқләрниң һәммисиниң нериқи бовиси Уйғур екән қараң? Бу сөзләрни маңа мошу Ташкәнттә туридиған чоң бир оқумушлуқ тарихчи уйғур алим киши ейтип бәргән еди.

   -Паһ,аламәт екәнғу. Мундақ сөзләрни мән аңлимиған екәнмән?-һәйран болди яш жигит.

   -Иккимиз яхши билмигән билән уйғурниң кимлигини дуния убдан билидекән қараң!-қизип сөзләшкә башлиди Қасим қәшқәлиқ.-Әшу тарихчи алим кишиниң ейтишичә,биз,уйғурлар қедимий хәлиқ екәнмиз. Нәччә миң жиллар бурун чоң дөләтлиримиз,ханлиқлиримиз,султанлиқлиримиз болған екән. Қәғәзни дунияда биринчиләрдин болуп ясап чиққан биз,уйғурлар екәнғу? Өз заманисида дунияниң йеримини бесивалған Чиңгизхан дегән моңғул падишаһқа хәт йезишни,оқушни үгәткәнму  уйғурлар екән?  Буларни маңа әшу тонуш алим киши сөзләп бәргән.

   -Буниму мән билмәйдекәнмән. Уйғур дегәнниң кимлигини сиздин аңлап,убдан биливатимән мана,-деди Муһәмәт.-Қасим таға,сиз билән тонушқинимға бәк хошалмән? Аллаһға миңларчә разимәнки,Хотәндә қалған атамни көргәндәк болдум. Сиз атамға бәк охшайдекәнсиз? Атамниң сақилиму сизниңкигә охшаш,өзигә шундақ чирайлиқ яришип туриду. Атам сизгә қариғанда сәл қарарақ,бойи егиз,оруқ кәлгән киши. Гәп-сөзлири сизгә охшаш,өзи бәк параңчи адәм.-Муһәмәт у кишиниң қолини алқанлири арисиға елип,бу әжайип дилкәш,параңчи,очуқ-йоруқ кишиниң меһри-муһәббәткә толған көзлиригә узақ тәлмүрди. Көпни көргән,турмушниң еғирчилиқлирини,еғир қисмәтләрни,һаятниң иссиқ-соғини бешидин көп кәчүргән Қасим қәшқәлиқ бу мусапир жигитниң тәлмүргән көзлиридин, шу тапта униңдин күтүватқан нижатлиқ аламәтлирини очуқ көргәндәк болди...

    -Қасим таға,бу йәргә кәлгиниңизгә қариғанда,бирәр ишиңиз болса керәк?-дәп сориди бир чағда яш жигит.

   -Һә,бир-икки күнлик иш бар еди.

   -Қандақ иш болса,мана мән тәйяр,таға!

   -Лайчилиқ,сугакчилиқ ишлар еди. Бирақ,әнди ундақ ишларға сизни қандақ салимән?

   -Бу немә дегиниңиз,таға. Һәргиз ундақ демәң?

   -Шуниң өзидиму,-хижаләт болди Қасим таға.-бир мусапир жигитни,униң үстигә сизгә охшаш һәмшәһәрлигимни мәдикар қилип ишләтсәм,ярашмас?

   -Яқ,яқ. Һәргиз ундақ ойлимаң,таға?

   -Мәйли,мақул, жүрүң,өйгә барайли!...

 

   Шуниң билән Аллаһтаала бу мусапир,бирәр жан көйәри,қаяши йоқ тикәндәк ялғуз яш  жигитниң ишини оңдин кәлтүрди. У жирақ Хотәндә қалған ата-анисини, сиңлисини бу яқа жутларда,Ташкәнттәк әзими шәһәрдин тепивалғандәк болди...

   Қасим ахун шәһәрниң «Сәмәрқәнт дәриваза»дәп атилидиған жайидики Қәшқәргә бәк охшап кетидиған әгри-тоқай,тар кочилириниң бирсидики ичкиридин-ичкири селинған бир қора-жайда өзбәк аяли вә он алтә-он йәттә яшлардики чирайлиққина бир қизи үчийлән яшайдкән. Қасим ахун өйидин анчә жирақ әмәс Ески жува базиридики гөш дуканлириниң биридә қассап екән. Аяли Гүлчеһрә уста машинчи болуп,өйидә кийим тикидекән. Ялғуз қизи Зибиниса анисиға ярдәмләшкәч,анисиниң һүнирини егиләветипту. Бу аилә турмуштин хатиржәм,баяшаят яшайдекән. Бирақ,бу аилигә бирла нәрсә йетишмәйдикән,камчилиқ қилидекән. У болсиму,ата-аниниң өйиниң чириғини яқидиған,уларниң изини йоқатмай,ялғуз қиз Зибинисаға ата-анидин кейин қалса,егидарчилиқ қилидиған,ата орнида ата болидиған оғул балиниң йоқлиғи екән,халас.

    Аллаһтаала бу әр-аялға оғул пәрзәнт бәрмәпту әмәс,берипту. Бәргәндиму бир гезәк оғул бәргән екән. Лекин,уларниң өмүри бәк қисқа бопту. Пахлан қозидәк өсүватқан гезәк оғуллар икки-үч яшларға киргәндә,аз күн ағирипла бирсиниң кәйнидин бирси өлүп кеткән екән. Шуниңдин кейин Қасим қәшқәлиқниң бу аяли хелә жиллар қосақ көтәрмәпту. Кейин мошу қизи Зибиниса туғулған екән.

   Тәғдирниң язмиши шундақ болса керәк? Вәтәндин,ата-анидин,қериндашлардин,туғулуп-өскән әзиз жутидин айрилип,яқа жутларда сәрсан-сәрганданлиқта һаяти өтүватқан мусапир,тирик житим,гәп-сөзлири жайида,жигәрлик,жасарәтлик бу жигиткә Қасим ахун билән Гүлчеһрә хенимниң бирдинла меһри-муһәббити чүшүп қалди...

   Бу меһри-муһәббәт ата-аниниң пәрзәнткә дегән иссиқ муһәббити еди!

   Бундақ иссиқлиқ Муһәмәтниң қәлбидиму ойғанди...Бу иссиқлиқ  жирақта қалған ата-аниниң муһәббитигә тоймиған,униңға зар,тәшна мусапир жигитниң ата-аниға дегән муһәббити еди!

   Қасим ахун билән Зибиниса хеним Муһәмәткә «балам!»дәп,бағрини кәң ачти!...

  Муһәмәт бу меһриван адәмләрни «ата,ана!»дәп,уларниң қучуғиға баш қойди!...

   Шуниң билән бу мусапир мәдикар жигит базарға чиқип,қолини қоштарған һалда әски тамға йөлинип,бойнини қисқан һаләттики бечарә көрүнүштә туруп, «бүгүн бирәр иш чиқип қалса,бәш-он сом тапсам»дегән үмүт-арзуда «херидар»ларниң бәәйни мал базиридики қой ,калиларниң семизлирини илғаватқинидәк,мәдикарларниң бешидин айиғиғичә қарап,у ян,бу ян өтүшлиридин,бәзи күнлири «херидар» болмиса,кәч киргичә там йөләп ач қосақ жүрүшләрдин бир йолила қутулди.

   Қасим ахун оғли Муһәмәтни йениға еливалди. Униңға қассапчилиқни үгәтти. Муһәмәт толиму меһриван бу ата-анисини бәк яхши көрәтти, әзизләтти. Уларму бу оғлиниң интайин көйүмчанлиғидин,ишчанлиғидин толиму рази еди.

  Чирай-шәкли,қәдди-қамити келишкән Муһәмәт билән гүл-гүл болуп ечилип бойиға йетиватқан Зибиниса иккиси бир-бирсигә толиму имрақ-амрақ ака-сиңил болуп,күнләр шаду-хорамлиқта өтүшкә башлиди.

  Муһәмәт Хотәндин биллә чиқип,яқа жутларда мусапирчилиқни,интайин еғир күнләрни,еғир турмушларни биллә өткүзүп,бир парчә нанни тәң бөлүшүп йәп кәлгән ағинисидин жуда болди!

  Униң ағиниси мәдикар болуп ишләп жүрүп,бир күни там бесип өлүп қалди. Муһәмәт жиғлиди,аһ урди. Ағинисини атиси Қасим ахун иккиси өз қоллири билән йәрлиди. Нәзир-чирақлирини өткүзди.

   Шуниң билән күнләрни қоғлап айлар,айларни қоғлап жиллар өтүшкә башлиди. Аридин һәш-пәш дегичә икки-үч жилму өтүп кәтти.

   Муһәмәт билән Зибинисаниң ака-сиңиллиқ риштиси һәқиқий муһәббәткә алмашти,айланди!...

   Буни сәзгән,билгән ата-аниниң хошаллиғиниң чеки болмай қалди. Уларниң арзу-арминиму шу еди.

   Муһәмәт билән Зибинисаниң өйлиниш тойи дағ-доғлуқ өткүзүлди.

   Узақ жиллар кичик балиниң чеқирап жиғлиған үни,шох күлкә авазлири аңланмай келиватқан бу кәң һойлида--өйләрдә бовақниң «иңә-ә-ә!»дегән әжайип йеқимлиқ авази аңланди.

  Буниңдин һәммә хошал. Яш ата-аниму хошал. Бова-момиму хошал еди!

  Зибиниса пахландәк оғул туққан еди.

  Боваққа исим қоюш вақтида Муһәмәт қейинатиси билән қейинанисиға шундақ деди;

  -Дада,ана,Зибиниса иккимизниң тәливимиз бойичә,Аллаһ бәргән бу тунжа нәврәңларниң исмини өзәңлар тепип,қоюп бәрсәңлар?

   Бу тәклиптин бовай,момайниң беши көкләргә йәткәндәк болди.

   -Барикалла баллирим,барикалла!-деди чәксиз разимәнликтин Қасим ахун.-Нәвримизниң исмини өзәңлар қойсаңлар тоғримекин?

   -Дадаңларниң гепигә қошулимән.-деди момай.

   -Яқ,дада,ана,бу нәврәңларниң исмини өзәңлар қоюп бәрмисәңлар биз рәнжиймиз. Зибиниса иккимиз шундақ келиштуқ,-деди Муһәмәт һаяжанлинип.

   Қасим ахун бу оғли—күйоғулиниң әқил-параситидин,көйүмчан һәм меһриванлиғидин чәксиз миннәтдар болуп,көзлиригә хошаллиқ яшлири кәлдидә, у шундақ деди;

     -Қудрити улуқ яратқан егәм өмүриңларни узун қилғай,бәхтиңлар зиядә болғай,баллирим?! Аллаһтаала бизгә әжайип оғул,әжайип күйоғул бәргән екән!

    -Бизниң бәхтимиз силәр!-деди Муһәмәт.-Зибиниса иккимизниң бәхтигә,нәврәңларниң бәхтигә Аллаһ тениңларни таза қилип,һаятиңлар шатлиққа толғай,өмүриңларни узақ қилғай?! Нәврәңларниң исмини өзәңлар қоюп бәрсәңлар,жиллар өтүп,бу жигитниң өйлүнүш тойиниму өзәңлар өткүзүп беридиған болисиләр?-дәп сөзиниң ахирини чақчаққа айландурди.

    -Бу балаңларниң қувлиғини қараңлара?-дәп ериниң чақчиғиға арилашти Зибиниса.-Оғлиниң өйлүнүш тойини өзи қилиштин қечип,силәргә қилғузмақчи болуватиду?

   -Илаһим,Аллаһ әшу күнләргә йәткүзгәй?-деди момай.

   -Яратқан егәм шуңғичә өмүр бәрсә,бу нәврәмниң тойини шундақ өткүзимизки,пүтүн Ташкәнтниң һәммисини болмисиму,йеримини тойға чақиримиз?!-дәп қақахлап күлди Қасим ахун.

   Шу хилдики һәзил арилаш чирайлиқ сөзләр хелә давам қилди.     Андин боваққа исим қоюш һәққидә ойлашти. Кейин бовақниң бовиси шундақ деди;

    -Бу пәхлаван жигиткә,Аллаһ өмүрини узун қилғай,бәхтини бәргәй,мәрһум атамниң исмини қойсақ қандақ болидекин? Сән буниңға немә дәйсән,аниси?-дәп момайға қариди.

   -Буни бәк яхши ойлапсиз. Мәрһум атимизниң ети өчмәйду,роһи хуш болиду?-деди момай.-Исмаил дегән чирайлиқ исим. Пәйғәмбиримизниң ети. Нәвримизгә Исмаилжан дәп ат қояйли?

   -Бәк яхши,бәк чирайлиқ исим таптиңиз,дада. Рәхмәт сизгә?-Муһәмәт орнидин туруп,қолини көксигә қойди. Қейинатисиға чәкиз миннәтдарлиғини билдүрди.

   -Исмаилжан дегән чирайлиқ исим екән,дада?-хошаллиғини билдүрди қизи.-Әнди бовамниң ети һәргиз йоқалмайду. Бовамниң роһи хуш болидиған болди?...

   Шуниңдин кейин бу аилидә йеңи туғулған боваққа исим қоюш әшундақ дәстүр,әньәнигә айланди.

    Зибиниса һәр икки жилда дунияға бирдин пәрзәнт әкелип турди.

    Иккинчи оғулға исим қоюш момайниң ихтияриға берилди.Гүрлчеһрә ана бу нәврисигә мәрһум атисиниң исми—«Юсүпжан» дәп қойди.

   Үчинчи пәрзәнт қиз туғулди. Қиз бала дегән атиға йеқин демәкчи,қизиға исим қоюш атиниң ихтияриға берилди. Муһәмәт чегариниң у қетида,жирақ Хотәндә қалған ялғуз сиңлисини әсләп,ядлап туруш үчүн қизиға  «Турсунай»дәп исим қойди.

   Төртинчи,ахирқи,кәнжә оғулиға исим қоюш нөвити бовақниң аниси Зибинисаға берилди. Зибиниса көп ойланмайла,аләмдин өткинигә көп болмиған толиму көйүмчан,меһриван,хуш-хой,оқумушлуқ,өзи толиму яхши көридиған чоң дадисиниң исми—«Әмәтжан»дәп қойди.

   Тудахун акам иккимизни Ташкәнт автовокзалидин күтүвалған Әмәтжан бу аилиниң әшу кәнжә оғли екән...

 

                                            *        *       *

 

   Бу соруқчилиқ,бу мусапирчилиқ,бу еғир қисмәтләрни қараң!

   Буни бәзиләр тәғдир дәп қоюшидекән.

   Бир әсиргә йәтмәс вақит ичидә,мени қошқанда төрт әвлатниң бешидин әшу соруқчилиқлар,әшу мусапирчилиқлар,әшу еғир қисмәтләр өтүпту. Бу төрт әвлат вәкили немә үчүн өз вәтинидә,киндик қени тамған әзиз жутида,әзиз ата-анисиниң алдида әркин-азадиликтә,бәхит қучуғида яшап өтәлмиди!

   Муһәмәт акиниң қейинатиси билән әшу қейинатисиниң атисини намратчилиқ,йоқсизчилиқ,еғир турмуш вәтәндин айрилишқа мәжбур қилған екән?...

   Муһәмәт ака болса,илихолиқларниң; «Совет дегән жәннәт макан екән. У әлдә адәмләр зағра нан әмәс,ақ нанни сериқ майға,һәсәлгә сүркәп йәйдекән...Адәмләр ешәктә,көтәк һарвуда әмәс,машиниларда маңидекән...Бай-гадай дегән йоқ,һәммә адәм охшаш,бир хил,һеч нәрсидин хижалити йоқ,баяшаят яшайдекән. Һәммә ишларни машинилар қилидекән. Жәннәт дәп Советни ейтса болидекән...»дегәнгә охшаш сөзләрни аңлап,әшу «жәннәтни»көрүп келәйли дәп,улуқ ечиветишкән чегара арқилиқ ят әлгә, бирси арқисиға от қойғандәк, түркүмләп кетиватқан,қечиватқан хәлиққә қошулуп,бу тәвәгә өз ихтияри билән,Советтики «карамәтләрни» көрүп беқиш һәвәс-қизиқиши билән өтүпту. Өтүптию, «жәннәтни» һеч бир йәрдин издәп тапалмай,аһ уруп,һәсрәт чекипту. Пушайманни алидиған қача тапалмай қелишипту...

   Мәнчу! Мән вәтәндин қандақ айрилдим?

   Мән намратчилиқтин,йоқсизчилиқтин,турмушниң еғирлиғидин вәтәнни ташлап, бу яқа жутларға чиққиним йоқ!

  Мән «Хәлқи алтунниң сүйигә чиланған чиниләрдә чай ичидиған» бу әлгә ашиқий-беқарар болуп,вәтәнни ташлап чиққиним йоқ!

  Мән шунчә кәң,бай,гөһәр зиминимгә,әжайип гөзәл вәтинимгә сиғмай қалдим! Өз вәтинимгә өзәм өгәй болуп қалдим!

  Мән вәтинимдин айрилдим! Киндик қеним тамған гөзәл Ғулжа шәһиримдин айрилдим!

  Мән һәммә нәрсәмдин айрилдим! Яшаш һоқуқимдин айрилдим!

  Мән шунчилик немә гунаһ өткүздим? Немә жинайәт қилдим?

  Мениң гунаһим,мениң жинайитим вәтинимни сөйгәнлигим!

  Мени һазир вәтинимдә өлүм күтүп туриду. Мени өлүм жазасиға һөкүм қилишқан!...

  Буни тәғдир дәп қоюшидекән?

   Буниң қандақ тәғдир екәнлигини һеч чүшүнәлмидим?

   Аллаһтаала биз,уйғурларни яратқанда,бу шор пешанә,бәхти қара бәндисигә мошундақ соруқчилиқларни,хорлуқ-азапларни,қайғу-һәсрәтләрни,қара қисмәтләрни қандақларчә рава көргәнду?...

   Бу қара күнләрниң чеки боларму?

   Мениң вәтинимдики зораванлиқ һәрикәтләрниң сориғи боларму?!...                                                                                                                                                                                                                                                                           

 

                                                Тохтажиниң аһу-зари

 

 

 

   Әмәтжан акиниң тағ бағриға жайлашқан шунчә кәң бостанлиқ ичидики фазендисида йәкшәнбә күни чоң бир той өткүзиливатқандәк,шаду-хорамлиқ кәч киргичә давам қилди. Тудахун акамниң кәлгәнлигини аңлап,униң билән көрүшүш үчүн Муһәмәт акиниң  балилири аилә әзалирини елип,шәһәрдин бу йәргә келишти. Һәр бир аилә бала-жақилири билән бир-бир машинида чиқишти.

   Қучақ йәтмәс қош чинарниң астидики күн чүшмәс кәң сәйнаға узун үстәлләр қоюлған. Үстәл үсти назу-немәтләргә толтурулған. Үстәлниң баш тәрипидә Муһәмәт ака билән аяли Зибиниса һәдә,Тудахун акам вә мән ортириштуқ. Үстәлниң оң тәрипигә Муһәмәт акиниң үч оғли билән бир қизи,келинлири һәм күйоғули,әнди сол тәрипидики үстәлни болса, чоң-кичик қиз-оғул нәвирлири егилишкән еди.

   Әмәтжан акиниң шәһәрдики ашханисидин алайтән чақиртип чиққан ашпәзләр билән бир нәччә яш  әр-аяллар хизмәт қилип жүришиду. Чоң даш қазанға әтигән союлған қойниң гөши селинған. Полтуқлап қайнап туриду. Униңдин сәл нериға қоюлған кавапданға йеқилған от лоғулдап көймәктә еди. Алдиға пәртуқ тартивалған ашпәз жигит қазан беши йениға қоюлған үстәл үстидә догилақлиқ турған ғаз гөшлирини пачилап туғравататти.

   Бу зияпәт Тудахун акамниң Ташкәнткә келиши һөрмитигә уюштурулған еди. Шуниңға қарап мән,Тудахун акамниң бу дөләтмән аилидики һөрмәт,абройиниң қанчилик чоң екәнлигини очуқ көрүп,өзәмни хатиржәм һис қилип,ғәм-әндишилирим,ваһимилирим булуттәк тарқап кәткән еди.

    -Қени меһманлар,қени баллирим,елиңлар!-дәтти Муһәмәт ака билән Зибиниса һәдә нөвәтмә-нөвәт.-Тамақ тәйяр болғичә мону қаймақлардин,майлардин,һәсәлләрдин,мевә-чевиләрдин елип туруңлар? Иссиқ-иссиқ чай ичиңлар?

    -Рәхмәт,рәхмәт!-дейишәтти у-бу нәрсиләрни йәп олтиришқан меһманлар.

   -Дәстихан үстидики бу йемәкликләрниң тәңдин толиси өзимизниң мәһсулатлири,Тудахун укам,-деди Муһәмәт ака мәғрурлуқ билән.

   -Яшаң,Муһәмәт ака!-деди Тудахун акам.-Келәчәкни алдин-ала көрүдиған ихтидар егиси екәнлигиңизгә қайилмән. Бир аилиниң мунчилик чоң егилик турғузуши көрүнгән адәмниң қолидин келидиған иш әмәс?

    -Тудахун укам,мән қериниң қолидин бунчилик чоң иш нәдин кәлсун дәйсиз. Бу ишларниң һәммисини йоқтин бар қилған,рояпқа чиқарған мана мошу баллирим.- өзигә күлүмсирәп қарап турған пәрзәнтлиригә һәвәс билән тикләнди.-Баллиримниң һәммиси оқуған,билимлик,зерәк,ишләмчан,бир-бирсигә толиму меһриван,көйүмчан. Һәдиңиз иккимизгә Аллаһтаала мошундақ әқиллиқ,инсаплиқ пәрзәнтләрни бәргинигә миң-миң шүкри кәлтүримиз.

    -Зибиниса һәдәм иккиңлар дуниядики әң бәхитлик адәмләр,-деди Тудахун акам.-Силәр түгүмәс-пүтмәс байлиққа егә инсанлардин. Мән ейтмақчи болған байлиқ,у мал-дуния,ақча әмәс,Аллаһ силәргә бәргән бир-бирсидин есил мошу олтарған пәрзәнтлириңлар билән,бир-бирсидин чирайлиқ,омақ нәврилириңлар,әлвәттә!

   -Иншаалла. Наһайити тоғра гәп қилдиңиз,укам. Һәдиңиз иккимизниң түгүмәс байлиғи,бәхти мошу баллиримиз!...

 

   Тудахун акамниң һөрмитигә өткүзүлгән бу күнки зияпәт,меһмандарчилиқ кәч киргичә давам қилди. Муһәмәт ака билән Зибиниса һәдиниң қиз-оғуллири,күйоғул-келинлири шәһәргә қайтиш вақтида Тудахун акам иккимизни өйлиригә меһманға тәклип қилишип қайтишти. Тудахун акам өзиниң әтә қайтидиғанлиғини,мениң мошу йәрдә бир аз заман қалидиғанлиғимни ейтқинида,уларниң һәммисила;

   -Қәйсәр укам,бу йәрдә зерикип қалғанлириңизда шәһәргә чүшүп,өйләргә берип туруң? Сизму бизгә ят әмәс екәнсиз. Һәммимиз бир қериндаш. Сиз үчүн өйимизниң ишиги һәр қачан очуқ?!-дейишти. Мән уларға чәксиз миннәтдарлиғимни билдүрдим.

   Меһманлар кетишкәндин кейин,Тудахун акам бовай-момай билән уларниң кәнжә оғули Әмәтжан акиға мән тоқуп чиққан һекайини алдиримай сөзләп бәрди.

   -Бу ишни наһайити тоғра ойлапсиз,укам,-деди Муһәмәт ака биринчи болуп сөзләп.-Сиз билән биз ят әмәс,уруқ-туққан,қериндаш. Сиз Қәйсәрниң тағиси болғандин кейин,Қәйсәрму бизниң өз балимиз. Өйләр дегән йетәрлик,һәммә нәрсә баяшаятчилиқ,хижаләт болидиған,қисилидиған һеч нәрсә йоқ. Қәйсәр оғлумиз биз билән бу йәрдә турса һәдиңиз иккимизгиму тола убдан болиду дәң?

   -Вай,айлинип кетәй оғлум,дегән билән вақтида келивапсиз бу яққа,-дәп сөзгә арилашти Зибиниса һәдә.-Яман адәмләрниң қолидин һәр яман ишлар келиду...Мошу йәрдә биз билән,мону Әмәтжан акиңиз билән турувериң,оғлум?

   -Қәйсәр укам,сиз Тудахун акамниң жийәни екәнсиз,демәк,мениң инимсиз? Сизни Тудахун акамниң елип кәлгини бәк яхши иш бопту,-деди хошаллиқтин Әмәтжан ака.

   -Қәйсәр,-деди Тудахун акам чақчақ арилаш сөзлигини билән ойидикини очуқ билдүрүп.-Әнди Әмәтжан акаң сени оғули Әлишерни сән чемпион қилип йетиштүрмигичә һеч яққа әвәтмәйду. Шундақму,Әмәтжан?

   -Әлвәттә.-деди Әмәтжан ака.-Тудахун акамниң арқисида Аллаһниң өзи елип кәпту сизни бизгә?  Әнди мән сизни һеч яққа әвәтмәймән?

   -Өзәм мошу Ташкәнттин өйләп қоюмән дәңа?-қақахлап күлди Тудахун акам.

    -У һеч гәп әмәс. Мақулла десә,мана,атам-анам олтирипту,һәр қандақ қизни өзимиз той қилип елип беримиз. Шундақ әмәсму,дада,ана?

   -Әлвәттә,әлвәттә!- күлүшти улар.

   Шу арида Әмәтжан акиниң оғули Әлишер бизниң йенимизға кәлдидә;

   -Қәйсәр ака,биз һазир тәтидә. Мән бир һәптидин кейин чиқимән. Сиз маңа чампашчилиқтин дәрис берисиз,һә?-дәп әтигәндин бери йенимдин нери кәтмәй нәччә қетим қайтилап сориған бу сөзини дадисиниң,бовиси билән момисиниң вә Тудахун акамниң алдида йәнә қайтилап пишиқлавалмақчи болди.

   -Әлвәттә,Әлишер. Мән сизни күтимән. Иккимиз биллә мәшиқ қилимиз. Сизгә чамбашчилиқни үгитимән,сизни һәқиқий чемпион қилип чиқиришқа тиришимән!- бу балидики қизиқишқа һәвәсим келип, униң бешини сийпап қойдум.

   -Дада,аңлидиңизғу,һә?-деди Әлишер хошаллиғи қин-қиниға патмай.-Мени бир һәптидин кейин әпчиқип қоюсиз? Қәйсәр акам билән биллә мәшғулат өткүзүмиз. Қәйсәр акам маңа чампашчилиқни үгитиду. Тәтил пүткичә мошу йәрдә туримән. Қәйсәр ака,сизниң кәлгиниңиз қандақ яхши,қандақ яхши!

   -Сизниң тренериңиз әнди Қәйсәр акиңиз. Мән сизни дегән күниңиздә әпчиқип қоюмән,оғлум,-деди Әмәтжан ака .

   Бу сөзләрни аңлап Муһәмәт ака бәк хошал болуп кәтти.

Мениң Өзбәкстандики һаятим әйнә шундақ башланди...

 

   Шуниң билән мениң күнлирим бу фазендида хатиржәм,толиму көңүллик өтмәктә еди. Муһәмәт акам билән Зибиниса һәдәм бир еғиз өйни маңа ятақ бөлмиси қилип ясап,жабдуп бәрди. Мән үчүн қара йәрниң астиға кирип кәткән атам билән анам у дуниядин қайтип кәлгәндәк болди. Муһәмәт акам «Қәйсәр,оғлум!»десә,Зибиниса һәдәм «Вай, айлинип кетәй,оғлум!»дәп туратти. Мән Муһәмәт акамни «таға»,Зибиниса һәдәмни «ана» дәп аташқа башлидим. Шундақ атишимдин улар толиму хошал еди. Һәр иккийләниң маңа нисбәтән  чәксиз меһриван,көйүмчанлиғидин толиму тәсирлинип,бәзидә көзлиримгә миннәтдарлиқ яшлири ихтиярсиз келәтти...Өзәмни өз өйимдә,ата-анамниң алдида жүргәндәк әркин-азадә һис қилип,бәзидә уларға әркилигән сөз,һәрикәтлиримни өзәмму сәзмәй қалаттим. Мундақ чағларда уларму ата-аниниң меһри-муһәббитигә зар,тәшна маңа /улар мениң житимниң житими,тәнһа житим екәнлигимни билмәс еди/, өз пәрзәнтлиригә атап келиватқан беқияс меһри-муһәббитини айимай төкәтти.

   Мән Муһәмәт тағам билән бу йәрдики ишларға бирдин арилишип кәттим. Тағамниң жаңзидики барлиқ ишларни нәччә жилдин бери шунчилик идитлиқ билән йолға селивәткинигә һәйран қалдим. Тоху-туман,ғаз-өдәкләрни бақидиған әр-аял билән қой,калиларға мәсьул әр-аял күндилик иш-вәзипилирини шунчилик тезлик билән атқурушқа уста болуп кетипту. Улар мал қораси тәрәптики қатарсиға селинған бир-бир еғиз өйләрдә яшаветипту.

   Етиз-ериқ ишлирини төвәндики мәһәллидин ат,ешәк һарвулири билән чиқип ишләйдиған деханлар атқуридекән.

    Муһәмәт тағам һәптидә бир қетим бир топақ билән үч-төрт қойни,әллик-атмиш тоху,ғазларни сойдуруп,шәһәрдики оғули билән қизиниң ресторан,ашханилириға әвәтип туридекән. Униңдин башқа сәвзә,пияз,яңю,көктат,сүт-қетиқ,қаймақ,сериқ май,һәсәл дегәнгә охшаш нәрсиләрму мошу жаңзидин күн арилап дегидәк әвәтилидекән. Союлған топақ билән қойларниң орниға,айда бир қетим базарға чиқип,мозайлар билән қозиларни сетип елип келип,беқип өстүрүп туриветипту. Бу ишларниң һәммиси шунчилик сәрәмжанлиқ билән атқурилидиғанлиғиға һәйран қалдим. Һәр ким өз иш-вәзипилиригә наһайити мәсьулийәтлик билән қарайдекән. Ишчиларға айлиқ маашлирини ишиға қарап яман әмәс, яхши төләйдекән. Шуңа ишчиларму рази,хожайинму рази.

    Жаңзидики ушшақ-чүшәк барлиқ ишларға Муһәмәт тағам өзи мәсьул.

   Тағам жүк машиниси билән «москвич»маркилиқ йеник машининиң ачқучини маңа берипла қойди. Ғулжида,ширкәттә ишләватқан вақитта Ваң Жун ағинәмниң бош вақитларда машина һайдашни үгитип қойғанлиғи бәк әсқатти.

   -Машина һайдиғансизду?-дәп бир күни сориди.

   -Һә,һайдаймән. Бирақ,правам йоқ. Правам билән паспортимни йоқитип қойған едим. Паспорт билән правани қайтидин алимән дәп жүргәндә,әву ишлар болуп кетип,бу яққа кетип қалдуқ,-дәп ялған ейттим.

   -Мәйли. Етиз-ериқта праваниңму анчилик һажити йоқ. Һайдаверисиз. Бу йәрниң ГАИ си мән болумән!-дәп сөзиниң ахирсини чақчаққа улиди.

   Шуниң билән мән тағамни йенимға олтарғузивелип,бирдә жүк машинисини,бирдә «москвични»һайдап жүривәрдим. Буниңдин тағам бәк хошал еди.

   Муһәмәт тағам өзи оқумиған,оқалмиған болсиму,балилириниң һәммисини оқутуп,алий билимлик қипту. Чоң оғули дохтурлуқни оқуған екән. Һазир Ташкәнттики чоң ағириқханиларниң бирсидә ишләйдиған атақлиқ дохтурлардин охшайду. Иккинчи оғули шәһәрлик сақчи идарисидә бир бөлүмниң башлиғи,полковник. Қизи иниститутни тамамлап,аз заман мәктәптә муәллим болуп ишләптудә,айлиқ мааши толиму аз болғанлиқтин оқутқучилиқни ташлап,сода-тижарәткә өтүп кәткән екән. Кәнжә оғули Әмәтжанму алий билимлик,оқуған бала. Бу фазендиниң—жаңзиниң егиси,хожайини Әмәтжан ака бовай-момайниң баллириниң ичидики әң миқтиси,бейи шу екән.

    Бовай, момай мошу кәнжә оғули билән туриветипту. Уларниң шәһәрдә чоң қора-жайиму бар екән. Язниң иссиқ-тинжиқ күнлиридә шәһәргә қариғанда тағ бағридики салқин,сап һавалиқ бу жайни әвзәл көрүп,бовай-момайниң мошу жаңзида туруватқиниғиму икки-үч жил болуп қапту. Қишта шәһәрдики өйигә кирип кетидекәндә,баһар келиши биләнла бу йәргә чиқивалидекән. Оғулиниң егилик ишлириниң бешида өзлири туруп,ярдәм қилип келиватқанлиғини билдим.

   -Әмәтжан оғлум заманға маслашқан,иш биләрмән жигит.-деди Муһәмәт тағам мени жаңзидики ишлар билән тонуштуриветип.-Бурун,партия вақтида мундақ ишларға қәтьий йол қоюлматти. Адәмләрниң һәммиси колхозда ишләйдиған. Һәммә нәрсә колхозниң,һөкүмәтниң ихтиярида еди. СССР парчилинип түгиди. Партия дегән нәрсә йоқалди. Өзбәкстан мустәқил дөләт болди. Заман шунчилик  чапсан өзгәрди. Колхоз дегәнлири тарап,тозғақтәк тозупла кәтти. Униң орниға шәхсийләрниң дехан егилиги билән һәр хил кооперативлар қурулди...

   Бир күни Әмәтжан мени машинисиға олтарғузуп,мошу йәргә елип чиқти. Қарисам,ғолниң еғизи. Чоң бир сай су тағниң ичидин шақирап еқип чиқип туруветипту. Бостанлиқ ичидики тоқайлиқ. Тоқайлиқниң аяқ тәрипидә хелә нурғун йәр қорай-чөп бесип бош турғанлиғини көрдүм. Униң төвән тәрипи чәксиз кәткән түзләңлик. Илгәрки колхозниң терилғу йәрлиригә охшайду.

   -Дада,-деди Әмәтжан мошу йәрләрни маңа көрситип.-Қандақ йәр екән,сизгә яқтиму?-дәп сориди.

   -Қалтис жай екән.

   -Әгәр мошу жай сизниң шәхсий йериңиз болса,немә қилар едиңиз?

   -Йәр дегән алтун қозуқ,оғлум. Инсанларни бақидиған мошу муқәддәс йәрғу? Йәргә меһир бағлап,йәрни авайлап күтсәң,йәрни асирисаң,тәр төкүп әмгәк қилсаң,йәр өз қойнидики түгүмәс байлиғини, ғәзинисини саңа ачиду,оғлум,-дедим яш вақитлиримда дехан атам ейтидиған әшу сөзләр бирдин хиялимға келип.-Әгәр бу йәрниң егиси мән болғинимда,бу бизниң жаңзимиз болатти. Баһардин башлап күзгичә мошу жаңзида тураттим. Чарву мал тутуп,деханчилиқму қилаттим. Бирақ,у ишларни қилидиған яшлиқ өтүп кәтти.

   -Дада,мошу йәрни йеқин тонуш акилар маңа сетип бәрмәкчи.Тағниң сол қаптили хелә йәргичә бизгә тегишлик болиду. Пәстики түзләңликтинму бир аз гектар йәр қошуп бәрмәкчи.-деди.

   -Паһ,бу әжайип гәп екәнғу,оғлум.Буниңға һөкүмәт рухсәт қиламдекән?-дәп соридим.

   -Әлвәттә,рухсәт қилиду. Һазир һөкүмәтниң  йәрләрни адәмләргә бөлүп,сетип бериш қануни чиқти.

  -Һөкүмәт бу ишни қолға елип наһайити тоғра қипту. Аңлишимчә,колхозлар тарап кәткәндин кейин,көп йәрләргә һеч нәрсә терилмәй,бош қеливатқан охшайду?

   -Һә,шуниң үчүн һөкүмәт йәрләрни деханларға бөлүп берип, бош ятқан мошундақ  йәрләрни сетишқа башлиди.

   -Һой,Әмәтжан оғлум,ундақ болса, бу жайни қолдин чиқармай,дәрру сетивелиш керәк.

  -Шу ой-мәхсәт билән мән сизгә бу йәрни көрсүтәй,дадам немә дәйду,дәп елип чиқтим?-деди оғлум.

   Шуниңдин кейин ата-бала иккимиз бу жаңзимизни,Әмәтжанниң сөзи билән ейтқанда,фазендини қандақ ясаш,бу йәрдә немә тирикчилик қилиш һәққидә узақ сөзлишип,мәслиһәтләштуқ. Иш биләрмән бу оғлум,бу йәргә өй салидиғанлиғини,мал қоралири ясайдиғанлиғини,тоху-туман,ғаз-өдәк бақидиғанлиғини,көктат өстүридиғанлиғини,мал-чарву,қушларниң йәм-чөплири үчүн зираәтләр терийдиғанлиғини,үзүм вә мевә көчәтлирини олтарғузуп,бағ бәрпа қилидиғанлиғини вә башқиму ишларни бирму-бир ейтип бәрди.

   -Мәхсәт,ойлириң интайин яхши. Илаһим,әшу нийәтлириңгә йәткәйсән,-дедим оғлумниң бу әқил-параситидин хошал болуп.-Буниң үчүн көп әмгәк керәк,көп пул лазим,оғлум?

  -Уни яхши билимән,дада,-деди у.-Маңа сизниң разилиғиңиз,рухситиңиз керәк? Сизла хоп десиңиз,қалған ишлар аста-аста маңивериду. Әң муһими,һазир бу йәрни қолдин чиқармай дәрһал сетивелишимиз керәк,дәп ойлаймән.

  -Сән дегәндәк қилайли,оғлум. Алди билән йәрни сетивалайли?-дедим. Әмәтжан бәк хуш болди.

   Бу күни кәчтә балиларниң һәммисини әр-аяллири билән өйгә чақирттим. Әмәтжан иккимиз бар гәпни ейттуқ. Һәммә бизниң ой,мәхсәтлиримизгә қошулди.

   -Кимдә қанчә ақча бар,оттуриға ташлаңлар? Вақти келип,бу ақчаңлар он һәссә болуп қайтиду,-дедим. Балиларниң һәммиси «Хоп,дада,сиз немә десиңиз,биз шу!»дейишти.

   Балилар билән бар мәслиһәт мошу йәрни сетивалғандин кейин,өзимизниң хусусий мүлкимизгә айланди.

   Әмәтжан оғлум ақча тепиш үчүн сода-тижарәткә бешичә кирип кәтти. Һәдиси Турсунай иккиси хитайға қатниди. Бәхтимизгә улар Тудахун тағиңиз билән тонушуп қелип,ишимиз раса оңдин кәлди демәмсиз. Тудахун Ташкәнткә келип,биз билән көрүшкәндин кейин,оғлум билән қизим униң ишәнчлик адәмлиригә айландидә,улар биллә оқәт қилишти. Тудахун у яқтин камаз-камаз малларни бу яққа чиқирип турди. Әмәтжан билән Турсунай бу яқтин у яққа пахта,жуң,терә әвәтти. Шундақ қилип,Тудахун укамниң арқисида Әмәтжан билән Турсунай нурғун пул тапти. Мана,әшу пулларниң арқисида мошу жаһанларға йетиштуқ,оғлум?-деди Муһәмәт тағам.

   -Әжайип әқиллиқ иш қилған екәнсиләр,таға.

   -Һә,баллиримниң әқил-парасити,тиришчанлиғи билән биллә бая ейтқинимдәк, тағиңиз Тудахун укамниң арқисида балилар ишни йолға селивалди. Өзиңиз көрүватисиз,қолумизда бир-икки йүзчә қой,оттуз-қириқ қара мал бар. Тоху-туман,ғаз-өдәк өз алдиға. Төвәндики мевилик бағ мевә беришкә башлиди. Йәр һайдайдиған,уруқ чачидиған,чөп чапидиған вә башқа техникиларму бар. Жүк машиниси һәм етиз-ериққа маңидиған «моквичму»турупту. Мал-чарвуға қарайдиған,тоху-туман,ғаз-өдәкләрни бақидиған,деханчилиқ ишлирини қилидиғанлар,бағқа қарайдиғанлар болуп,онға йеқин адәмләр ишләватиду. Уларниң ишиға қарап,айлиқ маашлириниму вақтида берип туриватимиз.Уларму рази,бизму рази,Аллаһму рази дегинидәк,бу йәрдә хапичилиқ,рәнжиш дегән нәрсиләр йоқ.

   Әмәтжанниң шәһәрдики силәр көргән «Чинар» ресторанидин башқа йәнә үч-төрт жайда ашханилири бар. Турсунай һәдиңизму икки-үч жайда ашхана,ресторанларни ечип қойған. Улар һазир базардин һеч нәрсә сетивалмайду. Һәммиси мошу йәрдин, өзимиздин чиқиватиду.

   Әмәтжан мениң билән аниси иккимизни бу фазендиниң мудири қилип бәкитип қойған,-сөзиниң ахирини чақчаққа айландурди тағам.-Өзи болса,һәммимизниң чоңи,бизниң башлиғимиз!

   Тағамниң ахирқи сөзлиригә мәнму күлдим.

   -Таға,анам иккиңларниң тоққузи тәл,интайин бәхитлик адәмләр екәнсиләр,-дедим.

   -Һә,Аллаһға миң қәтли шүкри,-тағам шап бурутиниң учини толғап,сийпап қойди.-Бәзи күнлири яш вақитлирим,мәдикар базириға чиқип,мәдикар болуп ишләп жүргән чағлирим есимға келип кетиду қараң...

   Мән Муһәмәт тағамға һәвәс қилдим. Яш вақитлирида мусапирчилиқниң,йоқсизчилиқниң,еғир турмушниң азавини шунчә тартқан екән. Мана бүгүн,қериғанда дөләттә яшаветипту. «Йәйдиғанға еғизи,кийидиғанға учиси йоқ»дегини мана мошу екән,дегән сөзләр хиялимдин кәчти.

   «Аллаһ әзиз яратқан бәндисини,хар қилалмас һеч киши»! Немә дегән тоғра ейтилған сөз. Аллаһ Муһәмәт тағамни әзиз яратқан екән. Мана,Аллаһ өзи қошқан һалал жүптисиниң,баллириниң,нәвирлириниң алдида йәнила шу әзизлиги билән қерилиқниң гәштини сүрүп,бала-жақисиниң раһитини,қизиғини көрүп,ғәм-қайғусиз,раһәт-парағәттә яшаветипту.«Аллаһ қериғанда бәрсун!»дегини шу екән?!

 

    Бир күни сөһбәт ара Муһәмәт тағамдин соридим.

   -Таға,вәтәндин,Хотәндин айрилғиниңизға мана қириқ жил бопту. Әшу вәтиниңизни,туғулуп-өскән шәһириңиз—Хотәнни сеғинған болсиңиз керәк?

   -Паһ,сеғинмамдиған, оғулум. Һәр кимниң киндик қени тамған жути өзигә әзиз дегинидәк,Ташкәнттәк бу әзими шәһәрни мән һеч қачанда өзәмниң әзиз Хотән шәһиримгә тәң қилалмаймән?-улуқ-кичик нәпәс алди тағам.

   -Вәтәнгә,өз жутиңиз Хотәнләргә берип кәлгән болсиңиз керәк?- тағамни параңға салдим.

  -Һә,бардим,бардим,-деди у бирдин жанлинип.-Икки қетим бардим. Биринчи қетимда Әмәтжан билән Турсунайни елип бардим. Иккинчи қетимда,бултур өйдики аниңизни елип,иккимиз берип кәлдуқ.

   -Яхши берип кәлгәнсиләр?

   -Биринчи қетимдиму,иккинчи қетимдиму күлүп берип,жиғлап кәлдим,оғлум,-дәп сөз башлиған тағам еғир хурсинди. Андин бир мәһәл жим-жит болуп қалди. Мән униң хияллирини бөлмәс үчүн шүп-шүк туривәрдим. Кейин тағам сөзини аста давамлаштурди.-Ата-анамниң вапат болғиниға он жилдин ешипту. Биз аилидә үч бала—акам,сиңлим вә мән үчийлән едуқ. Акам билән йәңгәм кадр болғанлиқтин  һөкүмәт идарисида ишләп,һәр иккилиси пенсиягә чиқивалған екән. Қизини турмушлуқ қиливетипту. Оғули билән биллә туридекән. Оғули мәктәпниң мудири болуп хизмәт қиливетипту. Униң икки балиси бар екән. Турмуши яман әмәс,хатиржәм яшаветипту.

    Сиңлим Турсунай дехан аилигә келин болған екән. Йезида туриветипту. Бизниң вәтәндә «дехан бай болмайду,бирақ ачтин өлмәйду» дегән гәп бурун гоминдаң вақтида бар еди,һазирқи гоңсәндәң вақтидиму йоқалмапту,-улуқ-кичик тинди тағам.-Бечарә сиңлимниң турмуши бәк еғир екән. Әллик-атмиш жил бурун селинған шу баяқи соқма там өйдә туриветипту. Бечарә сиңлим оруқлап,үзлиригә чиғдәк қоруқлар чүшүп кетипту. Өзи ағириқчан болуп қапту. Икки оғул,бир қизи бар екән. Оғуллириму атисиға охшаш кәтмәнчи.

    Қәшқәрдә Тохтажи дегән йеқин бир ағинәм болидиған. Шуни көрәй дәп,Қәшқәргә бардим. Уларниң мән билидиған жайдики өйи йоқ. У әтраптики өйләрниң һәммисини бузуп,көп қәвәтлик беналарни селиветипту. Сораштуруп жүрүп,униң Пәйзаватта туридиғанлиғини билдим.

    Пәйзаватқа бардим. Уңиңдин сорап,буниңдин сорап ахири униң турар жайини билдим.Тохтажи Пәйзаватниң әң четидики кочилириниң бирсидә туридиғанлиғини һарвукәш адәм билидекән.

   -Олтириң меһман,Тохтажикамниң ойигә апирип қояй?-дегинидин кейин, униң хичир қошқан резинка чақлиқ һарвусиға олтардим.

   Хелә маңғандин кейин,һарвукәш бир чағда;

   -Әйнә,Тохтажикам ишик алдида олтирипту!-дәп,үч-төрт өй неридики кесәк супида һасисиға тайинип олтарған, ақ сақили мәйдисигә чүшкән бовайни ишарә қилди вә һарвусини шу йәргә апирип тохтатти. Мән униң сориған ақчисини берип,рәхмәт ейтқандин кейин һарвудин чүшүп қалдим. Бовайниң алдиға бардим.

    Һә дегәндә йә мән уни,йә у мени бирдин тоналмай қалдуқ...

   Жиллар,башлардин өткән еғир күнләр,еғир қисмәтләр һәр иккимизниң жигитлик чағлардики чирай-шәклимизни өзгәртивәткән,оғурлап кәткән еди...

   Мениң көз алдимда аппақ сақили мәйдисигә чүшүп турған,топа йеғип турған үзлиригә чиғдәк қоруқлар чүшкән,дүмчәрәп қалған,үстигә кирлишип кәткән ақ йәктәк билән тамбал кийгән,пайпақсиз аяқлирида әски кәшә,бешиға конирап,майлишип кәткән ала допа кийивалған бир бовай туратти. Униңға қарап ичим сирилип,жүригим ечишип кәтти... «Һәй товва,мону һаятни қара,бу бовай билән ким мени бир яшлиқ дәп ойлайду? Һеч ким ойлимайду! Мени бу бовайниң балиси дәп ойлиши мүмкмн? Намратчилиқ,йоқсизчилиқ,еғир әмгәк,қайғу-һәсрәт,азап-оқубәтләрниң адәмни мәзгилсиз қеритишини биләттиму,амма бу хил мүкчәйтиветишини билмәс едим.

    -Әссаламуәләйкүм!-дәп салам бәрдим бовайға.

   -Ваәләйкүм әссалам!- у қолини узатти.

   Униң яғачтәк қаттиқ қоллирини юмшақ алқанлирим арисиға алдим. Қолини қаттиқ қисқач,униң ичигә олтиришқан,яшаңғирап турған нурсиз көзлиригә тик қаридим. У һәйран болған һалда мениң бешимдин айиғимғичә йенип-йенип қаратти. Чирай-шәкли болсун,үсти-бешидики кийим-кечәклири болсун,бу тәвәниң адәмлиригә тамамән охшимас мени у тамамән тоналмиған еди. Бая һарвукәш униң Тохтажи екәнлигини ейтмиған болса,мәнму уни тонумас,һәтта униң Тотажи екәнлигигә ишәнмәс едим.

   -Сәмәт тамчиниң оғули Тохтажи дегән сәнду?-соридим униң Тохтажи екәнлигигә ишәнгүм кәлмәй.

  -Һә,шундуқ,шундақ. Өзлири ейтиватқан Сәмәт тамчиниң оғули Тохтажи мән!-деди у немидинду қорқуп,әнсиригәндәк титрәк,зәип авазда.-Өзлири ким болидила,тәхсир?

  -Мени тонумидиңму?

  -Яқ,ғожам,тоналмидим?-деди у һәйранлиқ билән.

  -Яхширақ қариғин,бәлким тонуп қаларсән?

  У айиғимдин бешимғичә йәнә бир қетим синчилап,узақ қариди.

  -Яқ,ғожам,һеч тоналмидим. Өзлири ким болидила?-техиму һәйран болди у.

   -Һәй,Тохтажи,мән сениң Хотәнлик ағинәң Муһәмәтқу?!

   -Немә,Муһәмәт?!-униң көзлири чаниғидин чиқип кәткидәк чәкчәрәп,ағзини ачқиничә таштәк қетип туруп қалди. Бир чағда;

   -Вай,Муһәмәт,бу сәнму?- у титирәп кәтти. Һасиси қолидин чүшүп кәтти...

   Биз қучағлаштуқ. У мени узаққичә қоюп бәрмәй,дәсләп өпкүдәп,кейин һөкүрәп жиғлавәтти. Униң жиғисиға мәнму чидалмидим,-дегән тағам жим-жит болуп қалди. Мән униң көз чанақлирида лиққидә яш көрдүм. Тағам улуқ-кичик нәпәс алдида,көз чанақлиридики яшлирини қол яғлиғи билән сүртүп,андин сөзини аста давам қилди.

   -Бечарә ағинәм шу күнләрдә һазидар екән. Өзини беқиватқан кәнжә оғулиниң вапат болғиниға бир айму болмапту. Қирандәк оғулидин туюқсиз жуда болуш атиниң униңсизму пүкләнгән қәддини техиму сундуривәткән,жүрәк-бағрини өртәп ташлиған,униңға түгүмәс-пүтмәс,унтулмас дәрт-әләмләрни бәхшәндә әткән екән.

   Шуңа униң мени қоюп бәрмәй, қучағлап туруп узақ һөкүрәп жиғилғини шу охшайду...

   Мәзгилсиз қерип дүмчәйгән,намратчилиқта,ғурбәтчиликтә яшаватқан көңли сунуқ,мискин бу бечарә ағинәмниң көңлини қиялмай,униң өйидә икки күн туруп қалдим. Һәр иккимиз бир-бирсимиздин айрилған күндин тартип та бүгүнки күнгичә бешимиздин өткән еғир күнләрни,сәргүзәштилиримизни һекайә қилиштуқ.

   Қәшқәр шәһиридики уларниң нәччә әвлат яшап келиватқан өй,қора-жайиниң орниға һөкүмәт қурулуш салимиз дәп,азирақла ақча берип бузуветипту. Андин  улар Пәйзаваттики уруқ-туққанлирини уқақ тартип,мошу йәргә көчүп чиққан екән. Там соқуп,өй сапту. Кейин өйлинип,бала-жақилиқ бопту. Икки оғул,икки қиз көргән екән. Оғуллирини өйләп,қизлирини ятлиқ қипту. Ата-анисиниң өлүп кәткинигиму хелә жиллар бопту. Һәр икки оғули өзигә охшаш дехан екән.

    -Тохтажи,мениң вәтәндин чиқип кәткинимгә мана қириқ жилға йеқин вақит бопту. Шу чағдики намрат деханлар техичила намрат екәнғу?-дәп сорисам,у шундақ жавап бәрди,-дәп Муһәмәт тағам Тохтажи ағинисидин аңлиғанлирини алдиримай һекайә қилди.

   -Намрат болмай,қандақ бай болсун?-деди Тохтажи.-Һөкүмәт йәрләрни деханларға бөлүп беривәткинигиму он бәш,жигирмә жилға йеқин вақит өтти. Шу жиллири йәрни жан саниға қарап бөлүп беришкән еди. Мәсилән,бир аилидә бовай-момай,ата-ана,оғул-қиз болуп сәккиз жан дәйли. Шу чағда сәккиз жанға паланчи мо йәр бәргән еди. Һазирқи күндә әшу сәккиз жан он сәккиз жан болди. Адәм сани икки һәссә көпәйди. Бирақ, йәр көпәйгини йоқ. Шу баяқи паланчи мо йәр. Әшу йәр сәккиз жанни әмәс,он сәккиз жанни беқиш керәк. Бу бир! Иккинчидин,йәрлик һөкүмәт у йәргә немә теришни өзлири бәлгүләп беришиду. Халиған нәрсәңни терәлмәйсән. Бу икки! Дехандин елинидиған селиқ бәк еғир. Түри көп.  Бу үч!

   Намрат деханни техиму намратлаштуриватқан йәнә бир иш,у, Қәшқәр тәвәсидики һашар дегән нәрсә!  Һәр жили қиш айлирида деханларни бир икки ай мәжбурий түрдә һашарда ишлитиду қара. Ишләткәндиму бекарға ишлитиду. Ериқ-өстәң чаптуриду. Бай зиминдарларниң йәрлиригә ишләткүзиду. Боз йәрләрни ачқузиду. У бай зиминдарлар кимләр десәң,ичкири кулидин чиққан бай хитайлар вә мошу йәрниң әмәлдарлири. Сулуқ,мунбәт,һосуллуқ йәрләрниң һәммисини шулар егиләвалған. Дехан бечариләр бир зағира нанни белиға чигип,кәтмәнни мүрисигә селип һашарға маңиду. Һашарға чиқмаслиқ мүмкин әмәс. Чиқмисаң,жәриманә пул төлитиду. Һөкүмәтниң һашар сияситигә қарши чиқтиң дәп,уриду,солап қоюшиду. Шуңа бечарә деханлар қориққинидин һашарға чиқип,қуруқ нан йәп,әтидин кәч киргичә бекарға кәтмән чапқини чапқан. Бундақ әһвалда дехан намрат болмай,ким намрат болсун,адаш?

    -Таға,гезит-журнуллардин,китаплардин оқуп билишимчә,бурунқи заманларда бай-манаплар,зиминдарлар кәмбиғәл-намратлар,житимларни қул қилип бекарға дегидәк ишлитәттикән. Һазирқи заманда,коммунистик партияниң дәвридиму адәмләрни әшундақ қул қилип ишлитиватқанлиғи қизиқ гәп екәнғу?-дәп,Жуңго коммунистик партиясиниң уйғурлар вәтинидә жүргүзиватқан сиясәтлири билән бастуруш һәрикәтлиридин яхши хәвәрдар болсамму,һеч нәрсә билмигән болувелип,Муһәмәт тағамниң коммунистик партия дегән нәрсигә,униң сиясити һәм түзүмигә болған көз қаришини билмәкчи мәхситидә,шундақ дәп соридим,-Өзиңиз яхши билисиз,илгири СССР да Ленинниң коммунистик партияси болған. Хитайда һазир Мавзедуңниң коммунистик партияси бар екән. Ленинниң партияси деханларни ундақ һашарға охшаш нәрсә билән бекарға ишләтмәттиғу? Мавзедуңниң бу коммунистик партияси немишкә деханларни ундақ езиду?

    -Һәй оғлум,мән мана икки әлдә,икки дөләттә яшиған адәммән.-қизип сөзләшкә башлиди тағам.-Вәтәндә вақтида Мавзедуңниң коммунистик партиясини,бу йәрдә Ленинниң коммунистик партиясини көргән адәммән. Бу иккисиниң анчиму пәрқи йоқтәк билинди маңа? Бирақ,шуниң өзидиму Мавзедуңниң партиясигә қариғанда,Ленинниң партияиси хелә яхши екәнлигини көрдүм.

    Ленинниң йәтмиш жилдин артуқ яшиған әшу партияси бир күндила йоқ болуп,тозғақтәк тозупла кәтти.Уни өзәң яхши билисән,оғлум? Партия бәрбат болдидә,мәйли өзбигиң,мәйли қирғизиң,мәйли қазиғиң вә башқилири болсун,бир пай оқ атмайла өзлириниң мустәқил дөләтлиригә егә болуп,өзи бәг,өзи хан болуп әркин-азадә яшаватиду.Қандақ яхши?

    -Ленинниң партиясигә охшаш,Мавзедуңниң партиясиму бир күни әшу тозғақтәк тозуп йоқ боларму?- тағамниң ойидикини билмәкчи болдум.

   -Аллаһ буйриса,у күнму жирақ әмәс! Ленинниң партияси гумран болғандәк,Мавзедуңниң партиясиму бир күни чоқум йоқилиду. Биз,пүтүн уйғурларниң күтүватқини,Аллаһдин кечә-күндүз сораватқиниму шуғу? Шу чағдила вәтәндики Тохтажиға охшаш миллионлиған деханлар адәм сияқи яшайдиған күнләргә йәтмисә,униң буяқи, уларниң күниниң яхши болушиға һеч көзим йәтмиди?-тағам улуқ-кичик тиндидә,сөзиниң мавзусини қайтидин Қәшқәрдики ағиниси Тохтажиға йөткиди.-Бечарә Тохтажиниң күни толиму еғир,һали харап екән. Бу йәрдики адәмләргә ейтсаң,ишәнмәслигиму мүмкин? Бирақ,мән һәммини өз көзим билән көрүп кәлдим. У бечарә һөкүмәтниң көрсәтмиси бойичә бала-жақиси билән өлчүк йериниң йеримиға қонақ,йеримиға буғдай терийдекән.  Буғдайни сетип,чай-туз,кийим-кечәк қилидиған охшайду. Қонақниң денини ун қилип, «ақ нанға қариғанда күчлүк,қосақта узақ туриду»дәп,зағира нан йеқип йесә,қонақниң шакал-ғолини еғилидики кала-мозай,әнди йилтизини болса,очақ,мәш йәйдекән. Мана мошуларни мән өз көзим билән көрүп,деханларниң толиму еғир турмушта яшаватқанлиғиниң гувачиси болдум.

    Келининиң чай қайнитиш үчүн очаққа конақниң йилтизи билән кала тезигини қалаватқинини маңа көрситип Тохтажи шундақ дегән еди.

   -Бизниң күнимиз мана мошу. Әтрапимизда чиқиватқан газдин,газ очақтин пайдилиниш дегән нәрсини билмәймиз. Мениң аңлишимчә,бир туң газ бизниң Хотәндә 60 ювән екән. Әнди әшу газни Сәддичинниң у тәрипигә апирип 6 ювәндин сатиду, дейишиду. Мана,өзиниң байлиғиға өзи егә болалмай келиватқан уйғурниң әһвали! Мошуниңға қарапла,бизниң күнимизниң қандақлиғини биливалсаң болиду. Бу һөкүмәт шунчилик зомигәр болуп кәттикен,қарши сөз қилсаң,тилиңни кесимән,алийип қарисаң,көзиңни ойимән дәйду...Дәрди-һалимизни кимгә ейтишимизни билмәймиз. Шуңа бечарә дехан вақтидин бурун қериватқан,әжилидин бурун өлүватқан!

     Кейин Тохтажи мениңдин; «Советтә бизгә охшаш қериларға һөкүмәт пенсия ақчисини бериду дәйду,шу раст гәпләрму?»дәп сорап қалди,- сөзини давам қилди Муһәмәт тағам.-Мән униңға; «Һә,кадр болсун,дехан болсун,ишчи болсун, қериғанда пенсия йешиға толғинида һәммигә пенсия ақчисини һәр айда берип туриду»десәм,у йәнә сориди; «Өйдә бирәр адәм ағирип қалса,дохтурларниң тез қутулдуруш машинисини чақиртсаң,дохтурлар дәрру келиду. Ағириқ еғир болса,дохтурханиға өзлири елип кетишиду.Әгәр наһайити еғир ағириқ болса,шу заман операция қилишиду. Он күнму,жигирмә күнму дохтурханида ятқузуп,давалап,сақайтқандин кейин чиқириду. Бу ишларға бир тийин ақча алмайду. Һәммиси һәқсиз дейишиду. Шу гәпләр растму?»дәп сориди. Мән «Мошу аңлиғанлириңниң һәммиси раст»десәм,у яқисини тутуп һәйран болған һалда; «Вай товва,мундақму яхши дөләтләр болидекән,һә?»дәп,һәвәс қилди.

   Кейин мән Тохтажидин;

   -Оғулиңниң қазаси немидин болди?-дәп соридим.

   -Йоқсизчилиқтин! Адәмни дәрт қеритидекән,йоқсизчилиқ қахшитидекән,адаш. Буни бешиға кәлгән адәмниң бир өзила билиду,-дәп у бир пәс жим-жит болуп қалдидә,кейин уһ дәп еғир нәпәс елип,шундақ деди.-Сән Советкә чиқип кетип,бәк яхши иш қилған екәнсән!...Яш вақтиңда у жутларда мусапирчилиқниң,йоқсизчилиқниң дәрдини бир аз заман тартипсән. Кейин Аллаһ  саңа берипту...Қериғиниңда дөләткә чиқипсән,дөләттә яшаветипсән мана! Буниңдин мән толиму хошал. Сән болсаңму дөләттә яшиғин,бала-жақилириңниң қизиғини,раһитини көргин,адаш,-деди.

   -Бир төшүктин чиқип,йәнә бир төшүккә киргичә көп ишларни көрүдекәнсән!

   -Мән мана,яшлиғимдин тартип мошу күнгичә жапа-мушақәттә,дәрт-һәсрәттә  өтүватимән. Қерип кәткинимни қара. Ким мени сениң билән бир яшлиқ дәп ойлайду? Мунчиликму болуп кәтмәс едим. Қериғанда момайдин айрилиш бәк еғир кәлди маңа. Момайниң өлгинигиму икки-үч жил болуп қалди. Жудалиқ оти бесилмайла,оғлумниң бу өлүми наһайити еғир туюлди маңа,адаш. Дәрдимни бир өзәм билимән,-дәп мичилдап жиғлашқа башлиди.

    -Көңлиңни бузма,адаш. Сәвир қил. Қандақ қилисән,тәғдир. Тәғдиргә тән бәрмәй мүмкин әмәс екән?-дәп униңға тәсалли бәрдим.

   -У дунияға оғлум әмәс,мениң кетишим керәк еди,-дәп еғир хурсинди у.-Балам дәп мениң қалғинимдин,атам дәп униң қалғини яхши еди!-Тохтажи өзини басалмай,өпкидәп жиғлавәтти.

  -Қой,адаш,жиғилмиғин? Жиғилған билән,аһ урған билән өлгән адәм қайтип кәлмәслигини өзәңму яхши билисән? Өзәңни айиғин!-дейиштин башқа сөз тапалмидим.

   -Қанчә жиғлимай дәймәну,амма оғлумни ойлисам,жүрәк-бағрим көйүп кетиду,-Тохтажи өзини туталмиди.-Вай балам,вай балам! Женим балам,алтун балам! Көйүмчан балам,меһирбан балам! Қери атаңға ичиң ағирмидиму,балам. Мән әнди қандақ қилай,балам?!...

    Мән униңға «Тохтажи,болди,сәвир қил,қандақ қилимиз.Амал йоқ .Сениңла әмәс,һәммимизниң жүригимиз көйүватиду...»дегәндәк сөзләрни қилсам,у бечарә техиму қаттиқ жиғлап кәтти.

   Мән уни жиғидин тохтиталмиғинимдин кейин, йәнә қираәтни башлидим.

   Әвзубиллаһи минәш шәйтанир рәжи-и-им!...

   Мәрһумниң роһиға атап дуга қилип болғандин кейин,Тохтажи уһ дәп еғир нәпәс алдидә;

   -Бу оғлум бәк көйүмчан,меһриван,әқиллиқ бала еди.

   -Немидин қаза қилди?-баяқи соалимни йәнә тәкрарлап соридим.

   -У әтигәндә етизға кетиведи,чүш болмай,киндигим можуп кетиватиду,чидимайватимән дәп,өйгә қайтип кәлди. Ағириққа чидимай вай жан дәп,икки пүклинип қақшиди. У,буни қилип бақтуқ. Яқ,ағириғи  тохтар әмәс. Ахири болмиғандин кейин дохтурға апириведуқ,дохтурлар тәкшүрүп көрүп; «Қарғу  үчәй бу. Дәрру операция қилиш керәк. Операция үчүн паланчи миң ювән тапшуруңлар?»дейишти. Унчилик ақча өйдә нәдин болсун дәйсән. Мән өйдики ялғуз мозайлиқ каламни сатай,дәп ойлидимдә,«Мақул,силәр дегән ақчини мән һазир тепип келимән. Өзәңлар көрүватисиләр,бала бәк қийнилип кетиватиду. Силәр операцияни қиливериңлар?»десәм,улар;«Яқ,алди билән ақча тапшуришиңлар керәк. Операция шуниңдин кейин қилиниду»дәп тәрсалиқ қилип  туривалди. Мән;«Һой, садиғаң кетәйләр,силәр дохтурғу,силәр мусулманғу,бу балиға ичиңлар ағирсун,қийнилип кетиватиду,операцияни қиливериңлар,әву хәнсу башлиғиңларға ейтиңлар,мән силәр ейтқан ақчини чоқум тепип келимән,тапшуримән»дәп,дохтурларниң путиға сөйгидәк болдум. Улар ; «Һәй таға,бу жуқуриниң буйруғи,көрсәтмиси. Алди билән ақчини тапшурушиңиз керәк!»дәп мүрисини чиқирип турушти. Аппақ сақаллиқ мән бовайниң жиғилғидәк болуп, ялвуруп-йелинишлиримдин кейин,башлиғиниң маңа ичи ағиридиму яки баламға ичи ағириштиму билмәймән,дохтурларға бир нәрсә девиди,бир һәмширә аял вай жан дәп икки пүклинип кетиватқан баламға бир икки окуль селип ятқузуп қойди.

   Шуниңдин кейин чоң оғулум иккимиз ақча издәп, икки яққа чиқип кәттуқ.

   «Өзәңдә йоқ,аләмдә йоқ»дегинидәк,бу йоқсизчилиқниң,намратчилиқниң қанчилик еғир,қанчилик дәрт екәнлигини шу қетим техиму яхширақ билдим вә чүшәндим. Кирмигән төшүгүм,йелинип-ялвурмиған адимим қалмиди. Һәммисиниң дәйдиғини бирла сөз; «Болсиғу берип турсақ яхши болатти. Бирақ,һазир қолда унчилик ақча йоқтә,амал йоқ,қандақ қилимиз. Хапа болма. Башқа бир йәрдин тепилип қалар!».

   Һеч йәрдин тепилмиди. Тепилмиди әмәс,тепилди. Тепилғандиму өйниң чай-тузини көтүриватқан мозайлиқ калини елишиға сатқандин кейинла тепилди.

   Калини сатқан адәмдин йәнә азирақ қәриз ақча алдимдә,пайпаслап дохтурханиға бардуқ. Барсақ,балам өлүп қапту. Хотуни бешида вай-дадни селип жиғлап олтирипту...

   Әшу сөзләрни ейтқан Муһәмәт тағам;«Мавзедуңниң Жуңго коммунистик партиясиниң рәһбәрлигидә» бизниң уйғурлар әйнә шундақ яшаветипту қара,оғлум!»дедидә,еғир уһ тартти. Кейин сөзини давам қилип, деди;

   -Қәшқәрдин қайтиш алдида Тохтажиға ;«Балаңни операция қилдуримән дәп қәриз алған ақча билән калиниң ақчисини оғлуңниң өлүмигә ишлитипсән? Балаңдинму айрилипсән,бир тал калаңдинму айрилипсән,адаш? Мана мону ақчиға кала сетивалғин,қәризни беривәткин дәп,янчуғумдики бар болған йәттә йүз долларни қолиға тутқаздим. Шу чағдики у бечарә ағинәмниң жиғисиға өзәм чидалмидим...

    Муһәмәт тағам хелигичә жим-жит болуп қалди.Кейин уһ-һ-һ дәп,еғир хурсиндидә.-Вәтәнгә биринчи қетим хошал берип,жиғлап қайттим.

   Өткән жили өйдикиләрни елип,иккинчи қетим йәнә бардим. Сиңлим Турсунайниң өрүлүп кетәй дәп турған өйини буздуруп ташлап,қизил хиш билән қатуруп туруп пешайванлиқ қилип төрт еғизлиқ чоң өйни бир айниң ичидә салдуруп,уларни йеңи өйгә көчүрүп қоюп қайтип кәлдуқ. У ақчиниң һәммисини Әмәтжан оғулим бәргән еди. «Кичик анамға мәнму ярдәм қилишим керәк» дәп,Турсунай қизим икки ай илгири Хотәнгә берип,кичик анисиниң биз салдуруп бәргән у өйиниң алдиға чаққан дукан яситип,дуканға толдуруп мал селип берип қайтип кәлди. Мән балилиримниң бу ишидин бәк рази болдум,-деди.

    -Сиз әжайип инсан болғанлиғиңиз үчүн баллириңизму сизни дориғандә,таға?-дәп, бу адәмниң пәрзәнтлиригә апирин ейттим...

  

  

                             

                                                Ишқий-муһәббәт

 

 

    Вәдә бойичә Әмәтжан акам оғули Әлишерни бир һәптидин кейин,фазендиға әпчиқип қойған еди. Әпчиқип қойғандиму язғуз өзини әмәс,спортниң һәр хил түрлири бойичә мәшғулатларни өткүзүшкә керәклик нәрсиләрниму елип чиққан екән. Әлишер иккимиз сай бойидики, дәрәқ астидики күн чүшмәс жайни спорт мәшғулатлирини өткүзидиған мәйданчә қилип ясидуқ.

   -Қәйсәр ака,сиз маңа чамбашчилиқни үгитисизғу,һә?-деди Әлишер.

  -Хоп,болиду. Сизни мән раса бир чамбашчи қилип чиқиримән.

  -Чамбашчилиқ дегән,у каратеғу,һә?-дәп сориди у хошал болуп.

  -Һә,шуниңға охшайду.

  -Уруш йоллири қандақ?

  -Сәкирәп туруп,сәкирәп пеқирап туруп пут билән урисиз,баш билән урисиз,қол билән урисиз!

  -Ваһ,баш билән уридиғини зор екән?- қизиқип сориди Әлишер.

  -Бүгүн мән сизгә сәкирәп,пеқирап туруп пут билән урушни көрситәй!

  -Мақул,Қәйсәр ака!

  Шуниң билән мәшғулатни башлавәттуқ. Өз бойимдин вә Әлишерниң бойидин оттуз-қириқ сантиметр узунлуқтики,чоңлиғи башмалтақтәк төрт талдин сәккиз тал тални кесип алдуқ. Бу талларни узунлиғиға қарап иккигә айридуқтә,төрт бужәклик қилип,қозуқ қеқип бәкиттуқ. Бир тәрәптикиси мениң бойимдин егизирәк,иккинчиси Әлишерниң бойидин егизирәк болди. Талларниң учиға пластмасса ботулкиларни бәл оттурисидин кесип,талниң учиға киргүзүп қойдуқ.

   Һәммә нәрсә тәйяр болди. Әнди оюнни башлаш керәк. Шу арида нәвриси билән иккимизниң баятин немә ишларни қиливатқинимизға қизиққан Муһәмәт тағам билән Зибиниса анам йенимизға кәлди.

   -Немә қиливатисиләр иккиңлар бу йәрдә?-дәп қизиқип сориди тағам.

   -Әлишергә чамбашчилиқни үгитәй дәватимән. Чамбашчилиқни үгитип қоюң дәп,қоймайватиду? Өзәмму вәдә қиливедим.

   -Һә,мениң бу балам келәчәктә чемпион болиду!-деди тағам нәврисиниң роһини көтүрүп.

   -Бир-бирсини уруп ойнашни немигә шунчә яхши көрүдекинтаң бу бала?-деди Зибиниса ана.

   -Спорт дегән яхши нәрсидә,аниси,-дәп чүшәндүрди тағам.-Бу,биринчидин,саламәтликкә наһайити пайда. Адәм чениқиду,тавлиниду. Сағлам тәнгә сағлам әқил қошулиду. Иккинчидин,күчлүк,чаққан Әлишер мусабиқиларда йеңип чиқса,чемпион атиғини алса шәрәплик әмәсму? Чемпионни пүткүл әл,дуния билиду. Үчинчидин,һеч кимгә бозәк болмайду. Өзини-өзи қорғайдиған болиду,-андин тағам маңа қарап.-Қәйсәр оғлум,бар маһаритиңизни мениң бу келәчәк чемпион нәврәм Әлишергә үгитиң?!

   -Бокс,карате дегән оюнлирида бир-бирсини айимай уришидекән.Техи жумран бу  баламниң бир йәрлиригә қаттиқ уриветәмдекин дәп әнсирәймән,атиси?-деди Зибиниса ана.

   -Әлишер,бовиңиз билән момиңизға үстәл әкилип бериң,олтарсун,өрә туруп қалди?

   -Һазир,-дәп Әлишер жүгүрәп берип,икки тал орундуқ елип кәлди. Бовиси билән момисини тамашибин сүпитидә олтарғузди.

   -Оюнни башлаймизму?

   -Башлаймиз!-деди Әлишер хошаллиқ билән.

   -Ундақ болса,оюнни сиз башлайсиз?-дәп Әлишерни өзиниң бойидин сәл егизирәк төрт тәрәпкә орнитилған тал чивиқларниң оттирисиға елип келип.-Мана мошу талларниң үстидики нәрсиләрни сәкрәп туруп,айиғиңизниң үзлиги билән уруп чүширишиңиз керәк! Сиз спорт клубиға бериватқандин кейин,буларни бемалал уруп чүшүрәләйсиз дәп ойлаймән?

   Мениң бу сөзлиримдин у роһлинип кәтти. Ренгқа чиққан спортчилардәк,бовиси билән момисиға қарап қоюп,мәндин команда күтти.

   -Сиз тәйярму?

   -Тәйяр!

  -Башлаң!-дәп вақиридим.

  У аяқлирини қанчә көтәрсиму,тал чивиқниң үстидики йерими кесип кийгүзилгән пластмасса ботулкиларға йәткүзәлмиди. Һәр бир тәпкинидә,тал чивиқ әгилип,һәр ян еғаңлап туратти.

   -Тохтаң,бундақ болмайду. Сәкирәп туруп,айиғиңизни егиз көтүрүп,айиғиңизниң үзлигини егип туруп тепишиңиз керәк?-дәп униңға қандақ һәрикәт қилиш керәклигини ейттим.

   -Бая оң айиғиңиз билән ишлидиңиз. Әнди сол айиғиңиз билән ишләп көрүң?

   Бу қетимда йәнә болмиди.

  -Қәйсәр ака,сиз өзиңиз тепип беқиң,мән көрүп бақай?-дәп сориди.

  -Хоп,болиду. Жүрүң,әву йәргә барайли?-дәп,өзәм үчүн тикилгән тал чивиқларниң оттирисиға барлуқ. Әлишерла әмәс,тамашин болуп олтарған бовай билән момайму қизиқип қарап туратти.

   -Башлаймизму?-соридим Әлишердин.

  -Башлаң!

  -Сиз сәл нерирақ туруң?-дедим. У төрт-бәш қәдәм нери берип,мениңдин көз алмай турди.

   Яш вақитлирим билән Ваң Жун ағинәм иккимизниң ширкәтниң мәшғулат өткүзидиған залидики мәшиқлиримиз,Ваң Жундин үгәнгән йеңи усул,техникилар көз алдимға лап қилип кәлди...

   -Башлаймизму?-дәп йәнә соридим Әлишердин.

  -Башлаң!-деди у.

   Һайт,дегән аваз билән тәң бир сәкирәп оңға пеқирдимдә,көз жумуп ачқичә болған арилиқта сол айиғимниң үзлиги билән бирни тепиведим,чивиқниң үстидик нәрсә учуп чиқип,бир нәччә метр неригә берип чүшти. Андин йәнә һайт,дәп вақириғинимчә сәкирәп солға пеқирдимдә,оң айиғим билән иккинчи чивиқниң үстидикини тепип чиқиривәттим.

   -Ур-р-р!-дәп Әлишер чавак челип вақиравәтти. Бовай билән момайму чавак челип мени алқишлиди.

  -Вай,Қәйсәр ака,бәк зор екәнсиз?-деди Әлишер.

  -Буниң үчүн көп мәшиқ қилиш керәк,Әлишер,-дедим йенимда турған бу омақ,йеқимлиқ балиниң бешини сийпап туруп,-Әгәр зерикмисиңиз,һерип-чарчимисиңиз мән сизгә һәммини үгитимән. Чивиқниң үстидики әшу нәрсини баш билән уруп чиқириветишниму үгитимән. Қандақ дәйсиз?

  -Мән тәйяр. Сизниң ейтқанлириңизниң һәммисини орунлаймән,устаз!-деди у қәтьий түрдә.

  -Яшаң,оғулум!-деди тағам нәвирисиниң бу қизиқишқа һәвәслинип.-Аллаһ буйриса, Қәйсәр акиңиз сизни чемпион қилип чиқиридиғанлиғиға көзим убдан йәтти. Шуниң үчүн дадиңиз иккимиз Қәйсәр акиңизни Алмутидин сизгә тренер  болсун, дәп әттәй чақиритип кәлдуқ. Қәйсәр акиңиз бизниң йеқин туққинимиз. Акиңиз немә қил десә,шуни қилишиңиз керәк,оғлум?-дәп,тағам маңа көз қисип қойди.

   -Мақул,бова. Қәйсәр акамниң кәлгини қандақ яхши болди?-дәп Әлишер мениң қолумни мәккәм тутувалди...

 

    Мана,бу йәрдики һаятим Әлишер билән,бизниң мәшиқлиримизни тамашә қилип олтиридиған бовай-момайниң разимәнлик,хошаллиқ күлкә,алқишлири билән толиму көңүллик өтүшкә башлиди...

   Һәр күни әтигәнлиги күн чиқмай орнимдин туримәндә,Әлишерни охитимән. Иккимиз бир сааттәк жүгүрәймиз. Андин турникта он-он бәш минут мәшиқ өткүзимиз. Йерим сааттәк бокс ойнаймиз. Шуниңдин кейинла тағдин еқип чиқиватқан муздәк суда жуюнимиз. Аңғичә Зибиниса анимизниң әтигәнлик чейи тәйяр болиду. Юмшақ нан,хам қаймақ,сериқ май,һәсәл,мевә-чивиләр билән нашта қилимиз.

    Күн олтиришқа ағамчә бойи қалғачә һәр хил ишлар билән күн өтиду. Шуниңдин кейин Әлишер иккимизниң мәшғулатлири қайтидин башлинидидә,Әлишергә чамбашчилиқни үгитимән. Спорт үчүнла туғулғандәк қилидиған бу балидики қизиқиш-иштияқни,талант-қабилийәтни,тиришчанлиқ билән жасарәтни,қориқмас жүрәкликни көрүп,униң келәчәктә чоң спортчи атилишиға ишәнчим камил еди. Оғулиниң кечә-күндүз мән билән болуп,тохтимай мәшиқлиниватқанлиғини аңлап,көрүп жүргән Әлишерниң атиси һәм аниси толиму хошал еди. Бу аилиниң чоң-кичик һәммиси мәндин бәк рази болушуп,мени яхши көрүп қелишқан еди.

 

     Жаңзидики хизмәтчи аял икки күндә бир тонурға нан яқатти. Өзбәкләрниң тонури билән биз,уйғурларниң тонури тамамән охшимайдекән. Өзбәкләрниң там тонурини мошу йәрдә биринчи қетим көрүшим. Дүгүләк тонурни ятқузуп,астини тамға чаплап,ағзини өзигә қаритип,супиға орнитидекән. Бир пәстила қизийдиған бу тонурға тоғач яқидекән. Бизниң,уйғурларниң тонури болса,йәргә орнитилиду. Әшу йәр тонурларға чоң нанларни,чоң нанларни сойивалғандин кейин,орниға тоғачларни,гирдиләрни,помнанларни,намрат-кәмбиғәлләр болса, зағра нанларни яқатти.

   Ғулжидики бизниң өйимизниң қорасида,булуңда тонур бар еди. Мәрһум анам нанға бәк уста болидиған. Чоң нан билән көпирәк помнан яқидиған.

   Нан яққан күни анамға атам иккимиз ярдәмлишәттуқ. Тонур қизиғичә анам нан,тоғачларни ясилап,тәйяр қилип қоятти.

   -Қәйсәр,оғлум,тонур қизиди,анаңға ейт?-дегинидин кейин мән анамға;

  -Ана,тонур қизиди,-дәп,керәклик нәрсиләрни тонур бешиға бир-бирләп апираттим. Аңғичә анам нан яқидиған вақитта кийидиған кийимлирини кийип,башлирини қелин яғлиқлар билән орап,кичикинә тәңчүккә нәччә қат қилип тизған нан-тоғачларни көтүрүп елип чиқатти...

    Өзбәкниң там тонури билән уйғурниң йәр тонуриға нан йеқип йейишидики қийин,йеник ишларни көргинимдин кейин, «Бизниң милләт,һәтта бизниң анилиримиз билән аяллиримизму немә дегән жапаға яралған ,һә? Шунчә йоған тонурниң ичидики лоғулдап турған от тәптигә бешичә кирип чиқиду. Һәр бир нан,тоғачни яққанда белигичә тонур ичигә бешини тиқиду. Сойивалғанда йәнә шу. Шуниң үчүн, «Навайчи өлгәндә,у дунияға барғанда, соал-сорақсизла тоғра жәннәткә киридекән. Сәвәви,у дозақни мошу йоруқ дуниядила көрүп болидекән!»дәп қоюшиниң өзи бекар әмәстә? Буни мән анам һәр бир нан яққинида көрәттим. Нан,тоғачларни чаплап болғичә үз-көзлири от ялқуни тәптидә қип-қизил болуп кетидиған. Анамға ичим ағирип кетәтти. Бирақ,бу машақәтни  анам һәр бир аялниң бәжиришкә тегишлик адәттики иши, дәп қобул қилғини үчүн һерип-чарчиғинидин һеч қачанда налиматти...

    Өзбәкниң там тонурға нан йеқиши уйғурларниңкигә қариғанда һеч иш әмәс екән, дәп ойлидим. Лоғулдап турған от тәптигә,тонурниң ичигә бешиниму тиқмайдекән. Уйғурларниңкигә охшаш чоң нанларни әмәс,тоғачларни яқидикән. Яққандиму тонур ичигә бешини әмәс,қолини тиқипла, тонурниң йеримиғила яқидекән,халас. «Өзбәкләрниң бу тонури қандақ яхши. Аяллири,навайлири биз,уйғурларға охшаш бу дунияниң «дозиғини» анчиму көрүп кәтмәйдекән»дәп ойлидим.

    Башқилар үчүн қандақ билмидим,бирақ мән үчүн өзбәк тонури билән уйғур тонури охшимиғандәк, өзбәк нени билән уйғур нениниң тәмиму ,дәмиму маңа  башқичила билинди...

    Анам қизип,тавланған тонурға алди билән чоң нанларни яқидиған. Чоң нанларни соювалғандин кейин,униң орниғила тоғач,помнанларни йеқип,бешидики яғлиғини йешип,дәм алатти. Мундақ чағда атам маңа;

   -Қәйсәр,оғлум,тавуздин бирни елип чиққина?-дәтти.

   Мән қаттиқ-қуруқ нәрсиләрни,көктатларни қоюдиған булуңдики кичикинә,язниң күнлири толиму салқин өйдин бәзидә базардин сетип әкилип қоюдиған,бәзидә атамниң дехан ағинилири етизлиридин һарвулап әкилип беридиған қоғун-тавузларниң ичидин бир тал тавузни дәрру елип чиқаттим. Атам тавузниң сиртини дәсмал билән бир қур сүртүвәткәндин кейин,баятин нан тошуған нантахтиниң үстигә қозивай ала тавузни  қояттидә,бисмилла дәп, пичақниң учини шундақ тәккүзүшигә,тавуз тарссидә қилип йерилатти. Атам тавузни һәвәс билән алдиримай тилидиған. Анам тонурдин йеңила соювелинған нандин бирини уштатти. Биз,үчийлән гүпүлдәп пурап турған мейзилик ,иссиқ,юмшақ нан билән Илиниң шекәр-шәрбәт муздәк тавузини раһәтлинип йәттуқ.

    Тонур бешида иссиқ нан билән муздәк тавузни йегән адәмниң еғизидин иссиқ,юмшақ нанниң,тәшналиқни дәрру қандуридиған муздәк тавузниң тәми,дәми,пуриғи һеч қачанда кәтмисә керәк... Башқисини билмәймәну,амма мошу күнгичә балилиқ вақитлиримда йегән Или тәвәсиниң шерин-шекәр қоғун-тавузлириниң  әжайип татлиқлиғини һеч унталмаймән.

     Мән чоң болуп,балағәткә йәткән чағлиримда,у вақитлардики әжайип шерин,татлиқ қоғун-тавузлар өз изидинла йоқап кәткән. Мән балилиқ вақитлиримда йегән қара тавузларға,ала тавузларға,қозивай тавузларға пичақниң учи тегиши биләнла тарссидәң йерилатти. Хилму-хил,бир-бирсидин чирайлиқ қоғунлар һәсәлдәк татлиқ еди. Қоғунларниң еқип туридиған татлиқ-ширинлиридин бармақлар бир-бирсигә чаплишип туридиған.

   Кейинки вақитларда ундақ қоғун-тавузларни Или тәвәсидила әмәс,вәтәнниң башқа жайлиридинму тапалмас болдуқ.

   -Һазир қоғун-тавузлар немишкә тәмсиз,лавза? Бир чағлардики һәсәлдәк татлиқ қоғун-тавузлар қени?

   Бу соалларға қоғунчиларниң,деханларниң өзлириму ениқ жавап берәлмәтти.

   -Йәрни дәм алдурмай,һәр жили теривәргәндин кейин,йәрниң күчи қалмайдидә...

  -Һосулни көп алимиз дәп,химия оғутлирини чачиверип йәрни өлтүрүп болдуқ...

  -Һазир һава райиму өзгүрүп кәттиғу...

  Деханлар ана йәрниң—топирақниң зәһәрләнгәнлигини,немидин зәһәрләнгәнлигини билмәс еди! Улар тәбиәтниң,экологияниң немидин бузуливатқанлиғидин хәвәрсиз еди! Улар ямғур яққанда,асмандин ямғур билән қошулуп зәһәр чүшүватқанлиғини нәдин билсун!...

   Етизда әтидин кәч киргичә кәтмән чепиштин башқини билмәйдиған әшу деханлар хитай һөкүмитиниң 1966-жилидин тартип оттуз жил мабайинида өз вәтинидә,Лобнурда атом бомбисини партилитип,синақ өткүзүп кәлгәнлигини,атом радиацияси һавада,топирақта әллик жил сақлинидиғанлиғини,шуниң ақиветидин қоғун-тавузларниң дәмсиз,лавза болушила әмәс,адәмләр арисида немә үчүн өсмә кесәллиги тез сүрьәт билән ешиватқанлиғини,вәтәнниң жәнубида аялларниң балаятқу ракиниң,шималда болса, һәзим қилиш органлиридики рак кесәллириниң немә сәвәптин көпүйиватқанлиғини билмәс еди. Билиш бу яқта турсун,хитайларниң Лобнурда атом бомбисини партилитип,синақ өткүзүп келиватқинини аңлап, көргән әмәс.

    Улар һәммә нәрсини Аллаһдин көрәтти,Аллаһниң язмиши дәп биләтти!

    Амма,бу нәрсиләр Аллаһдин әмәс,адәмләрдин келиватқанлиғини билмәс,һәтта хиялиғиму сиғдуралмас еди!

   Аллаһға шүкри,бу хилдики апәт,бу хилдики пажиәдин Өзбәкстан аман екән. Өзбәкстанниң қоғун-тавузлири болсун,мевә-чевилири болсун,көктатлири болсун,һазирқи бизниң вәтәндикигә қариғанда яхши,татлиқ,дәмлик,экологиялик жәһәттин хелила таза екән.

   Яз күнлири тонур бешида иссиқ нан билән йегән тавуз Әмәтжан акамниң фазендисида қайтиландидә,мәрһум ата-анам,Ғулжидики өйимиз,тонуримиз,атамниң тонурға от селишлири,анамниң нан йеқишлири,мениң шох балилиқ чағлирим көз алдимдин бир-бирләп тизилип өткәндәк болди...

   Муһәмәт тағам иккимиз етиз-ериқларни «москвич»билән бир қур айлинип кәлсәк,хизмәтчи аял тонурға нан йеқиватқан екән. Зибиниса анам билән Әлишер у аялға ярдәлишиветипту. Биз машинидин чүшүшимизгила Зибиниса анам;

   -Қәйсәр,иссиқ нан йәңлар ,оғлум?-деди.

   Тағам иккимиз тонур бешиға кәлдуқ. Тонур йениға қоюлған үстәл үстигә тонурдин йеңила соювелинған,қизирип пишқан тоғачларни йейиветипту. Иссиқ нанниң әжайип хуш пуриғи гүпүлдәп туратти.

   Аһ,немә дегән хуш пурақ! Сөз билән ейтип йәткүзгүсиз мундақ хуш пурақ нандин башқа һеч нәрсидә болмиса керәк?... «Неминиң пуриғи яхши?» десә,бирлири «Гүлниң,әттирниң,Француз духисиниң!»дейиши мүмкин? Башқисини билмәймәну,бирақ, мениң үчүн бу дунияда нанниң пуриғидин есил пурақ йоқ,болушиму мүмкин әмәс!

   Қизирип пишқан чирайлиқ тоғачтин бирни алдимдә,үзимгә йеқип туруп узақ пуридим.

   -Паһ,паһ,немә дегән пурайсән? Сени адәм пурап-пурап тоймайду?!..

   Зибиниса анам нан уштиди.

  -Дадиси,Қәйсәр оғлум,қени,иссиқ нандин еғиз тегиңлар?-дәп тәклип қилди.

  Тағам иккимиз гүпүлдәп хуш пурақ чечип турған иссиқ,мейзилик,юмшақ нандин йедуқ.

   -Әлишер,тавуздин бирни елип чиқиң,оғлум?-деди тағам нәврисигә.

  -Хоп бова,һазир!- Әлишер қоғун-тавуз,мевә-чевә сақлайдиған чәттики өйгә жүгүрәп кирип кәтти.

   Һәйәл қилмай йоған ала тавуздин бирни көтүрүп  чиқти. Тағам тавузни үстәлниң бир четигә қоюп,дәсмал билән сиртини сүртти. Нәврисигә пичақ,лигән елип келишини буйриди.

   Зибиниса ана қазан беши тәрәптин бир қолида юған пичақ,бир қолида чоң лигәнни көтүрүп биз тәрәпкә жүгүрәп дегидәк келиватқан нәврисигә қарап;

   -Һай,балам,аста меңиң,жиқилип чүшмәң,пичақни авайлаң!-дәп вақириди...

   Мәрһум атам билән анам лап қилип көз алдимға кәлди... «Товва,-дәймән өзәмгә-өзәм.-мону охшашлиқни қара. Бир чағларда бизниң һойлида,тонур бешида худди мошундақ ишлар болидиған. Атам тавуз елип чиқишимни,андин қазан бешидики пичақни елип келишимни буйратти. Анам; «оғлум,аста маң,пичақни авайла!...»дәп әндишә қилидиған...

   Өпкәм өрләп,жиға ямашти. Өзәмни аран бесивалдим. Ичимдин һөпүлдәп кәлгән аччиқ пуғанни сиртимға чиқармай,қайтидин ичимгә жутувәттим.

   Тағам тавузни  атам рәмитигә охшаш нантахтиниң үстигә әмәс,чоң лигәнгә тилди. Охшимиғини,айримчилиғи пәқәт шула болди,халас.

   -Тавузни мошундақ тонур бешида,тонурдин йеңи соювалған иссиқ нан билән йегәнниң гәшти бишқичә болиду?-деди тағам биз һәммимиз иссиқ нан билән муздәк тавузни раһәтлинип йәватқинимизда.

  -Тоғра ейтисиз,таға,тавузни иссиқ нан билән мошундақ йегәнниң тәмиму башқа,гәштиму,раһитиму башқичидә?-дедим тағамниң сөзини қувәтләп...

 

                                            *     *        *

   Күнләр көңүллик,хатиржәм өтүшкә башлиди.

  Аридин һәш-пәш дегичә икки айму өтүп кәтти. Бу вақит ичидә мән өзбәкчини хелила убдан сөзләйдиған болуп қалдим. Бу йәрдикиләр билән өзбәкчә сөзләшсәм,Әлишер билән инглизчә сөзлишишкә тиришаттим. Әлишер инглизчини мәктәптики дәрисидин сирт йәнә һәр күни бир саат инглиз тили муәллимидин ақча төләп оқуветипту. Әлишер инглиз тил-йезиқлирини убдан билгәнликтин,мән униңға чамбашчилиқни үгәтсәм, у маңа инглиз тил-йезиқлирини үгитәтти.

   Мошу икки айниң ичидә мән өзәмни бәк тетик,сағлам,бәқувәт һис қилишқа башлидим. Сәвәви,күнләр хошал-хорамлиқта бәк көңүллик өтәтти. Һәр күни әтигәндә вә кәчтә спортниң бир нәччә түрлири бойичә давамлиқ өткүзүливатқан мәшиқләр мени роһи һәм жисманий жәһәттин чениқтуруп кәлмәктә еди. Униң үстигә йәп-ичиватқан тамақларниң күчлүклиги билән түрлириниң көплүги,болупму ғаз гөшлириниң тәркивидики күчлүк маддилар билән тағниң сап һавасидин мениң илгәрки солғун,ядаң чирайимдин әсәрму қалмиған. Үзлирим толуп, икки мәңзим қан темип турғандәк,қизғуч рәңгә киргән еди.

   Икки айлиқ мәшиқ бошқа кәтмиди. Интайин тиришчанлиқ,қизиқиш-иштияқ,талант-қабилийәт Әлишерниң маһаритини хелила ашурди. Һазир у тал чивиқниң учидики нәрсиләрни бир сәкрәп пеқираш арқилиқ айиғиниң үзлиги билән уруп чүшүриветидиған болди. Һәр икки айиғида охшашла тепидиған дәрижигә йәтти. Баш етишни,баш билән урушниму үгәнди. Бокстиму яхши. Һәр икки қоли бирдәк ишләйду. Болупму,оң қолиға қариғанда,сол қолиниң һәрикити чаққан. Уруш күчиму яшлиғиға нисбәтән хелила қаттиқ. Буларни өз көзи билән бир нәччә қетим көргән униң атиси Әмәтжан акам икки айниң ичидә оғулиниң шунчилик маһарәтни егилигәнлигигә һәйран қалди. Маңа чәксиз миннәтдарлиғини изһар қилди.

   Бир күни кәчлик мәшғулатимизни өткүзүватсақ,Әмәтжан акамниң машиниси билән йәнә бир йеник машина һойлиға кирип кәлди. Әмәтжан акамниң машинисидин,ағинилири болса керәк,икки киши,йәнә бир машинидин домбилақ кәлгән,семизлиқтин қосиғи чиқип кәткән,әтрапидикиләргә қариғанда хелила чоң көрүнидиған киши билән чирайлиқ яш чокан чүшти.

   -Дадамлар,Әкрәмжан тағамлар кәпту!-дәп Әлишер уларни ишарә қилип.

  -Һой,меһманлар кәптиғу?-дәп,бизниң мәшғулатлиримизни тамашә қилип олтарған  тағам билән Зибиниса анам орнидин турди. Меһманларниң өзлиригә қарап келиватқинини көргинидин кейин,бовай-момай турған жайида уларниң келишини күтүп туривәрди.

   Меһманлар тағам билән ата-балидәк қучағлишип көрүшти. Қоллирини көксигә қойған һалда башлирини егишип,момайға салам қилишти. Һал-әһвал сорашти. Андин Әлишер иккимиз билән қол елишип көрүшти. Мән уларниң, бу аилиниң йеқин кишилири екәнлигини сәздим.

   -Әкрәмжан акамлар билән наһийәгә чиққан едуқ. Силәрни көрүп,салам берип өтәйли дәп,бу яққа келишти,-деди течлиқ-аманлиқтин кейин Әмәтжан акам.

  -Бәк убдан бопту,балилирим. Биз бәк миннәтдар,-дәп тағам улар билән қайтидин әһвал сорашти.

  -Һә,Муһәмәт таға,Әлишер оюн көрсүтиватқан охшимамду силәргә?-дәп хам семиз кәлгән,көрүнүшидин,әтрапидикиләрниң униңға көрсүтүватқан һөрмәт,хошамәтлиридин хелә чоң байвәччә екәнлиги билинип турған киши Әлишер иккимизгә қарап қойди.

   -Һә,шундақ. Аниңиз иккимиз һәр күни кәчтә бу спортчиларниң оюнини тамашә қилип,мошундақ олтиримиз. Әлишер оғлум һазир бәк зор болуп кетиватиду.Тил тәгмисун,Аллаһ өмүрини бәрсун,Әлишер дегиниңиз һазир қол билән,пут билән,баш билән урушни раса үгәнди,- тағам мәғрурлуқ билән нәвриси Әлишерни махтиди.

  -Бизму шундақ аңлиған,-деди у киши.-Ундақ болса,Әлишерниң,бизниң келәчәк чемпионимизниң оюнини бизму бир көрәйли? Қандақ дедим,жигитләр?-дәп әтрапидикиләргә қариди. Һәммә уни қувәтләшти.

   -Әлишер,оғлум,Әкрәмжан тағиңизға,бу акилириңиз билән һәдиңизгә маһаритиңизни бир көрсүтүп қоюң!-деди тағам.

   -Хоп,бова,- Әлишер маңа қариди.

  -Чамбашчилиқни көрситишкә рухсәт қилимән!

  -Хоп болиду,устаз,-у йәрдә ятқан йерими кесилгән пластмасса ботулкиларни төрт тәрәпкә тикилгән тал чивиқларниң учиға киргүздидә,мәйданниң оттуриға чүшти. Мәндин команда күтти. Мән,бизни қоршап турған меһманларға қарисам,улар қизиқ бир оюнниң башлинишини күтүватқан тамашибинлардәк тақәтсизлинип турупту. Йәрдә ятқан мис тавақни алдимдә,Әлишергә;

   -Тәйярмусиз?-дәп соридим.

  -Һә,мән тәйяр!

  Мән мис тавақниң арқисиға яғач билән қаттиқ бирни урдум. Жаң-ң-ң! қилған аваз билән тәң Әлишерниң «вәйт!»дәп вақириған чеқирақ үни әтрапни чаң кәлтүривәткәндәк болди. Әлишер бирдә оңға,бирдә солға пеқирап сәкирәп,бойи билән тәң тал чивиқлар үстидики нәрсиләрни айиғиниң үзлиги билән бир-бирдин тепип чүшүривәтти. Тәрәп-тәрәптин «Яшаң,яшаң!»дегән авазлар билән чаваклар челинди. Әлишер чоң спорт мәйданлиридики ғалиплар охшаш алди билән маңа,андин әтрапидики тамашибинларға егилип салам қилди. Униң бу һәрикәтлиридин кейин алқиш садалири техиму яңрап кәтти.

   -Сиз наһайити зор болуп кетипсизғу,Әлишер? Ярайсиз. Мән сизгә қайилмән!-дәп хам семиз киши Әлишерниң башлирини сийпиди.

  -Бу маһарәтни маңа устазим Қәйсәр акам үгүтиватиду,-дәп мени ишарә қилди Әлишер.-Қәйсәр акам бәк зор. Қәйсәр акамниң оюнини көрсиңиз һәйран қалисиз,Әкрәмжан таға!

   -Шундақму?-дәп у киши маңа қариди.

  -Устаз,сиздин илтимас,Әкрәмжан тағамға,меһманларға чамбашчилиқтин бир оюн көрсәтсиңиз?-деди Әлишер маңа ярвурғандәк қилип. Әкрәмжан таға дегән хам семиз киши билән униң әтрапидикиләр Әлишерниң бу илтимасини қоллашти.

   «Қәйсәр,бу саңа кәлгән бир пәйт. Қени,бар маһаритиңни бир көрсәт!-ғайиптин кәлгән бу аваз қулиғим түвидә қоңғурақтәк жараңлиғандәк қилди. Бу аваз билән тәңла пүтүн вужудимға мислисиз күч-ғәйрәт еқип киргәндәк болди.Бу мислисиз күч-ғәйрәт тән-тенимгә сиғмай,чиқиш жайини тапалмайватқандәк,қол-аяқлирим өзлигидин қизип, һәрикәткә келишкә башлиди...

   Дәрру мәйданға чүштим. Төрт тәрәпкә бәкитилгән,егизлиги боюмдин оттуз-қириқ сантиметр егизликтики тал чивиқлар учиға киргүзүп қоюлған пластмасса ботулкилар «Бизни һазир аяқ билән,баш билән уруп учуриветиду»дәп турғандәк еди.

   Әлишер;

   -Сиз тәйярму?-дәп маңа қариди.

 -Тәйяр!-дәп бешимни лиңшиттим.

   Әлишер мис тавақниң арқисиға «жаң-ң-ң!»қилип бирни урди.

   Мән «һайт!»дәп вақирап,оң тәрәпкә маймундәк сәкирәп-пеқирап туруп,сол айиғимниң үзлиги билән чивиқниң үстидики нәрсини тепиведим,учуп чиқип кәтти. Андин йәнә бир қетим «һайт!»дәп вақирап,сол тәрәпкә сәкирәп-пеқирап,оң айиғим билән иккинчи тал чивиқниң учидики пластмасса ботулкини тепип чиқиривәттим. Цирк оюнчилириға охшаш тик турғинимчә арқамға бир моллақ аттим. Йәргә тик чүштүм. Сәкирәп берип,тал чивиқ үстидики нәрсини бешим билән уруп чиқиривәттим. Шуниңдин кейин наһайити тизлик билән икки алқинимни йәргә қоюп,алдимға моллақ аттим. Айиғим йәргә чүшүши билән көз жумуп,ачқан арилиқта сәкрәп берип,төртинчи тал чивиқниң учидикини астидин қолум билән уруп учуривәттим.

   Әлишер биринчи болуп «ур-р-ра!»дәп вақирап, чавак чалди. Тамашибинларниң һәммиси чавак челип алқишлиди.

   Мән әньәнә бойичә алди билән Әлишергә,андин тамашибинларға егилип салам қилдим. Чаваклар хелигичә давам қилди. Көрүватимән,сезиватимән,меһманларниң һәммиси мениң маһаритимгә һәйран қелишти.

   Йоған қосақ кишиниң йенида турған Әмәтжан акам мени йениға чақирди.

   -Ярайсиз жигит,ярайсиз,-дәп у киши ғолумға қақти.-Дәрәқтин дәрәққә сәкрәп,моллақ атидиған маймунниң өзилиғу сиз? Мән мундақ чаққанлиқ билән маһарәт көрсүтидиған каратесни көрмигән екәнмән. Яшаң,ука!...

   Бир нәрсә қара дегәндәк,қилип қалди. Әкрәмжан исимлик бу байвәччә акимизниң йенида турған бәк чирайлиқ чоканниң күлүп турған чолпан көзлиригә көзлирим тоқунушти. Тоқунуштию,һәр икки көзләрниң бу тоқунушидин чеқилған чақмақтәк от чиқип,әшу от қан томурлирим арқилиқ пүтүн вужудимға тарап,у отниң бир парчиси жүригимгә берип қадалғандәк болди. Шу заман пүтүн вужудимни әжайип иллиқ,һаятимда болуп көрмигән бир түрлүк ләззәтлик,шерин сезимлар бирдин егилиди. Өзәм бир қисмила болуп қалдим...

   Көзлиримни у шәһла көзләрдин елип қачтим. Амма,ирадәмгә бой сунмиған бир күч мени әшу күлүп турған көзләргә йәнә бир қетим қарашқа мәжбур қилатти. Йәр астидин оғрилиқчә қаридим. «Яндуримән,көйдүримән,ада қилимән!»дәп турған у жаду көзләр маңа һаман күлүп,тиклинип қарап туратти...

   -Бу укимиз ким болиду,Әмәтжан?-дегән байвәччә акимизниң авази мени һошумға кәлтүрди.

  -Бизниң қериндишимиз. Дадамниң Алмутидики туққининиң оғули. Исми Қәйсәр!-дәп тонуштурди мени.

  -Өзиму,исмиға жисми ярашқан қәйсәр жигит екән!-дәп у кишиниң мени махтиғинидин йенимда турған Әлишер шундақ деди;

  -Қәйсәр акам бокстиму бәк зор. Қәйиригә урсиңизму таяқ өтмәйду. Мәшғулат өткүзгән вақитлиримизда «Мени уруң,күчиңизниң баричә уруң?»дәп,өзини яғач билән урғузиду. Яғачлар сунуп кетиду. Вай жан дәп қоймайду. Йә бир йери көкәрмәйдекән. Мән һәйран қалимән!

   -Шундақму техи?-сориди байвәччә акимиз.

  -Қоллири,аяқлири яғачтәк қаттиқ. Ишәнмисиңиз қоллирини тутуп беқиңа?-деди Әлишер мени махтиғанниң үстигә махтап. Балидә дәп,бешимни лиңшитип,күлүп қойимән.

  -Мәйли,тутуп көрәйли,-дәп у киши балиниң көңлини қайтурғуси кәлмиди әтималим,мениң майкичан очуқ бәдәнлиримгә,тирссидәң турған мускуллиримға һәвәс билән қарғач,юмшақ алқанлири билән биләклиримни тутти.-Раст ейтисиз,Әлишер,устазиңизниң қоллири яғачтәк қаттиқ,төмүрдәк қаттиқ екән!...

   Бу байвәччә акимизниң йенидики чирайлиқ чоканға йәнә бир қетим қариғум келип кәтти. Немишкә шундақ? Өзәм билмәттим. Бу мениң һаятимда биринчи қетим садир болуватқан ғәлитә иш еди.

   Чирайлиқ хеним сирлиқ қараш,беқиш билән мени бир қисмила қилип, өзигә бирдин жәлип қиливалди.

   Әлишерниң,байвәччә акимизниң сөзлиригә вә у кишиниң биләклиримни тутуп көрүшлиригә баш еғитип,күлгәндәк болуп,оғрилиқчә чирайлиқ хенимға лап етип бир қаравалдим. Шәһла көзләр маңа қизиқиш,һәвәс билән беқип турупту. У көзләрдин мән,бу гөзәл чоканда байвәччә акимизға охшаш биләклиримниң,болжуң гөшлиримниң растинла яғачтәк қаттиқ,төмүрдәк қаттиқ екәнлигигә ишәнч һасил қилғуси кәлгәндәк, униңда мениң тәнлиримгә юмшақ қоллирини бир тәккүзүш истиги,хаһишиниң шу тапта пәйда болғанлиғини сәзгәндәк,билгәндәк болдум...

 

    Бу күни улар узақ меһман болуп,кәч қайтишти.

    Һәр қандақ әр кишини паһ дегүзидиған,шерин хияллар деңизиға ғәриқ қилидиған шәһла көзлик бу чирайлиқ хеним  өзидин хелила чоң яштики Әкрәмжан байвәччиниң Разия исимлик кичик хотуни екәнлигини билдим,халас!

 

    Икки айниң ичидә бир қетимму шәһәргә чүшүшкә унимай қойған Әлишер тәтил  вақтиниң түгәп қалғанлиғидин амалсиз өйигә қайтишқа мәжбур болди. У һәр шәнбә күни чүштин кейин чиқип,йәкшәнбә күни кәчкичә мошу йәрдә болуп,мәшиқни давамлаштурушни толиму халайдиғанлиғини ейтип,дадиси билән өйигә--шәһәргә қайтип кәтти.

   Шагиртим шәһәргә чүшүп кәткәндин кейинму мән ялғуз өзәм мәшиқлинишни тохтатқиним йоқ. Әмәтжан акам оғулини шәнбә күни чүштин кейин әпчиқип қоюп,йәкшәнбә күни кәчтә елип кетип турди...

 

   Ноябрь ейиму ахирлишип,салқин чүшүп қалди. Бундақ вақитта Муһәмәт тағам билән Зибиниса анам шәһәргә кирип кетидекән. Қишичә шәһәрдики өйидә туруп,баһар келиши билән чаңзиға қайтип чиқидекән. Бовай-момай шәһәргә чүшүп кәткини билән бу йәрдики ишларға мәсьул болидиған адәмләрниму Әмәтжан акам бәлгүләп қойған. Ғәм-тәшвиш қилидиған һеч нәрсә йоқ. Иш-оқәт өз-өзидин меңиватқан. Бовай-момай язичә чаңзида болғини билән һеч қандақ еғир иш қилишмайду. У бу ишларға көз-қулақ болғач,салқин тағ бағрида,сап һавада дәм алатти. Шуңа улар язниң иссиқ,тинжиқ күнлири шәһәргә чүшкини унимайду. Чаңзидин кәткүси кәлмәйду. Уруқ-туққанлириниң той-төкүн,нәзир-чирақ вә башқа муһимлириға қатнишиш үчүнла амалсиздин шәһәргә чүшидидә,бу йәргә қайтип чиққичә алдиришиду.

    Әмәтжан акамниң шәһәрдә һашамәтлик чоң қора-жайи болуп,һойлиниң бир четидә бовай-момайға атап лайиқлаштуруп,һажәтханилирини,жуюнидиған ханилирини ичигә яситип бәргән бир нәччә еғизлиқ чирайлиқ өйи бар. Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамниң илтимаси билән әшу өйниң бир ханиси мениң ятақханам болди. Сәвәп,мән мошу аилиниң бир әзаси,бовай-момайниң кәнжә оғули болуп қалған едим.

   Бизниң жаңзидин шәһәргә қайтип чүшкинимиздин Әлишер толиму хошал еди. Әмәтжан акам оғули үчүн һойлиниң бир четигә чоң бир өйни мәшиқлиниш зали қилип яситип бәргән. У йәргә керәклик нәрсиләрниң һәммиси орнитилған. Қиш чиққичә Әлишер иккимизниң мәшиқлиримиз мошу залда өтүдиған болди.

   Бир күни кәчки тамақтин кейин Әмәтжан акам,бүгүн әтигән Тудахун акамниң телефон қилғанлиғини,ширкәтниң ишлири билән Алмутиға чиққиниға бир нәччә күн болғанлиғини,Алмутидики һәдисиниң вә уларниң бала-жақилириниң /бизниң аилини демәкчи/сақ-саламәт екәнлигини,өзиниң вә бизниң аилидикиләрниң чоң саламларни ейтқанлиғини йәткүзүп,шундақ деди;

    -Қәйсәр укам,ата-аниңиз сизни һазирчә өйгә қайтимән дәп ойлимисун,дәватқан охшайду. Сиздин таяқ йегән балиниң вә башқилириниң ата-анилири аччиғидин қайтиши бу яқта турсун,сизни бәрибир түрмигә олтарғузимиз,түрмидә жайлаймиз,дәватқан көрүниду. Өйиңизгә милиция бир нәччә қетим келип,сизни издәватқан охшайду. Шуниң үчүн укам,Алмутини есиңиздин чиқириңдә,бу йәрдә хатиржәм,өз өйиңиздикидәк әркин турувериң?-деди.

   «Һә,демәк,мени техичә издәштүриветипту?...Бу йәрдин чиқтим,қолға чүштүм дегән сөз. Әнди қолға чүштүм,хитайниң у дозақлиридин сақ чиқишим мүмкин әмәс. У дозақларға йәткүзмәйла,өлүм жазасиға һөкүм қилинип болған мени чегаридин өткүзивелипла,шу йәрдила етип ташлиши турған гәп! Бундақ ишлар бизниң мәмликәттә давамлиқ болуп туриватидиғу. Һәр хил йоллар билән чәт әлләргә қечип чиқип кәткән,қолға чүшүп қалған,кейин у мәмлмкәтләр хитайға өткүзүп бәргән қанчилигән гунасиз яш жигитләрни чегаридин өткүзүвелипла етип ташлавәтти? Қанчисини муддәтсиз түрмә жазалириға һөкүм қиливәтти? Бу ишларни мән талай қетим аңлиғанмән?!

    Шуниң үчүн Тудахун акам әттәй телефон қилип,Әмәтжан акам арқилиқ мени агаһландуриватқини бекар әмәс! Мениң тәғдиримдин  әнсирәветипту.Тудахун акам бәк әқиллиқ адәмдә,ейтқан сөзлирини қара...Рәхмәт сизгә,Тудахун ака! Сизниң бу яхшилиқлириңизни қандақму қайтурармән?

   Мән үчүн һазир өлүмдин сақлинишниң бирдин-бир йоли мошу йәрдә яшап туруш,халас. Бу әжайип инсанларға ялған гәп қиливатқинимизни Аллаһниң өзи кәчүрәр? «Ейтмиған сөзни ейтишқа болиду,ейтқан сөзни қайтурувелишқа болмайду»дегинидәк,Аллаһ буйриса,вақти кәлгәндә мән һәммини атам орнидики  Муһәмәт тағамға,анам орнидики Зибиниса анамға,бир қосақта ятқан қериндаш орнидики Әмәтжан акамға һәммини бир баштин ейтип беримән. Уларниң алдида амалсиздин ялған сөз қилғиним,уларни алдап кәлгиним үчүн кәчүрүм сораймән. Мән ойлаймән,улар мениң ялған сөзләрни қилғинимдин һәргиз хапа болмайду,мени кәчүришиду?...» Шу хил сөзләр хиялимдин чақмақ тезлигидә өтти.

   -Қәйсәр оғулим,сиз өзиңизниң өйидәк бемалал яшавериң? Сизниң бариңиз бизгиму тола яхши болди,-деди тағам.

  -Вай,айлинип кетәй балам,мән әнди сизни Алмутиға әвәтмәймән! Алмутида сизни түрмә күтүветипту?... Түрмә дегәнни Аллаһ көрсәтмисун. Яман адәмләрниң яман нийитидин Аллһаниң өзи сақлиғай! Көрдиңизму, у яман адәмләрниң яман нийитини. Бар гуна өзиниң балисида турупму,йәнә сизни түрмигә олтарғузимән,сотлитимән дәвәтқинини қараң!-дәп вайсап кәтти Зибиниса анам.

   -Әлишер шагиртиңизни тәрбийиләшни ахирисиға чиқармисиңиз болмайду,укам? Әнди биз сизни,анам ейтқандәк, Алмутиңизға әвәтмәймиз. Сизни мошу йәрдин өйләймиз,Ташкәнтлик қиливалимиз. Бу йәр яқидиғанду сизгә?-деди Әмәтжан акамниң толиму очуқ чирай аяли.

   -Рәхмәт силәргә,мениң әзизлирим!-дедим чәксиз миннәтдарлиқтин қолумни көксимгә қоюп.-Әлвәттә,Ташкәнт яқиду. Мениң һазирқи бирдин-бир арзу-арминим шуки, әжайип талантлиқ,әқиллиқ бала,мениң сөйүмлүк укам Әлишергә өзәмдә бар болған барлиқ маһарәтни үгитип,Әлишерни республика,униңдин кейин дуния чемпиони қилип тәрбийиләп чиқиш!

   -Яшаң оғулим,яшаң!-деди тағам мениң сөзлиримдин толиму рази болуп.

  -Айлинип кетәй,балам,Әлишерим иккиңлар нийитиңларға йетиңлар,егәким,-деди Зибиниса анам.

  -Рәхмәт сизгә,укам!-деди Диләрәм һәдәм хошал болуп.

  -Қәйсәр укам,тәшәккүр сизгә. Һәдиңизниң сөзини аңлидиңизғу,сизни мошу йәрдин өйләймиз. Алмутиға кетишни ойлимаң әнди!-деди Әмәтжан акам күлүп.

  -Рәхмәт силәргә,таға,ана,ака,һәдә,-уларниң бу сөзлиридин қаттиқ тәсирлинип,авазлирим титирәп чиқти. Көзлиримгә хошаллиқ,разимәнлик яшлири  ихтиярсиз лөммидә кәлди.-Силәргә охшаш әзизилиримни қандақ ташлап кетәй!- жүригимдики гәпни ейттим.

 

   Шуниң билән мән бу меһриван,әжайип инсанларниң қәлбидин техиму чоңқур орун алдим. Улар мени техиму йеқин, яхши көрүп кетишти. Пүтүн меһри-муһәббитини маңа төкүп ташлиди.

   Мениң сунуқ көңлүм пүтүнләнгәндәк,ата-аниниң меһри-муһәббитигә зар,тәшна қәлбим,жүригим,пүтүн вужудим чәксиз хошаллиққа толуп,ата-анамниң қучуғида өскән бәхитлик балилиқ чағлиримға қайтқандәк болдум...

   Шу күни Әмәтжан акам билән хали қалғанда,нәччә вақиттин бу ян көңлүмгә пүкүп жүргән нәрсини соридим.

-Әмәтжан ака,мән бу яққа келишниң алдидила паспортим билән провамни йоқитип қойған едим. Һазирчә маңа Алмутиға йол йоқ,торалған. Алмутиғила баридиған болсам,пули көп у байвәччиниң мени пул билән түрмигә олтарғузиветиши турған гәп. Шуниң үчүн маңа Өзбәкстан граждани дегән паспорт елишниң амали,чариси боларму?

   -Бүгүнки заманда пәқәт бирла нәрсигә амал йоқ,чарә йоқ,укам,-деди Әмәтжан акам ишәшлик сөзләп.-У немә? дәп сорисиңиз,у,өлүм! Өлүмдин башқа һәммә нәрсигә амал бар,чарә бар!

  -Демәк,Өзбәкстан граждани дегән паспорт елишқа болидекәндә?-тақәтсизлинип соридим.

  -Болғанда қандақ. Бирақ,бир шәрт билән!

  -У қандақ шәрт?-техиму тақәтсизләндим.

  -Өзбәкстан граждани дәп паспорт алсиңиз,өзбәкстанлиқ қизға өйлинишиңиз шәрт!- күлди Әмәтжан акам.

  -Өйләп қоюмән десиңиз,мән қариши әмәс,-дедим мәнму униң чақчиғиға чақчақ қайтуруп.

  -Бу чақчақ,укам,-деди Әмәтжан акам.-Әгәр сизгә Өзбәкстан граждани дегән паспорт керәк болса,проблема йоқ.

  -Шундақ болса,бәк яхши болатти. Һазир мәндә һеч қандақ һөжжәт йоқ.

  -Болиду,укам. Сиз хатиржәм болуң,тоғирлаймиз!-деди ишәшлик сөзләп.

 

   Әмәтжан акам ейтқан сөзидә турди.

  Бир айниң ичидә мән Өзбәкстан пухраси,Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамниң кәнжә оғули дегән паспорт билән машина жүргүзүш гуванамисини қолумға алдим.

  Бу ишта мән Әмәтжан акамға йәнә қип-қизилла ялған ейтқан едим...

  

 

      Һәш-пәш дегичә қараңғу қишму өтүп кәтти. Әтирапни йешиллиққа,гүл-чечәкләргә орап баһарму кәлди. Биз жаңзиға—фазендиға көчүп чиқтуқ.

Етиз-ериқ ишлири башланди. Муһәмәт тағамни йенимға олтарғузимәндә, «москвич»билән етиз-ериқ арилаймиз. Деханларға керәклик нәрсиләрни йәткүзүп берип,ишларни назарәт қилип туримиз. Мәнму мошу аилиниң бир әзаси—бу егиликниң хожайиниға охшаш тағамниң көрсәтмилири бойичә деханларға у ишни ундақ қилиңлар,бу ишни мундақ қилиңлар, дәп буйруқ берип туридиған һоқуқдарға айланған едим. Малчилар билән тоху-туман,ғаз-өдәкләрни бақидиғанларму мени «хожайин»дәп атишатти.

Тағам иккимиз малчилардин бирисини йенимизға алимиздә,айда бир қетим мал базириға чүшимиз. Союлуп,Әмәтжан акам билән униң сиңлиси Турсунай һәдәмниң ашхана,ресторанлириға әвәтилидиған кала-топақ,қойларниң орнини толтуруш үчүн мозай вә қозиларни сетип елип чиқимиз. Бу маллар үч-төрт ай беқилғандан кейин союшқа тәйяр болатти.

Күнләр көңүллүк вә шаду-хорамлиқта өтмәктә еди. Муһәмәт тағам; «Оғулим, Қәйсәр»дәп,у-бу ишларни мән билән мәслиһәтләшсә,Зибиниса анам; «Айлинип кетәй,балам,қосиғиңиз ечип қалди,монуни йәвелиң?...Уссап қалдиңиз,муздәк мону уссулуқни ичивелиң?»дәп,әтирапимда пәрванә болатти.

Кәң-таша бу жаңзида мән өзәмни әркин,хатиржәм,бәхитлик һис қилаттим.

Әркинлигим,немини истисәм,немини халисам,немә сөз қилимән десәм,өз әркинлигим!

Хатиржәмлигим,янчуғумдики паспортим билән провам!

Бәхитликлигим,қара йәрниң тегигә кирип кәткән атам билән анамни қайтидин тапқандәк болғанлиғим!

Йәнә қайтилап ейтимән,мән өз вәтинимдә,туғулуп-өскән гөзәл Ғулжа шәһиримдә буларниң һәммисидин айрилған,мәһрум болған едим!...

 

Күзму кәлди. Бу вақит ичидә Әлишер чоң-чоң мусабиқиларға қатнишип,карате бойичә яш өсмүрләр арисидики күч синишишта биринчи орунни егиләп,республика чемпиони аталди. Бу ғалибийәттин униң ата-анисиниң,бова-момисиниң,чоң дада,чоң апилириниң һәм Әмәтжан акамниң дост-бурадәрлириниң хошаллиғиниң чеки болмай қалди. Уларниң һәммиси Әлишерниң чениқтурғучи устази болған маңа чәксиз миннәтдарлиғини изһар қилишти. Мән өзәмниң яш вақитлиримдин башлап спорт оюнлири билән көп шуғулланғанлиғимдин,болупму чамбашчилиқни көп үгәнгәнлигимдин бәк рази,хошал болған едим. Сәвәви,мени бу аилә әзалири билән толиму йеқинлаштуривәткән,уларниң ишәнчисигә,һөрмәт-еһтирамиға сазавәр қилған мәндики әйнә шу артуқчилиқлар еди.

Бир күни Әмәтжан акам мениң ой-хиялимда йоқ бир гәпни қилди. Өткән жили мошу вақитларда бир нәччә кишиләр һәм аяли билән фазендиға чиқип,Әлишер иккимизниң оюнимизни тамашә қилип көрүп кәткән байвәччә Әкрәмжан ака тоғрилиқ сөзлиди. Әмәтжан акамниң ейтишичә,Әкрәмжан ака дегән у киши катта бай екән. Бир нәччә карханиларниң,бир нәччә базарларниң хожайини екән.

-Әкрәмжан акиниң икки аяли бар,-дәп сөзини давам қилди Әмәтжан акам.-Чоң аялидин бәш балиси бар. Бир оғули Америкида,бир қизи Әнглиядә оқуватиду. Бир оғули карханилириға мәсьул,йәнә бир оғули базарларниң хожайини. Өзи уларниң үстидә туруп,һәммә ишни маңғузуп туриду. Кәнжә қизи бизниң Әлишер билән тәң, мәктәптә биллә оқуватиду. Әлишерни бәк яхши көргәнликтин, күйоғул қилимән дегән арминиму  бар...

«Әлишерниң өткәндә мени махтап, «Мениң устазим Қәйсәр акамниң қоллири яғачтәк қаттиқ,төмүрдәк қаттиқ...Әкрәмжан таға,ишәнмисиңиз тутуп көрүңа?»дегинидин кейин,у катта байвәччиниң мениң биләклиримни тутуп көргини шуниңдин екәндә?»дегән ой дәрру хиялимдин өтти.

-Чоң,һашамәтлик өй,қора-жайи бар,-деди Әмәтжан акам.-Иккинчи хотуни бултур өзи билән биллә мошу йәргә елип чиққан аял. У аялиғиму алайтән қора-жай яситип бәргән. У аялидин һазирчә пәрзәнт көргини йоқ...

Әкрәмжан байвәччиниң иккинчи хотуни тоғирилиқ сөз чиққанда,немишкиду жүригим жиғла қилип қалди. «У чирайлиқ хеним мениң қарашлиримдин ериға бир нәрсә демигәнду?»дегән сөз хиялимдин чақмақ тезлигидә өтти.-Десиму шу чағда дәр еди! Аридин бир жил өтти. Уларни башқа көргиним йоқ. У чирайлиқ хенимниң өзиғу,маңа мәналиқ,күлүмсирәп баққан. Көзлирини мениңдин алалмай қалған. Маңа қизиқиш билән,һәвәс билән қариған!...У шундақ қариғандин кейин,мениңму униңға қарап қойғиним раст. Өзимиғу бәк чирайлиқ,көзгә йеқин чокан екән!...Уларни атап,Әмәтжан акам немә демәкчи? Әкрәмжан дегән у катта бай,байвәччиниң,униң хотунлириниң,бала-жақилириниң маңа немә мунасивити бар?»дегәнгә охшаш соалларға жавап алғичә тақәтсизлинип,Әмәтжан акамниң сөзиниң ахирини жим-жит туруп, диққәт билән тиңшидим.

-Әкрәмжан акам сизни бәк яқтуруп қапту!...

«Уһ»дәп йеник нәпәс алдим. Калламдики һәр хил тәшвишлик ой-хияллар шу заман булуттәк тарқап кәтти. У бай-байвәччә акимизниң мени яқтуруп қалғанлиғини аңлишим билән көңлүмдә, бу хәвәрни бир яхшилиққа жоридим. Әмәтжан акамниң шу хил яхши сөзлириниң ахирисини аңлашқа алдиридим.

-Мошу йеқинда Ташкәнттә бир пулдар байвәччини бирлири пичақлап кәткән екән. Ким екәнлигини һеч ким билмәйду. Полицийлар издәпму тапалмайватқан охшайду. Пичақ йегән у адәм өлгән. Буни аңлап Әкрәмжан акам «Әмәтжан укам,һазир заман яман болуватиду. Пул үчүн адәм өлтүрүш һеч гәп болмай қалди. Ойлап қарисам,мениң мундақ жүрүшим задила болмайдиған иш екән. Өзиңиз билисиз,мениң достлиримға қариғанда дүшмәнлирим көп. Әшу ичи тар,көрәлмәс һәсәтхорлар мениң бир палакәткә учиришимни халайду. Мән уни яхши билип,сезипму жүримән. Шуниң үчүн мән йенимға,мени қорғайдиған бир күчлүк  муһапизәтчи алмисам задила болмайдекән. Нәччә күндин бери ойлап,фазендиңиздики һелиқи мән көргән Алмутилиқ жигит,бизниң Әлишерни чемпион қилған спортсименни лайиқ көрүватимән! Сиз,у туққиниңизға ейтсиңиз,мениң муһапизәтчим һәм шоферим болуп,мениң йенимда жүрсә? Қанчә десә төләймән. Чирай-шәкли,гәп-сөзлириму жайида бала екән. У туққиниңиз маңа бәк йеқип қалған. Өзәмму у жигитни яхши көрүп қалдим. Сиз ейтиң,яқ демисун,-дәватиду.

Мән Әкрәмжан акамға немә дейишимни билмәй, «Өзи билән гәплишип көрәй,немә дәйдикен?»дәп қойдум.

Күтүлмигән бу тәклиптин мән немә ейтаримни билмәй,һаң қетип туруп қалдим.

-Немә болди,укам. Ойлинип кәттиңизғу?-Әмәтжан акамниң бу сөзи мени,уйқудики адәмни чөчүтүп ойғитивәткәндәк қилди.

-Билмәймән,һәр һалда ойлинидиған гәп екән,-дегән сөзни аранла ейттим.

-Әкрәмжан акам билән биз тола йеқин,қәдирдан. У кишиниң илтимасини рәт қилишқа көңлүм чидимайду...Һәр һалда, сиз мени тоғра чүшүниң,укам! Сиз маңа,бизниң аилигә артуқчилиқ қиливатқиниңиз йоқ. Әксинчә сизниң пайдиңиз бизгә көп тегиватиду...Сизни һеч йәргә қоюп бәргүмиз, әвәткүмиз йоқ. Бирақ,Әкрәмжан акимиз тола сизни  сорап,мени хижаләт қиливатиду. «Мени акам десиңиз,Алмутилиқ у туққиниңизни маңа берисиз?»дәп турувалди. Мән немә қилишимни билмәйватимән. «У яққа тартсаң һарву суниду,бу яққа тартсаң өкүз өлиду»дегәндәк иш болуватиду қараң? Шуниң үчүн мән Әкрәмжан акиға;«Өзи билән сөзлишип көрәй»дәп қойдум.

-Болидиған иш екән. Бирақ,мән билмәймән. Тағам билән анам немә дәйду,шулардин сораш керәк. Әгәр улар тоғра көрсә,разилиқ бәрсә,сиз үчүн мән қарши әмәс,ака!-дедим.

Мениң бу сөзимдин Әмәтжан акам толиму рази,хурсән болуп кәтти...

Мениң бу сөзни дейишимдики сәвәп,биринчидин,ата-анамдәк әзиз болуп кәткән Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамға болған чәксиз һөрмитим,ишәнчимдур. Иккинчидин,уларниң қәлбидин техиму чоңқур орун елиштур. Үчинчидин,еғир күнләрдә маңа әсқатқан,әсқитиватқан,баш-пана болуватқан бу кишиләрниң разилиғисиз,рухситисиз хоп десәм,бу мениң қип-қизил тузкорлиғим...Яманни ойлимай,яхши йоқ дегинидәк,әтә-өгүн,яхши күнниң яминида,у байвәччә акимиз иккимиз чиқишалмай,мән униңға яқмай қалсам,у чағда мениң барар жайим пәқәт мошу йәр,мошу кишиләр болушини убдан билгиним үчүн «Тағам билән анам рази болса,рухсәт қилса, барсам барай»дәп,бу ишни уларниң өзигә артип қойдум.

Шу арида Зибиниса анамниң тамиғиму тәйяр болди.Әжайип охшиған полуни тағам,анам,Әмәтжан акам төлтийлән иштәй билән йейиштуқ. Бир-икки пиялидин чай ичишкәндин кейин,Әмәтжан акам шундақ деди;

-Әкрәмжан акам бизниң Қәйсәрни бултур мошу йәргә чиққанда,Әлишер иккисиниң оюнини көргинидин кейин яқтуруп,яхши көрүп қалған екән. «Алмутилиқ әшу туққан укиңиз мениңдә ишлисә. Мениң муһапизәтчим һәм шоферим болуп,йенимда жүрсә. Қанчә айлиқ десә, шунчә төләймән!»дәп,тола сорап кетиватиду.Ундақ болғини,Әкрәмжан акимизға охшаш катта байларниң һәммисиниң һазир йенида бирдин муһапизәтчилири бар. Шуңлашқа һазирқи қалаймиқанчилиқ заманда Әкрәмжан акам өзәмгә муһапизәтчи алмисам болмайдекән дәп,Қәйсәрни лайиқ көрүветипту. Бу сөзни Қәйсәргә ейтсам, «Тағам билән анам тоғра көрсә,рази болса,рухсәт қилса,барсам барай» дәватиду. Силәр буниңға немә дәйсиләр?-дәп атиси билән анисиға қариди.

-Барикалла,яшаң оғулим!-дегән тағамниң көзлиридә нур чақниғандәк болди.-Биздин рухсәт сориғиниңизға миң рәхмәт,оғулим!

-Вай,айлинип кетәй,балам,-Зибиниса анам мәндин чәксиз рази болуп.-Сизгә охшаш әқиллиқ балини туққан аниңизға,өстүргән атиңизға тәшәккүр!

-Мән өзәмни мошу аилиниң бир әзаси,силәрниң кәнжә балаңлар дәп һесаплаймән. Шундақ болғандин кейин,сиз әзиз атам,анамниң разилиғисиз,рухситисиз қандақ иш қилай?-дедим...

«Яхши сөз қилсаң,илан инидин чиқиду»дәп қойидекән.

Тоққузи тәл бу кишиләргә кериги,пәқәткинә яхши сөз,шерин сөз! Буни мән яхши билдим. Шуңа шерин сөз қилишқа,уларниң көңлини елишқа тиришаттим. Еғизимдин чиқиватқан әшу шерин сөзләр ясалма,ялған сөзләр әмәс,жүригимниң әң астинқи қатламлиридин чиқиватқан жүрәк сөзлирим еди! Сәвәви,бу дунияда,вәтинидин,туғулуп-өскән әзиз шәһиридин жирақта жүргән тикәндәк ялғуз мән житимға,бирәр қаяши йоқ мән мусапирға ата-аниниң меһри-муһәббити,қериндашниң көйүмчанлиғи билән яр-йөлиги һава билән судәк керәк,һажәт еди...

Мән мәңгүгә йоқатқан әшу нәрсиләрни қайтидин тепивалған едим!

Аллаһға кечә-күндүз рәхмәт ейтаттим,шүкри кәлтүрәттим!

-Әлвәттә,сиз бизниң балимиз,Зибиниса иккимизниң кәнжә оғулимиз!-деди тағам.-Ата-аниси яхшиниң пәрзәнтлириму яхши болиду,дәп бекар ейтмиған? Сизгә қарап биз,ата-аниңизниң яхши адәмләр екәнлигигә көзимиз убдан йәтти. Униң үстигә Тудахунға охшаш яхши инсанниң һәдисиниң оғули екәнсиз...

«Еһ,таға,сиз мәрһум атамни көргән болсиңиз,униң қанчилик алийжанап,улуқ инсан екәнлигигә көзиңиз убдан йетәтти. Аблимит әпәндим десә,Ғулжа шәһиридә тонумайдиғанлар аз еди. Мәрһум атамниң бир-бирисидин есил,әжайип дост-бурадәрлири болидиған. Уларниң ичидә алимларму,язғучи-шаирларму,сәньәткарларму,бай-содигәрләр билән кәмбиғәл-намратларму ,һәтта қимарваз-бәңгиләрму бар еди. Атам уларниң һәммисигә бир хил мунасивәт қилатти. Уларниң һәмиси атам үчүн охшаш қәдирданлар еди. Шуңа улар атамни толиму һөрмәтләтти,әзизләтти,униң билән пәхирлинәтти.

Анам толиму меһриван,көйүмчан,ақ көңүл,меһмандост,пәриштәдәк аял еди!...

Мән әшу әзизлиримдин мәңгүгә жуда болған ялғуз житиммән! Вәтинидин,туғулуп-өскән әзиз жутидин айрилған мусапирмән! Буларни силәр билмәйсиләр? Мән силәргә ялған ейттим...Ялған гәп қилишқа мәжбурмән. Буни силәр кәчүриңлар? Аллаһниң өзи кәчүрсун, дәп сораймән. Вақти кәлгәндә,мән өзәм һәммә гәпни силәргә ейтимән. Шу чағда бу ялғанчилиғим үчүн силәрдин кәчүрим сораймән. Мениң бешимға кәлгән еғир күнләрни,қара қисмәтләрни аңлиғандин кейин,мән ойлаймән,силәр мени әйиплимәйсиләр,мениңдин рәнжимәйсиләр? Илаһим, у яхши күнләрму келип қалар. Мән Аллаһдин кечә-күндүз шу күнләрниң тезирәк келишини сораватимән?!-дегәнгә охшаш ойлар хиялимдин кәчти.

-Әкрәмжан яхши адәм,-дәп сөзини давам қилди тағам.-Әгәр у киши сизни өзигә һәм муһапизәтчи һәм шофер қилип ишқа алимән, дәп илтимас қиливатқан болса,мән ойлаймән,тола убдан иш болидекән. Ундақ чоң,катта байларниң қолида ишләш,болупму һазирқи заманда бәк керәк иш.

-Мәнму әшу тәрәплирини ойлап,мақул дәватимән. Бирақ,Қәйсәр силәрниң разилиғиңларсиз,рухситиңларсиз хоп дегини йоқ,-деди Әмәтжан акам.

-Бизниң ағизимизға қараватқиниңизға рәхмәт,оғулим!-деди тағам.

-Әгәр мән у кишигә шунчилик керәк адәм болуп қалсам,мәйли,мән рази. Бирақ,өзи мошу йәргә чиқсун,тағам билән анам иккисидин мени сорисун? Униңсиз мән у кишиниң алдиға берип;«Мени өзиңизгә һәм муһапизәтчи һәм шофер қилип ишқа алимән дегиниңизгә рәхмәт. Мән келиштим»дәп һеч қачан ейтмаймән. Униңсизму маңа мошу йәр бәк яқиду?-дедим.

Мениң бу сөзлиримни аңлиған Әмәтжан акам атиси билән анисиға лап етип,мәналиқ қариди.

-Баликалла,оғулим. Жигит дегәнниң мошундақ ғорури үстүн болуши керәк!-деди тағам.

-Болиду,мән Әкрәмжан акамға һәммини ейтимән. У киши бу йәргә,сизниң алдиңизға өзи чоқум чиқиду. Атам билән анамдин сизни сорайду,-деди Әмәтжан акам мениң разилиқ бәргинимдин хошал болуп.

-Мениң алдимға әмәс,тағам билән анамниң алдиға чиқиши керәк?-дедим.

-Әлвәттә,шундақ болиду,-деди Әмәтжан акам.-Әкрәмжан акам әтила чиқиду!...

 

 

                     Муһапизәттә тапқан бәхит

 

 

Шуниң билән мениң Өзбәкстандики иккинчи һаятим башланди.

Үсти-бешимда чирайлиқ кийим,астимда чәт әлниң йеп-йеңи йеник машиниси. Катта байвәччә Әкрәмжан акини һәм муһапизәт қилимән,һәм машина билән тошуймән. Бу кишиниң бармайдиған йери,кирмәйдиған төшүги йоқ. Мунасивәт қилидиған адәмлири һөкүмәт орунлирида ишләйдиған катта әмәлдарлар,бай-байвәччиләр,содигәрләр. Уларниң арисида Әкрәмжан акиниң абройи чоң,һөрмити бәләнт. Һәммә уни «Әкрәмжан ака!», «Хожийин!»дәп,униң алдида қолини көксигә қоюп туришиду. Бәзи бир хелила түзүк адәмләрниң униң алдида күчүклинип,махташ-мәдиһийиләшләргә толған хошамәтчиликлиригә қарап, «Һәй адәмләр,немигә бунчилик хошамәт қилисиләр? Шунчиликму хошамәт қилған барму! Уму силәргә охшашла адәмғу? Униң силәрдин һеч бир артуқчилиқ йери йоқ. Әксинчә,бу қара қосақ адәмдин силәр нәччә һәссә артуқ турисиләрғу?...Униң силәргә охшимайдиған бирла артуқчилиғи бар. У болсиму,униң мал-дуниясиниң,пулиниң көплигила,халас! Шундақ екән,өзәңларни немигә бунчилик йәргә уруп,бечарә болисиләр? Хошамәтниңму чеки,йоли барғу!...Хошамәтни чекидин ашуриветиш,мениңчә,көп сандики кичик пеил адәмләрниму һакавурлаштуруп, тәкәббурлаштуриветиши,үндимәсни сөзмән,кекәчни натиқ,жугачни шох,билимсизни дана-данишмән қиливетиши асанла!»дәп қояттим өзәмгә-өзәм.

Әкрәмжан байвәччиниң әтрапида пәрванә болуп жүришидиған бәзи адәмләр башқилириға қариғанда,униңға яхши көрүнүшкә,униңға техиму йеқинлишишқа,униң қәлбидин чоңқурирақ орун елишқа,униң ғәмхорлиғиға көпирәк еришишкә,униң һөзүр-һалавитини,раһитини бәкирәк көрүшкә интилип,бу байвәччини шу дәрижидә мәдһийләйдикен,һәтта улуқ Муһәммәт пәйғәмбәр турған бүйүк пәллигә--чоққиға бир-икки пәләмпәй қалғидәк дәрижидә көтирип махташлирини аңлиғинимда, «Һәй бечариләр,шунчиму пәскәш боламсиләр?...Бу махташ-мәдиһийләшлириңларниң һәммиси ялғанғу!»дәп ичимдә күләттим.

Әкрәмжан ака бу дәрижидики махташ-мәдиһийләшләрдин раһәтләнгәндәк,һөзүрләнгәндәк болатти. «Лойиниң етини суғар,пулини ал»дегинидәк,у хилдики адәмләр қуруқ махташ-мәдһийләшләр билән байвәччиниң пулини хәшләп,раһитини көрәтти.

Мал-дунияниң,пулниң көплигидин болса керәк,Әкрәмжан ака толиму өр көкрәк,тәкәббур,хориги бәк үстүн кишиләрдин еди. Анчә-мунчә адәмләр билән көрүшкүси,сөзләшкүси кәлмәйду. Һәмминиң өз алдиға келип,егилип салам қилишини толиму халайду. Бу униңға бәк яқиду...

«Ғожамниң ғожиси бар,чамғорниң ориси»дегән сөзниң һәққанийлигигә көзим убдан йәтти!

Әкрәмжан акини байвәччә қилған униң жуқури һөкүмәт орунлирида ишләйдиған дост-бурадәрлири йәни «кришилири»екән. Байвәччә акимиз уларниң алдида шунчилик күчүклинидикен,уларни махтап-мәдиһийләп,һәтта асмандики қуяшқа тәңләштүриду...Уларға көрсүтиливатқан илтипат-еһтирам,иззәт-һөрмәт,зияпәт-меһмандарчилиқ чәксиз. Әкрәмжан акимиз әшу хилдики әмәлдарларға вақти-вақтида көрсүтилип туридиған  «хизмәтләргә» һеч қачанда ақчини айимайду...

Әкрәмжан акиниң илтимаси билән мән өзәмни қандақ йәрдә қандақ тутушимни,қандақ турушимни,қандақ меңишимни,қандақ гәп-сөз қилишимни илгәркидин тамамән өзгәрткән едим. Аз күнләрниң ичидила мән бәәйни киноларда көрсүтилидиған,һәр қандақ жайда,һәр қандақ вақитта һәммә нәрсигә чәмбәр-час тәйяр туридиған муһапизәтчиләргә охшап қалған едим. Бирақ,уларда бар бирла нәрсә мениңдә йоқ еди. У болсиму,йенимда тапанча елип жүрмәслигим. Униң маңа керигиму,һажитиму йоқ. Буни мән Әкрәмжан акиға ейтқинимда,у киши «мәйли,бопту»деди,халас.

Әкрәмжан байвәччини кимләр,нәләргә меһманға чақирмайду. У қатнашқан зияпәтләрдики меһмандарчилиқларни ейтип түгәткүсиз. Униң әң қәдирдан дегән бәш-алтә ағинилири бар. Улар кечә-күндүз дегидәк биллә. Бу һаятниң қизиғини көрүп,ләззитини,пәйзисини,гәштини сүрүватқан бу қәдинас дост-яранларниң яш жәһәттин әң чоңи Әкрәмжан ака.  Уларниң ичидә Әмәтжан акамму бар болуп,униң тәңтушлири һәм мәндин икки-үч яш чоң байвәччә жигитләрму бар еди.

Улар шәһәрдики оюн-тамашиниң сиртида икки һәптидә бир қетим дәм елиш үчүн о олашқа тағдики,белиқ тутушқа дәрия бойидики ағинилириниң дачилириға чиқатти. Чиққандиму ялғуз әмәс,һәр бириси һәр қетимда йәңгүшләп туридиған бир-бирдин чирайлиқ хенимларни елип чиқатти. Оюн-тамашә,әйши-иширәт шу жайларда қайнатти.

Байвәччиләрниң шоферлири болған бизләр,у жайларда болидиған оюн-тамашиларни,һарақ-шарапларниң тәсиридин житип ташлинидиған һая-номус пәрдисиниң у четидики әжайип ишларни,гәп-сөзләрни,чақчақ-күлкиләрни,хенимларниң әркиләшлири билән байвәччиләрниң у жананларни қучақлириға олтарғузивелип әркилитишлирини аңлап,көрүп,әжайип әйши-иширәтләрниң гувачиси болуп,бир чәттә тамақ йәп,чай ичип олтириверәттуқ.

Бу йәрдә болған ишлар шу йәрдила қалатти. Шоферларниң қайсимиз болмайли,чиш йерип бир еғиз сөз чиқарматтуқ...

Тағ бағиридики жаңзида—фазендида жүргәнлиримдә анчә билмигән,көрмигән,аңлимиған едим. Ташкәнттәк әзими шәһәрдә жүргинимдин кейин,мошу шәһәрниң,мошу диярниң,мошу вәтәнниң егилири,ғожайинлири болған өзбәк хәлқиниң бир пай оқ  атмай еришкән бәхтигә бирдә һәвәс қилсам,бирдә һәсәт қилаттим...Өзбәкстан дөлитиниң пайтәхти Ташкәнттә бешиға ала доппа кийгән чоң-кичик әр кишиләрниң,яшлар билән бешиға ромал салған яшанған аялларниң, қешиға һосма қойған,секиләклири өзигә бәк ярашқан,үз-көзлирини қатуруп пәдәз қилишқан ханим-қизларниң; «Бу вәтән бизниң,бу вәтәнниң егилири бизләр!»дегәндәк,көкиригини керип,бешини егиз көтүрип,роһлиқ жүрүшкән адәмләргә қарап һәвәсим келәтти. Шәһәрниң қайси жайида болмисун,он мусулманға,он өзбәккә бирдин тоғра келидиған көк көзләргә қарап;қайси өйгә кирмә,қайси идаригә кирмә,қайси ашхана,ресторанға кирмә,қайси дукан,қайси базарға барма,қисқиси,шәһәрниң қайси булуң-пушқақлириға қарима,һәтта машинида олтирип маңғанлириңдиму өзбәкниң жараңлиқ,шох нахша,сазлириниң әтидин кәч киргичә яңрап турғанлирини,һәмминиң өзбәкчә сөзләшлирини,һәтта көк көзләрниңму қолини көксигә қоюп; «Әссаламуәләйкүм!»дәп турушлирини аңлиғанлиримда,вәтиним ихтиярсиз көз алдимға келәтти.

Бир чағларда мениң вәтиним,вәтинимдики бүк-бостанлиқ гөзәл шәһәрлирим худди әйнә шундақ көрүнүштә еди. Бүгүн болсичу? Бүгүн улардин бирсиму йоқ!...

Вәтинимдики чоң-кичик шәһәрләрдә чүмүлидәк жүрүшкән адәмләрниң ичидики вәтәнниң егилири,ғожайинлири болған уйғурлардин бирсигә он әмәс,йүз әмәс,бәзи шәһәрләрдә,һәтта йеза-кәнтләрдә миңдин жумуқ көзләр тоғра келиду! Һәммә әтирапқа,һәтта һажәтхана тамлириғичә қизил сиялар билән йезилған,чоңлиғи он яшлиқ балиниң бойи билән тәң келидиған хитай хәтлири чапланған. Әтигини саат алтидә тәнһәрикәт билән башлинип,кечиси саат он иккигичә тохтимай вақирайдиған радио канайлиридин партияни,һөкүмәтни махташ-мәдиһийиләшләргә толған қизил сөзләр билән хитайчә нахша,сазларни аңлаверип зерикисән,сәскинисән!...

Идарә-жәмийәтләрниң,дукан-магазинларниң,ашхана-ресторанларниң алдиға қоюлған орундуқ-үстәлләрдә иштининиң пушқиғини тизиғичә түрүвелип,путини алмаштурған һалда тохтимай тамака чекишип отиришидиған жумуқ көзләр; «Бу вәтән бизниң. Бу вәтәнниң егилири бизләр!»дегәндәк,үсти-бешидики кийиминиң тайини йоқ,қолтуғиға түгүчлирини қистуривалған,бир қолида сумка,бир қолида бала көтүривалған ядаң,оруқ,үзлирини қоруқлар билән қап-қара дағлар қаплиған аялларға,әски кәшисиниң соңини дәссигиничә һаса тайинип кетиватқан бовайлар билән,әски яғлиқлирини бешиға йейип селивалған момайларға,роһи чүшкән,роһи өлгән яшларға,умумән,күндилик турмушниң ғемидин башқини ойлимайдиған,ойлашқа чамиму йоқ уйғурларни тәңситмигәндәк,яқтурмиғандәк,уларға мәсхирә көзләр билән қаришатти...

Мениң вәтинимниң,вәтинимдики чоң-кичик шәһәрлиримниң кочилиридики ериқларда шилдирлап еқип туридиған сүп-сүзүк сулириму булғанған...Бу ихлим шундақ екәнкин,жундусини ериққа,ериқтики суға төкиду. Бу ихлимниң һәр қандиғиниң,мәйли әмәлдари болсун,мәйли кадр-зиялиси болсун,мәйли аддий пухраси болсун,уларниң өзидин,өйидин,туриватқан жайидин қандақту бир йеқимсиз пурақ гүпүлдәп чиқип туриду...Уларниң йәрдин үнүп чиққанниң,йәр дәссәп яки өмүләп маңғанниң,асманда учқанниң,су астидики һәммә жаниварниң һеч қайсисини қоймай,илғимай йейишидин,бәлким әшундақ пурақлар чиқип турамдекин,дәп ойлапму қалимән?

Бу жумуқ көзләр Ташкәнттики көк көзләргә охшаш «сиз»дәп сөзләшни әсла билишмәйду. Уларниң қопаллиғи,вақирап сөзләшлири бу милләтниң қанчилик «мәдәнийәтлик» екәнлигини көрсүтип туратти. Лекин,улар өзлиридики бу илләтләрдин көзини жумупла,һазир уйғурларни «мәдәнийәтсиз,явайилар»дәйдиған болувалған.

Өзбәкстанда ваба кесилини тарқитидиған әжәл очуғи йоқ екән. Бирақ,у мениң вәтинимдә бар! У,атом бомбилирини синақ қилидиған атом полигони!

Коммунист хитай һөкүмити уйғурлар зиминида—Лобнур атом полигонида узақ жиллар атом бомбилирини йәр асти,йәр үстидә партилитип,синақ қилип кәлгәнлигини вәтәндики көпчилик хәлиқ билишмәйду. Буни хитай тәшвиқатлири хәлиқтин йошуруп кәлгән. Һеч қачанда ейтқан әмәс,ейтмайду һәм!

Шуниң ақиветидин мениң вәтинимдә бедава кесәлләр көпәйди. Тәбиәт,экология бузулди,булғанди. Йәр,топирақ зәһәрләнди. Адәмләр бедава кесәлләрни Аллаһниң салған ағириғи дәп қоюшиду. Яқ, у кесәл Аллаһдин әмәс,ядро полигонидин келиватқинини биливәрмәйду!...

Мән өз вәтиним билән Өзбәкстанни шу хилда селиштуруп; «Бу өзбәк хәлқи немә дегән бәхитлик хәлиқ?... Мошундақ бәхитләр мениң хәлқимгә қачанму келәр?!»дәп арман қилип кетимән.

Бир күни машинида кетиветип Әкрәмжан ака билән тарих тоғирисида,тарих болғанда,уйғур тарихи тоғирисида сөзлишип қалдуқ. Бу киши мениң дуния вәзийитидин,дуния сияситидин,илим-пән,тарихтин бир аз мәлуматларға егә екәнлигимдин,«Қәйсәр,укам,сиз көп нәрсиләрни билидекәнсиз. Қайси институтни пүтүргән?»дәп сорап қалди. Мән өзәмниң ,университетниң үчинчи курсида оқуватқинимда,ночилиқ,гаңгуңлиқ қилип,оқуштин чиқириветилгәнлигимни ейтип,ялған сөзлигән едим.

-Уйғурларниң мәмликитини хитайда дәйду. Шинжаң дегән уйғурларниң йериму?-дәп сориди.

Мән уйғурларниң ким болғанлиғини,тарихта қандақ дөләтләрни қурғанлиғини,әшу дөләтлиридин қандақ айрилғанлиғини вә бүгүнки күндики пажиәлик тәғдирини қисқичә ейтип бәрдим.

Уйғурларниң тарихидин тамамән хәвәрсиз бу кишигә чүшинишлик болуши үчүн мән Әнглия,Франция,Германия,Италия,Япония охшаш бәш мәмликәтниң территориясигә тәң келидиған йәни бир миллион сәккиз йүз миң квадрат километрдин ошуқ территорияни өз ичигә алған әшу «Шинжаң»дәп атилип келиватқан кәң зимин уйғурларниң ана вәтини екәнлигини,у зиминда эрамиздин төрт миң жил илгири Турания Уйғур дөлити қурулғанлиғини,униңдин кейин,эрамиздин авалқи 250-жилдин эрамиздин кейинки 226-жилғичә,500 жил һөкүм сүргән Һун Уйғур дөлити,андин кейин,546 жил һөкүмдарлиқ қилған Егиз һарвулуқлар яки Қаңқиллар Уйғур дөлити,565 жил һөкүм сүргән Ақ һун империяси,Көк түрк Уйғур дөлити,Орхун Уйғур дөлити,Кәң су Уйғур дөлити,Идиқут Уйғур дөлити,Қараханийлар Уйғур дөлити,Сәидийә ханлиғи һәққидә маңа ядқа болуп кәткән бу сөзләрни жипқа тизилған мончақтәк тизип чиқтим. Андин он алтинчи әсирниң башлиридин башлап,он йәттинчи әсирниң ахирилириғичә 170 жилдәк һөкүм сүргән Сәидия Уйғур дөлитиниң ағдурулушиға замин болған Һидаятулла Ишанниң йәни Аппақ ғожиниң бу зиминға Жуңғар қалмақлирини башлап келип,бир уйғурни иккигә--ақ тағлиқ,қара тағлиқ дәп иккигә бөлүп,бир-бирисигә дүшмәнләштүрүп,бир-бирисини өлтүрүп-қириши,ахирисиға келип,уйғур зиминини Жуңғар қалмақлириниң бесивалғанлиғини,шуниңдин башлап уйғур дөлити,уйғур хәлқи мунқәризликкә учириғанлиғини ейтип,жигирминчи әсирдә уйғурлар өз зиминида икки қетим мустәқил жумһурийитини қурғанлиғини,һәр икки жумһурийәт Рус вә Хитай империялириниң қурбаниға айланғанлиғини,1949-жилдин башлап коммунист хитайлар уйғурларниң вәтинини бесивалғанлиғини алдиримай ейтип бәрдим.

-Мән бу сөзләрни биринчи қетим аңлаватимән,-деди у.-Бу силәр,уйғурлар, наһайити зор милләт екәнсиләр. Шундақ турғулуқ,Өзбәкстанға охшаш мустәқил дөлитиңларниң болмаслиғи бәк ечинарлиқ екән?-у бир нәччә дәқиқә жим-жит болуп қалди. Кейин шундақ деди.-Аллаһ буйириса,уйғурларму бир күни өзбәк, қазақ,қирғиз вә башқиларға охшаш өз дөлитигә өзлири егә болуп яшайдиған күнләргиму йетип қалар!

-Илаһим,ейтқиниңиз кәлсун,Әкрәмжан ака!-дедим.

-Су аққан ериқларда йәнә ақиду,дегинидәк,нәччә миң жиллар бурун шундақ дөләтләрни қуруп,дуния сориған бу хәлиқ бир күни болмиса бир күни бәрибир әшу дөлитини қуриду!-деди мениң сөзлиримдин тәсирләнгән  байвәччә акимиз.

-Әкрәмжан ака,силәр,өзбәк хәлқи толиму бәхитлик милләт екәнсиләр! Президентиңлардин тартип,йезиниң һакимиғичә һәммиси өзбәкләр. Тил,йезиқ өзбәк тилида маңидекән. Һәммә жайда әтидин кәч киргичә өзбәкчә нахша,сазлар яңрап турған. Қандақ яхши! Мустәқил өзбәк дөлити болғинидин кейин шундақ болуши һәқ,шәрт. Буни мән йүздә йүз қоллаймән. Һәтта бу йәрдики көк көз руслириңизму өзбәкчә сөзләйдекән?

-Өзбәкстанда яшиғандин кейин,өзбәкниң нени йәвәтқандин кейин,өзбәкчә сөзлиши шәрт!

-Қазақстанға қариғанда Өзбәкстанда руслар аз екән?

-Илгири техиму аз еди. Атмишинчи жилларда,силәр у чағларда техи туғулмиған,Ташкәнттә қаттиқ йәр тәврәш болди. Шу жиллири Ташкәнтни қайта қурумиз,қурулуш салимиз. Өзбәкстанға ярдәм қилишимиз керәк дәп,россиядин русларни әкилип,төкүп ташлиди...Шу баһанә билән Ташкәнттәк әзими шәһиримизгә руслар келип орунлишивалди. Болмиса,униңдин бурун техиму аз еди. Кейин,СССР бәрбат болғандин кейин,биз мустәқил дөләт болуп қурулдуқ. Мустәқллиқтин кейин руслар өз вәтинигә кетишкәндәк болди.

-Биз,уйғурлардин башқа түркий тиллиқ хәлиқләрдин силәр,өзбәкләр,қазақлар,қирғизлар,түрикмәнләр,әзәрбәйжанлар бир пай оқ атмай,мустәқил дөлитиңларға егә болдуңлар. Буни мән жанабий Аллаһниң қудиритидин дәп билимән?

-Тоғра ейтисиз. Һәммә иш Аллаһниң қудирәт-карамитидин болиду. Совет һөкүмити,униң коммунистик партияси Аллаһниң ғәзивигә учириди!...

-Аллаһниң ғәзивигә?-Әкрәмжан акиниң сөзини бөлүвәткинимни өзәмму сәзмәй қалдим.

-Һә,Аллаһниң ғәзивигә учириди!-деди у.- Чоң ақсақалларниң һәммиси шундақ дейишиду. Уларниң бу ейтқиниға мәнму қошулимән. Немишкә десиңиз,илгири,партия вақтида әзән авазини аңлимас едуқ. Һазирқидәк мәсчит-мәдирисиләрму йоқ еди. Бурун бар болған мәсчит-мәдирисиләрни әшу партия бузуп ташлиған. Ялғуз мусулманларниң мәсчитлиринила әмәс,христианларниң чирколириниму яптуруп,әшу ибадәтханиларниң һәммисини һәр түрлүк амбарханиларға,малханиларға айландуривәткән еди. Партия, дин--у әпиюн дегән  тәшвиқати арқилиқ адәмләрни иман-етиқадсиз роһида тәрбийилигән. Бәзи чоң хизмәтләрдики коммунист әмәлдарлар өлгән атиси билән анисиниң намизини чүшәргүзиштин қорқатти...Мәктәпләрдә бизни «Худа дегән нәрсә йоқ. Адәмләр маймундин яралған»дәп оқутатти. Демәк,яратқан егисиниң ғәзивигә учириған Совет һөкүмити,униң коммунистик партияси өзидин-өзи йоқ болди.Аллаһниң қудирәт-карамити билән йоқ болди!

-Мән кинолардин көргәнмән,китаплардин оқуғанмән. Большивекларниң қизил армияси жигирминчи жилларда «басмичилар»дәп,Өзбәкстанда көп адәмләрни қирип, өлтүргән екән? Әслидә улар басмичилар әмәс,өз вәтининиң,өз хәлқиниң азатлиғи үчүн,мустәқил Ислам дөлитини қуруш үчүн большивекларға қариши қолиға қурал алған хәлиқ қәһриманлири екәнғу?- соридим.

-Өз дәвиридә уларни «басмичилар»дәп кәлгән болса,һазир уларни Өзбәкстан хәлқи басмичилар демәйду. Бүгүнкидәк мустәқил Өзбәк дөлитини қуруш үчүн қурбан болған қәһриманлиримиз дәп атишиду,-дегән Әкрәмжан ака өзиниң мәйли тарихқа болсун,мәйли сиясәткә болсун,анчә қизиқип кәтмәслигини,мундақ сөзләрни һеч йәрдә ейтмайдиғанлиғини билдүрүп,шундақ деди.-Мән сизгә охшаш көп оқуған адәм әмәсмән. Яшлиғимдинла ашпәзлик кәспини егиләп,пул санаш биләнла өтүватқан адәммән,укам,-дәп күлди.-Баллиримни оқутай дедим. Чоң оғулим билән қизим оқумушлуқ балилар болди. Бирси Америкида,бирси Әнглиядә оқуватиду. Оқуған адәм дегән башқичә болидекән. Улар башқа бир дуния...Инамжан билән Адилжанни өзиңиз билисиз. Улар мени дориған. Оқуғиси кәлмиди. Бопту дедим. Акиси билән һәдиси оқуватиду. Оқуғандиму чоң оқушларни оқуватиду. Мәйли,бу иккиси пул тапсун дедим.

-Оғулиңиз билән қизиңизни чәт әлләрдә оқутуп,наһайити яхши иш қипсиз. Аллаһ байириса,сиз аман болсиңиз,оғулиңиз билән қизиңиз оқушини пүтүрүп кәлгәндин кейин,дөләтни башқуридиған чоң хизмәтләрдә ишлишигә чоқум ишинимән!-дедим һәқ гәпни қилип.

-Рәхмәт,укам. Ейтқиниңиз кәлсун!-дәп миннәтдарлиғини билдүрди у.-Сиз университетни пүтүрмәй туруп шунчә көп билисиз. Әгәр университетни тамамлаған болсиңиз,чоң бир алим яки язғучи болидиған бала екәнсиз!

-Оқуш маңа нәсип қилмиған екән,ака,-дедим мән  көңлүмдикини очуқ ейтқандәк болуп.-Сизниң оғулиңиз билән қизиңизға охшаш мәнму  чәт әлгә чиқип оқушни бәк арман қилаттим. Бирақ,униңға мүмкинчилик болмиди.

-Һазир болсиму кәч әмәс. Сиз техи яш. Раса оқуйдиған вақтиңиз?

-У дегиниңиз тоғра. Бирақ,Америка билән Әнглиягә берип оқуш үчүн хелә ақча керәк?-дедим һәқ гәпни ейтип.

-Шундақ,хелә пул керәк. Оғул билән қизниң оқушиға анчә  ақча кетиватиду!

Әкрәмжан ака билән болған бу күнки сөһбитимизгә шу йәрдә чекит қоюлди.

 

Пәқәт ақча тепишнила ойлайдиған Әкрәмжан акиниң бирла иши маңа бәк яқатти. Шу иши үчүн мән у кишини яқтураттим. Житим-йесир,нака-мәжруһ,кәмбиғәл-намратларға униң ичи толиму ағиратти. Уларға ярдәм қилишқа,уларниң көңлини елишқа,дугасини елишқа кәлгәндә,Әкрәмжан акидәк адәмләр аз болса керәк дәп ойлаттим. Аллаһниң әшундақ бәндилиридин у ақча айимайду, толиму сехи,хәйир-сахавәтлик инсан еди.

Тизим бойичә,тизимдики адреслар бойичә айда бир,бәзидә икки айда бир қетим мән  әшундақ адәмләргә конвертқа селинған ақчиларни тарқитип чиқаттим. Әкрәмжан байвәччиниң намидин берилгән у ақчиларни алған кишиләр чәксиз миннәтдарлиқ билдүрүп,Аллаһдин униңға өмүр,саламәтлик тиләп,узақтин узақ дуга қилатти. Бәзилири разилиғини,миннәтдарлиғини жиғлап туруп билдүришәтти...

-Әкрәмжан ака,сиз мошундақ улуқ,соваплиқ,хәйирлик ишларни қилип келиватқиниңиз үчүн,Аллаһтаала ишлириңизға бәрикәт берип,дөлитиңизни зиядә қиливатқан екәндә?-дедим нөвәттики хәйир-ихсанни тарқитип болуп,өйгә қайтип келиватқинимизда. Бу мениң,у кишини қуруқ махтиғиним,униңға хошамәт қилғиним әмәс,чин жүригимдин чиққан сөзләр еди.

-Рәхмәт,укам,-деди Әкрәмжан ака.-Мән бу ишларни муқәддәс Қурьану кәримдики көрсәтмиләр бойичә қиливатимән. Сиз билидиған бәзи «гунаһлирим» жуюлуп кетәр дәп ойлаймән?-сөзиниң ахирини чақчаққа айландурғандәк болди.

-Мениңчә ундақ ишлар гунаһ әмәс,ака? Һәр кимниң өз ихтияри,өз хаһиши билән қилинидиған ишлар екәнғу?

-Барикалла! Һаятқа сизгә охшаш көз билән қараш керәк,укам. Қолдин келип турғанда,бәлдә күч-қувәтниң барида,у ишниму,бу ишниму қилип көргәнгә немә йәтсун! Һаятниң ләззитини,пәйзисини сүрүш,меғизини чеқиш әң муһим иш! Конилар «көзиңниң барида шәһәр көр,чишиңниң барида гөш йә!»дәп бекар ейтмиғандә. Әтә-өгүн қериғанда,чишлириңиз бошап,чүшүп кәткәндә,қанчә юмшақ гөш болсиму,гач-гач чәйнәп йәләлмәйсиз. Бәлдин күч-қувәт кәткәндә,һөзүр-һалавәтни сүрүштинму қалисиз. Қандақ дедим?

-Наһайити тоғра гәп қилдиңиз,-дедим мән вә сөзимниң ахирини униң хәйир-сахавәтлик ишлириға йөткидим.-Житим-йесир,намратларға қиливатқан соваплиқ ишлириңизни тохтитип қоймисиңизла болғини!

-Яқ,бу ишни мән һеч қақанда тохтатмиған һәм тохтатмаймән!...

Шу хил гәп-сөзләр билән өйгә йетип кәлгинимизниму билмәй қалдуқ.

 

Бу күни биз чоң өйгә йәни Әкрәмжан акиниң чоң хотуниниң өйигә кәлгән едуқ. Бу байвәччә акимиз һәптидә икки күн кичик хотуниниң,қалған күнлири чоң хотуниниң,бала-жақилириниң йенида болатти. Һәр икки қора-жайниң бир четидә чаққанғина ясалған айрим өй мениң ятақханам еди. Чирайлиқ ясап қойған ятақханамда һәммә нәрсә бар. Газ очуғи,холодильник,телевизор,радиопремник,үстәл-орундуқ,каривәт,идәндә гиләм. Бу жәһәттин мән үчүн һәммә шараит яритилған...Тамақни өй егилири билән биллә йәп,ичимән. Пәқәт ятидиған өйимла айрим еди. Бош вақит болсила, Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамниң өйигә кетәттим вә у йәрдә қонупму қалаттим.

Бәзидә өзәм һәйран қалимән. Аллаһтаала мени әзиз ата-анамдин жуда қилған,бешимға еғир күнләрни,қисмәтләрни салғини,вәтинимдин,жутумдин айриғини билән,наһайити еғир күнләрдә,еғир әһвалларда қалғанлиримда,жанаби Аллаһ йолумни һәр дайим очуқ,кәң,йоруқ қилип туратти. Буниңдин мән яратқан егәмгә миңларчә шүкүранә кәлтүрәттим.

Әкрәмжан байвәччә билән униң аилисидикиләргә мени техиму йеқинлаштуривәткән,бу дөләтмән аилиниң бир әзасиға айландуривәткән бир вақиә болди. Буни Аллаһниң орунлаштуруши болса керәк,дәп ойлапму қалған едим.

Бир күни машина билән базарниң арқа кочиси арқилиқ меңип,чоң кочиға—базарниң алдиға чиқиш үчүн солға шундақ бурулушимға бир нәрсә қара,дегәндәк қилип қалди. Әкрәмжан байвәччиниң бу базириға хожайнлиқ қиливатқан оғули Адилжанға көзүм чүшүп қалди. Гәвирлик кәлгән үч бала уни оттуриға еливелип,дәрәқниң арқисида униңға қоллирини шилтип сөзләвататти.

-Әкрәмжан ака,Адилжан!-дәп вақиридимдә,тормузни дәрру бастим. Машина йолниң оттурисидила тохтап қалди. Машинидин етилип чиқип,өзәмни уларға аттим.

-Һәй,немә қилишиватисән?!-дәп жәһлим билән вақириғинимчә,оттурисидикиниң гәжгисидин каппидә туттимдә,өзәмгә қараттим. Улар бир дәқиқә һаң-таң болуп қелишти. Торға чүшкән жәрәндәк титирәп,көзлири мөлдүрләп турған Адилжан мени көрүши билән,униңға қайтидин жан киргәндәк болди.

-Һәй,қоювәт уни! Сениң немә ишиң бар!-деди оң тәрипимдики ночиси маңа һөрпүйүп. Шу арида уларниң бирисиниң қолидики,Адилжанниң қосуғиға учини тәккүзүп турған пичаққа көзүм чүшүп қалди. Немә иш болуватқанлиғини бирдин чүшәндим.

«Қоювәт уни!...» дегәнниң үзигә баш билән бирни салдим. Гәжгисидин тутувалғинимниң иңәк астиға бар күчүм билән бирни уруведим,у икки-үч метр нериға оңдисиға палаққидә чүшти. Бу иш бир нәччә секундниң ичидә болуп өтти. Баш йегән ночисиниң ағизи-бурини қип-қизил қанға боялди.У йүзини,бурунини алқанлири билән тутқиничә,олтирип қалди. Үчинчиси бир-икки қәдәм кәйнигә дажип,қолидики пичақ билән маңа һужум қилишқа тәйярлинип,һәр ян лик-лик сәкиригәндәк һәрикәтләрни қилишқа башлиди.

Аңғичә бу йәргә йетип кәлгән Әкрәмжан ака оғулиниң йениға өтти. У киши немә вақиә болуватқанлиғини бирдин чүшәнди.

Мениң бар диққитим, қолидики пичақ билән маңа етилай дәп турған балида еди. Мән униң қолидики пичақ бир йеримгә тегип кетишидин диққәт,еһтият қилған һалда,өзәмни һәр ян қачурғандәк болуп,әпләп туруп,сәкрәп берип қулақ түвигә бирни тепиведим,у «вай жан!» дегән аваз билән бир нәччә қәдәм нериға учуп берип дүм жиқилди. Қолидики пичақ нериға учуп чүшти.

Шу арида Әкрәмжан ака ағизи-буруни қип-қизил қанға боялған балини «Вуй,әбләхләр!»дәп вақирап,униң қосуғиға бирни тепиведи,у бала оңдисиға жиқилди. Аңғичә адәмләр топлишип кәтти.

-Һай,Әкрәмжан ака,Әкрәмжан ака,немә болди?-дейишти адәмләр тәрәп-тәрәптин.

-Көрмәмсиләр,бу үч әбләх Адилжанни бу йәргә әпчиқивелип,урмақчи болуватқан екән...

Шу арида қаяқтинду үч-төрт сақчи жүгүрәп йетип келишкән еди. Улар Әкрәмжан акини яхши тонуғанлиғидин;

-Әкрәмжан ака,немә иш болди?-дәп сорашти. Әкрәмжан ака уларға вақиәни қисқичә баян қилди. Сақчилар орунлиридин аран-аран турушқан үч гаңгуңниң қоллирини кәйинигә қайирип,елип кетишти.

-Һелиму сизниң көрүп қалғиниңиз бәк яхши боптидә,укам!-дәп байвәччә акимиз маңа чәксиз миннәтдарлиқ билән бақти...

Адилжанниң ейтишичә,өзи уларни тонумайдекән. Илгири кейин көрмигән. Бу әтирапниң баллири—гаңгуңлири әмәс. Шәһәрниң башқа районлиридин болса керәк. Улар Адилжанни алдап,мошу йәргә елип чиқиптидә, «Сән мошу базарниң хожайини екәнсән. Һәр һәптидә бизгә мунчә ақча берисән?...Биз сени қорғаймиз. Сақчиларға ейтсаң,яқ десәң,мана мошу пичақ билән қариниңни йерип ташлаймиз!»дәп оттуриға еливелип,униң биқин-қосақлириға ноқуштуруп,ақча тәләп қиливатқан екән.

Ташкәнтниң у гаңгуң,ночилириниң иккисини көз жумуп-ачқан арилиқта қандақ уруп,жиқитқанлиғимни,қолида пичақ бар үчинчисини сәкирәп берип,қулақ түвигә бирни тепип,нәччә метр жираққа учуруп жиқитқанлиғимни Адилжан атиси билән анисиға,акиси билән сиңлисиға ейтип бериведи,аниси;

-Вай,айлинип кетәй,Қәйсәржан. Һелиму сизниң көрүп қалғиниңизни қараң. Болмиса у бузуқлар,яманлар Адилжанни уруп,пичақлап кәтмәйду дегини болмайду! Аллаһ бир сақлапту. Сизгә миң рәхмәт,укам,-дәп миннәтдарлиғини билдүрди һәдимиз.

-Мәнму көрмәптимән,-деди Әкрәмжан ака.-тар кочидин базар алдидики чоң кочиға бурулушимизғила,Қәйсәр; «Әкрәмжан ака,Адилжан!»дәп вақиридидә,машинини дәррула йолниң үстидила тохтитип қоюп,сәкрәп чүштидә,өзини улар тәрәпкә атти. Мән немә вақиә болғанлиғини биләлмәй қалдим. Адилжан, дәп вақириғинидин кейин,немә вақиә болғанду дәп қарисам,дәрәқниң арқисида,тамниң түвидә турған уларни көрүп қалдим. Машинидин чүшүп, уларниң йениға барғичә,Қәйсәр у икки гәңгуңниң ағизи-бурунини қанға бояп, йәргә ятқузуп қоюпту...Үчинчисиниң қолидики пичақ Қәйсәргә тегип кәтмигиди дәп бәк әнсириведим,бизниң Қәйсәр худди маймундәк сәкирәп туруп,у бузуқниң қулақ түвигә келиштүрүп бирни тепиведи,нәччә метр йәргә учуп берип дүм жиқилди. Униң қолидики пичақ нериға учуп чүшти...

Қәйсәр укам,сизниң һеч нәрсидин қориқмайдиған батур жигит екәнлигиңизгә һәйран қалдим,сизгә қайил болдум!...-дәп сайрап кәтти байвәччә акимиз.

-Баш билән йегәнниң буруни сунди,чамбаш йегәнниң иңиги сунди,дәп билимән. Ундақ һарамтамқларға шу керәк. У намәрт нәрсиләр екән?-дедим қеним қайнап.

-Намәрт болмиса,үч адәм бир болуп,бир адәмниң қосуғиға пичақ тәңләп шундақ иш қиламду,укам?-деди Әкрәмжан акам.

-Адилжан,әшундақ бузуқлар,яманлар болса,сиз маңа аста көрситип қоюң? Мән уларниң канийини бир сиқип қояй,шуниңдин кейин улар сизни көргәндә,алдиңизда қол қоштуруп,титирәп туридиған болиду,-дедим Адилжанға.

-Рәхмәт,Қәйсәр ака. Бүгүн мени чоң бир баладин қутқузуп қалдиңиз,-дәп сөзгә арилашти мәндин икки-үч яш кичик Адилжан.-Сиз бизни қандақ көрүп қалдиңиз?-дәп сориди.

-Биз һәр қачан чоң коча билән маңаттуқ. Бу қетим базарниң арқисидики әшу тар коча билән қандақ меңип қалғинимизниму өзәм билмәймән. Аллаһниң өзи шу коча билән маңғузған екән? Тар кочидин чоң кочиға бурулушимғила сизгә көзим чүшүп қалди...Шу заман машинини тохтитип,өзәмни силәр тәрәпкә аттим. Униңдин кейинки ишларни өзиңиз һазир ейттиңиз,-дедим.

-Вай,айлинип кетәй,Қәйсәржан,балам,-деди һәдимиз.-У яманларниң қолидики пичақ һелиму сизниң бир йериңизға тегип кәтмәптә дәңа?

-Бундақ ишлар баштин талай өткән,һәдә,-дәп күлүп қойдум,халас.

-Бир әмәс үч гаңгуңни һәш-пәш дегичә баш билән,пут билән,қол билән уруп ятқузивәткән Қәйсәр укимизни Аллаһниң өзи бизгә йәткүзгән екән,-деди Әкрәмжан ака.-Бу укамни мән Әмәтжанниң фазендисида,Әлишерни мәшиқләндүриватқандики һәрикәтлирини,бизгә көрсәткән оюнлирини көрүп һәйран қалған едим...Бу Қәйсәр укамниң һәқиқий муһапизәтчи жигит екәнлигигә бүгүн көзим убдан йәтти!

-Қәйсәр ака,сиз бәк ночи каратес екәнсиз. Сиз билән һәр қандақ йәрдә қориқмастин жүрүверишкә болидекән!-деди Адилжан.

У түнүгүнки Адилжан әмәс еди. Атисиниң хизмәткари,шофери дәп маңа анчиму етибар берип кәтмәйдиған. Чоң бир пулдар адәмниң бу кәнжә,әркә оғулиниң маңа нисбәтән бепәрвалиғини,тәңситмәслик көз билән қарашлирини әйипләшкиму болматти.

-Инамжан ака,-деди Адилжан йенида олтарған акисиға.-биләмсиз,Қәйсәр акам Джеки Чанниң өзи екән. Аламәт зор. Джеки Чандәк сәкирәп туруп тепишлирини көрсиңиз,һәйран қалисиз...

Әкрәмжан байвәччиниң Инамжан исимлик бу оғули кам сөз,сопи мижәз бала еди. Өзи бәш вақ намаз. Қачанла қарисаң,чөгүн көтирип жүргән. Адилжан болса,атисиға охшаш оюн-тамашини бәк яхши көрүдиған жигит. У иккисиниң мижәз-хулқи,гәп-сөзлири,жүрүш-турушлири һәтта кийинишлиридики асман-йәр пәриқни көрүп, «Бир ата-анидинму бир-бирисигә тамамән охшимас һәр түрлүк балилар туғулидекән?»дәп ойлап қалаттим.

-Дада,сизму адәм тонуйдиған,билидиған зор адәмсиздә!-деди бир чағда Адилжан.-Қәйсәр акамдәк Джеки Чанни өзиңизгә һәм шофер һәм муһапизәтчи қилип алғиниңиз наһайити яхши иш болған екән?

-Қәйсәр акаңлар ялғуз мениңла әмәс,мошу аилиниң муһапизәтчиси,мошу аилиниң силәргә охшаш бир әзаси!-деди Әкрәмжан ака мәғрурлуқ билән.-Уни бүгүн өзиңиз көрдиңиз,оғулим. Қәйсәр акиңиз сизни муһапизәт қилди. Бузуқларниң,яманларниң яман нийитидин сизни қутулдуруп қалди!...

-Қәйсәр акам бүгүндин башлап мениң өз акам болди!-дәп Адилжан орнидин турдидә,алдимға келип,мени бағириға басти...

 

Шу, шу болдидә,мән бу дөләтмән аилиниң бир әзаси болуп қалдим. Әкрәмжан ака үчүн сирдаш-муңдаш,қәдирдан,қәдир-қиммәтлик инсанға айландим. Униң һәр қандақ әмәлдар,пулдар,алим-зияли,содигәр һәтта аддий кишиләр билән болидиған гәп-сөзлири,мунасивәтлири мениң билән қилишидиған гәп-сөзләргә,мунасивәтләргә тамамән охшимас еди. Асман-йәр пәриқ қилатти. Башқилар билән өр көкирәк,тәкәббурлуқ,тәңситмәслик қияпәттә гәпләшсә,мән билән толиму юмшақ,меһриванлиқ туста сөзлишәтти. Буни көрүп,униң әтирапидикиләр һәйран қелишатти. Маңа қизиқиш,һәвәс һәм һәсәт билән беқишатти. Лекин,бирәрси бу һәқтә чиш йерип сорашқа петиналмас. Уларниң алдида мән өзәмни сирлиқ көрситишкә тиришаттим,артуқ сөзлимәттим. Ятларға нисбәтән мениңдики бу «характер»Әкрәмжан акиға бәк яқатти.

Әшу вақиәдин кейин Адилжан билән толиму йеқин ака-ука,дост болуп кетиштуқ.

Әкрәмжан ака бу оғулини чоң-кичик бир нәччә базарлириға хожайин қилип олтарғузуп қойған. Өзи үстидин дайим назарәт қилип,йол-йоруқ көрситип туриду. Базар дегән уруш-жаңжал пат-пат йүз берип туридиған жай. Яхши ишларму,яман ишларму учришип туриду. Базарда қойдәк жугач,тошқандәк қорқанчақлар билән түлкидәк қув-һелигәрләрму,учуп келип,бир чишләм гөшни чишләп елип қачидиған қарға-сеғизханлар билән олжисини чайнап,титип жутидиған юлвастәк һеч нәрисидин қориқмайдиған,қачмайдиғанларму учришиду. Базарниң егиси—хожайини болғиниңдин кейин,әшу қойлар билән тошқанларниң,түлкиләрниң алдида өзәңни наһайити сәгәк тутушиң,қарға,сеғизхан,юлвасларниң алдида бүркүттәк, ширдәк болушиң керәк екән. Болмиса қарға,сеғизхан,юлвасларниң алдида өзәң бәәйни үстәл үстидә турған бир парчә лоқ гөшкә айлинип қалисән. Қарға,сеғизхан учуп келидидә,гөшниң бир парчисини чишләп үзүп елип қачиду. Юлвас кап қилип ағизиға елип,чайнап-чайнап жутудидә,өткүр көзлирини саңа қадайду.

Бир күни Әкрәмжан ака мошу мәзмунда сөзләп;

-Адилжан маңа сир бәрмигини,очуқ ейтмиғини билән бир нәрисини сәзгәндәк қиливатимән. Өткәндики үчиниң келип,Адилжанниң қариниға пичақни тәңләп пул тәләп қилиши бекар әмәс. Бу бала бәлким,қорқуп ейтмайватиду маңа. Уяқ,бу яқтин аста уқушсам,бирилири келип уни бозәк қиливатқан охшайду. Сиз бир аз заман Адилжанниң йенида жүрүп,шуни билип бақсиңиз,укам?-дәп илтимас қилди.

Мән хоп дедим.

Адилжанниң базар,ашхана-ресторанлардики у,бу ишлириға ярдәм қилғач,униң йенида жүрүшимдин Әкрәмжан акиму,өйдики аялиму,бу кәнжә оғули Адилжанму тола хошал,хатиржәм еди.

Бир күни Адилжан билән атиси ейтқан иш,мәсилә бойичә очуқ сөзләштуқ.

-Бизниң мошу әтирапта бир топ банда,жәлигүрләр бар,-деди Адилжан.-Туруш десә,уруш дәйдиған бузуқ,яман балилар. Оғури,булаңчилар. Талай адәмләрни қахшитип келиватиду. Һеч ким уларға петинип бир нәрсә дәләлмәйду. Һәммә улардин қорқушиду. Уларниң башлиғи,главари яман,нәччә қетим түрмидә йетип чиққан!...

Адилжанниң ахирқи сөзлирини аңлиғинимда, «Һәр қанчә түрмә болсиму,мән ятқан түрмиләрдәк әмәсту...Мән йегән таяқларни,қийнап-азаплашларни көрмигәнду у главари!»дегән сөзләр хиялимдин өтти. Адилжанниң сөзлирини бөлмәй,ахирисиғичә тиңшидим.

-Улар айда икки қетим келиду. Сориған ақчисини беримән. Бәрмәй мүмкин әмәс. Бәрмәймән десәм,уруп,пичақ селип өлтүриветиши турған гәп. Адәм өлтүрүш улар үчүн һеч гәп әмәс...Ақча елишқа иккиси келиду. Бирси мошу йәрдики бандиниң башлиғи. Чечини қирип чүшүривәткән. Чирайидин адәмниң қориққиси келиду. Йәнә бирси униң оң қоли. Уму яман бала,қапиғи яман. Адәмгә рәһим қилмайду. Өзи боксер екән. Һәммә униңдин қорқушиду!...

Айда икки қетим елип туридиған шунчә ақчини аз көргәндәк,бәш-алтиси халиған вақтида бизниң ресторанға кирип йәп-ичип,мәст болушуп,ақча төлимәй чиқип кетиду.

-Нәччә вақиттин бу ян әшу һарамтамақларни бизгә немишкә ейтмидиңиз?-дедим мән.

-Ейтиштин қориқтим. Улар яман балилар,бандит,баш кесәрләр!

-Полиция барғу. Шуларға немишкә ейтмайсиләр?

-Мундақ ишларни полицийларға һеч ким ейтмайду.

-Немишкә?

-Һазир полицийларға ишинидиғанлар аз. Немишкә десиңиз,уларниң бәзилири у баш кесәрләрдин қорқиду. Бәзилири улар билән биллә йошурун иш қилишиду.

-Шундақ дәң?-һәйран болдум.

-Һә,шундақ...

«Товва,-дәп ойлап қалдим,-полициягә ишәнмисә, кимгә ишиниду? Полиция дегән жәмийәттики тәртипкә жавап беридиған,адәмләрниң бехәтәрлигини қоғдайдиған,оғри-жәлигүр,бузуқларниң жажисини беридиған,түрмигә апирип солайдиған мәмликәтниң қанун адәмлири әмәсму? Бу жәһәттин бизниң вәтәндики сақчилар башқичә екәндә?...Сақчи десә,биздә оғри-булаңчи,жәлигүр,ночи-гаңгуңларла әмәс,йәттә яштин йәтмиш яшқичә болған жимики пухра титирәп,жан алидиған жәврайилдәк қорқушиду улардин. Немишкә шундақ? Бизниң вәтәндә сақчиларға шунчилик чоң һоқуқ берилгәнки,гунаһкар,жинайәтчиләр болса мәйлиғу,һеч қандақ жинайәт өткүзмигән гунасиз адәмләрниң қоллириға койза селип,уруп-соқуп,түрмиләргә апирип тиқишидин бечарә хәлиқ шунчилик қорқуп кәткәнки,шәпкә кийгән һәр қандақ сақчи;«Һәй,тохтиғина!»дәп қойидиғанла болса,болди,иш тамам. «Вай Аллаһ,бешимға бир бала кәлмигиди!»дегән қорқуш-әндишидин бәзгәк адәмдәк титришиду...

Адилжанниң ейтишиға қариғанда,бу йәрниң полицейлири башқичә охшайду?...»

-Сиз маңа әшу баш кесәр главари билән һәммә қорқидиған боксерини көрситиң?-дедим.

-Хоп,болиду!-деди Адилжан.

Шуниң билән аридин бир нәччә күнләр өтти. Мән күткән күн,пәйт кәлди.

 

У иккиси мошу йәрниң ғожисидәк иғаңлап,қәддини ғаздәк тутуп,Адилжанниң базардики идарисигә кирип кәлди.

-Һә,қандақ жигит,ишлар яхшиду?-дегән тақир баш әтирапиға қарап қоюп,деризидин сиртқа қариғандәк болуп туривалған маңа диққәт,нәзәрму ағдурмай,креслоға өзини ташлиди. Путини алмаштуруп,керилип олтарди. Иккинчиси худди гистапиниң адәмлиридәк икки қолини қоштуруп,ишикниң йенида турди.

-Немигә қарап турисән,уссап кәттуқ,чай қуймамсән?-деди тақир баш қопалиқ билән.

-Базарниң хожайини әнди бу киши!-дәп жуқуридики үстәлдә олтарған Адилжан мени ишарә қилди.

-Шундақму?-дәп у маңа қариди.

Мән аста қәдәм бесип униң алдиға кәлдим.

-Сән мени тонамсән?-деди у.

-Яқ,тонумайдекәнмән!-дедим өзәмни униңдин қорқуватқандәк көрситип.

-Базарниң хожайини сән болсаң,мошу территорияниң,мошу районниң хожайини биз!-у ағинисини ишарә қилди.-Биз сени дайим муһапизәт қилип туримиз. Саңа һеч ким тегәлмәйдиған болиду. Шуниң үчүн сән бизгә ақча төләп турушиң керәң? Биз дегән ақчини өз вақтида берип турмисаң,сән бу йәрдә ишләлмәйсән,ишләтмәймиз һәм!

-Шундақму?-дәп униң алдиға өттүм. Арилиғимиз шунчилик йеқин едики,униң алмаштуривалған айиғиға тизим тегип туратти.

-Шундақ. Һә,сән буни билмәмсән? Бу бала саңа ейтмидиму?-деди у қапиғини түргән һалда Адилжанни көрситип.

-Ейтти. Силәргә ақча керәк екән.

-Һә,ақча керәк!

-Башқа нәрсичу?...

-Һәй,немә дәватисән,һә? Ким билән сөзлишиватқиниңни биләмсән?-дәп у алмаштуруп олтурған айиғини түзигичә;

 -Мана саңа бүгүнки ақча!-дәп мушт билән тақир бешиға—мейисигә келиштүрүп бирни уриведим,у ғиқ қилип,көзи жумулуп қалди. Андин ликкидә сәкирәп,қол қоштуруп турған боксерниң алдиға өттүм.

У иккимиз мусабиқә мәйданиға чиққан боксерлардәк һәрикәткә кәлдуқ. У бирдә оңға,бирдә солға мушт ататти. Мениң чаққан һәрикәтлиримдин униң атқан муштлири бошқа кетип турди. Байқаймән,яман әмәс боксер. Ғулжида вақтимда,ширкәтниң спорт залида давамлиқ мәшиқ өткүзүп жүргәнлиримиздә,өзини мән боксер,чемпион дәп һесаплайдиған Ваң Жун ағинәм билән селиштурғанда,бу бала кәспий боксер әмәс,һәвәскар боксерлардәк билинди маңа.

Мән көрүнүштә мушт атқандәк қилип қоюмән. У ликилдап сәкирәп,һәр ян мушт ататти. Бир чағда мән чаққанлиқ һәрикәт қилип, униң оң қол билигини сол қолум билән шарттидә тутувалдим. Маңа керигиму шу еди. Билигидин мәккәм тутуп,өзәмгә бир тарттимдә,қолини қайривәттим. У вай жан дәп,алдимда дүмчәрәп қалди. Униң вай жан дегинигә қаримай,креслода олтарған тақир башниң алдиға сөрәп апардим. Қолини қоювәткиним йоқ. Дүмбисигә,оң қол гүжигигә оң айиғим билән қаттиқ бирни бесиведим,ғарсла қилип қалди...У пақичилап ятқиничә,тақир башниң айиғиға бешини қойди. Бирақ,мән униң қолини қоюп бәргиним йоқ. Униң қоли кәйнигә қайирилип,дүмбисигә чиқип қалди. Қаришилиқ қилишқа һеч мадари йоқ .Қоли гүжәктин чиқип кәткинини билдим...

Техи һазирла гедәрәп,гөкүрәп сөзләватқан тақир баш бешиға—мейисигә күтүлмигән йәрдин базғандәк тәккән муштниң қаттиқ зәрбисидин өзигә келәлмәй,көзини бирдә ечип,бирдә йепип,креслоға чөкүп қалған еди. Мениң сөзим билән Адилжан бир стакан суни униң үзигә чачти. У чөчүп,сәскинип,өзигә кәлгәндәк болди. Орнидин турушқа тәмшиливеди,копла қилип,оң қолум билән канийини туттум. Сол қолум  болса,униң алдида пақичилап,иңирап ятқан боксерниң билигидә еди. Башмалтақ һәм оттура бармиғим билән канийини сиқиведим,боғузланған калиниң көзлиридәк,униң көзлири алийип кәтти. Бармақлиримни аста бошаттим. Бирақ,қоювәткиним йоқ.

-Һә,сәнләргә ақча керәкму? Қанчилик ақча керәк,ейт!-дәп вақирап,бармақлиримни тақир башниң канийиға патуруп қояттим. Боксерниң дүмбисигә чиққан қолини сәлла тартип қойсам,вай жан дәп вақирап кетәтти.

-Яқ,яқ,бизгә һеч нәрсә керәк әмәс. Бизни кәчүриң,бизни кәчүриң?-дәп ялвурди ночи,гаңгуңлар.

-Әнди бундин кейин бу йәргә келишидиған болушсаң,бу балиға көз алайтип қарайдиған болушсаң,мәндин яхшилиқ күтүшмә?!-дәп вақиридимдә,тақир башни креслодин жулуп елип турғузуп,көтигә бирни тәптим...

Боксерниң бир қоли мүрә-ейиғидин чиқип кәткән екән. У қолини көтирәлмәй,саңгилатқиничә,тақир башни әгишип,аста чиқип кетишти. Баятин Америкиниң яхши бир боевик киносини тамашә қиливатқандәк,жуқуридики ишлардин көз үзмәй,бирдә әнсирәп-қорқуп,бирдә кичик балилардәк хошал болуп турған Адилжан жүгүрәп келип, мени мәккәм қучағлавалди.

-Вай, Қәйсәр ака, вай, Қәйсәр ака,немә дегән зорсиз,һә?...Мундақ урушушни нәдин,кимдин үгәнгәнсиз?... Вай,женим ака,апирин сизгә,апирин!-дәп сайрап кәтти...

Бу ишларни у шу күни кәчтә ата-анисиға ағизи-ағизиға тәгмәй сөзләп бәрди.

-Шуниңдин кейин айда икки қетим келип,Адилжандин хелә нурғун «айлиқ»елип туридиған,уни аз дегәндәк,халиған вақтида ресторанға бир топ болуп киривелип,халиғанчә йәп-ичип ақча төлимәй чиқип кетидиған у мутәһәм,гаңгуңлар бу йәргә башқа аяқ басмиди. Аяқ бесиш бу яқта турсун,қарисини көрсәтмәй қоюшти. Буниңдин Адилжанму,Әкрәмжан акиму тола хошал болушти. Сәвәви,Адилжан әнди хатиржәм,һеч кимдин қориқмайду,һеч ким уни илгәркидәк бозәк қилалмас еди. Униң үстигә бекардин-бекарғила бериватқан шунчә көп ақча янчуқта қеливататти. Ресторандиму қалаймиқанчилиқ түгүгән еди.

Аңлиғанларниң бирси ишәнсә,йәнә бирси ишәнмәйдиған жуқуридики ишларни—вақиәләрни мән,жанабий Аллһниң мениң йолумни очуқ қилиш үчүн орунлаштуруши дәп билимән...

Ташкәнттәк әзими шәһәрдә өзини мән дәп жүргән Әкрәмжан байвәччиниң маңа көрситиватқан ғәмхорлуқ,илтипатлири,айлиқ мааш териқисидә бериватқан хелә нурғун ақчилири,бу дөләтмән аилә әзалири немә йесә,немә ичсә,шуларға охшашла йәп-ичишлирим,әшулардәк әркин-азадә,ғәм-қайғусиз жүрүшлирим,униң үстигә бу аилиниң әркә оғули Адилжанниң әтирапимда пәрванә болуп жүрүшлири биләнму,немишкиду маңа бир нәрсә йетишмәйватқандәк қилатти. Көңлүм йерим,тоқ әмәс еди. Байвәччиләрдәк яшаватқинимға қаримай,өзәмни ғерип,мусапир һис қилаттим.

Мениң ғериплиғим,мусапирлиғим вәтәнсизлигим еди!

«Кишиниң жутида Султан болғичә,өз жутиңда ултан бол!» Немә дегән тоғра ейтилған сөз? Башқиларни билмәймән,амма шу күнләрдә мән султандәк жүрсәмму,бәрибир һеч нәрсә көзимгә көрүнмәтти. Өз вәтинимдә ултан болуп жүрсәмму,шу мән үчүн артуқ еди?...

Һәр күни манта-полу,гөш-қиза йәп жүргинимдин,өз жутумда һәтта қаттиқ нанни суға чилап йесәм,у мән үчүн толиму татлиқ,ләззәтлик еди!...

Вәтәнниң нениниң тәми,пуриғи,күчи башқичидә. Мән уни һеч нәрсигә тәңләштүрәлмәс едим!...

Ташкәнтниң түп-түз,пакизә асфальт йоллирида чәт әлниң қиммәт баһалиқ йеник машинисини һайдап жүрүшлиримдин,киндик қеним төкүлгән гөзәл Ғулжа шәһиримниң бүк-бостанлиқ кочилирида жалдуң-жулдуң аваз чиқирип,хадүк һарвуларда меңишни әвзәл көрәттим!

Бирдә Әкрәмжан акиниң илпәтлири,бирдә Адилжанниң байвәччә дост-бурадәрлири билән пат-пат болуп туридиған һашамәтлик олтириш-зияпәтләрдин,чоң-чоң ресторанлардики меһмандарчилиқ,оюн-тамашилардин көрә бир идея,бир мудиа-мәхсәттики акилар,достлар билән,бир шәһәрдә,бир мәһәллидә туғулуп,биллә ойнап чоң болған ағинилиримға қошулуп Или дәрияси бойидики бостанлиқларда,аддий өйләрдә,кичикинә ашханиларда өтүдиған олтириш-зияпәтләр,меһмандостлиқлар мән үчүн нәччә һәссә артуқ еди!

Шу күнләрдә мән һеч нәрисидин хижалитим йоқ,хатиржәм едим. Янчуғим толған ақча. Немигә хәшләшни билмәймән. Өзәмгә анда-санда кийим-кечәк сетивалимән,халас. Вәтәндә вақтимда,ақча дегәнниң қәдир-қиммитини убдан көргән едим. Әгәр шу чағларда мениңдә һазирқидәк ақчилар болғинида,мениң һаятим тамамән башқичә болушиға ишәнчим камил еди. Оқушқа Япониягә яки Америкиға чиқип кетәттим...Түрмә азплириниму көрмәттим. Яқа жутларда ғерип,мусапир болуп,вәтәнни бу қәдәр сеғинип,кинәп жүрмәс едим!...

Хәйир,буни тәғдир дәп қоюдекән? Нә чарә!

 

 

                         Дунияниң қизиғи,һаятниң ләззити

 

 

Адилжан атисиға охшаш оюн-тамашини толиму яхши көриду. Чирайлиқ қизларға бәкму имрақ жигит.Униң ой-хиялида пәқәткинә сәрвиқамәт,ай жамаллиқ  пәриләр билән әйши-иширәт қилип,дунияниң қизиғини,һаятниң ләззитини сүрүп жүрүшла,халас.

Атисиниң дөлитидә асмандики бүркүт мисали әркин-азадә яшаватқан бу бәхтияр жигитниң һеч нәрсидин ғәм-қайғуси йоқ. Оқәт дегән меңиватқан. Ақча дегән ериқниң сүйидәк тохтимай еқип кириватқан. Һесави йоқ. Өзи бәг,өзи хан. Маң,тур дегән адәм йоқ. Қолини қайси тәрәпкә узартса,дегән йеригә йетиватқан. Иккиниң бирсиниң қоли йәтмәйдиған гүл-ғунчиларни үзүп елип халиғанчә пураватқан. Ғәм-қайғу,тәшвиш-әндишә,қорқуш дегән нәрсиләрдин тамамән қутулған...Һазир у һеч кимдин қориқмайду. Һәр қандақ ночи,гаңгуңлар билән очуқ сөзлишәләйду...Дост-бурадәрлириниң алдида қәдир-қиммити бәк бәләнт. Базарлардики содигәрләр,елип-сатарларниң алдида иззәт-һөрмити наһайити чоң. Һәр қандақ жигит арман қилидиған чәт әлниң қиммәт баһалиқ кийим-кечәклирини кийиватқан. Есил йемәкликләрни йәп-ичиватқан. Астида чәт әлниң пақирап турған йеник машиниси. Көрүнгән жигитләрниң қудирити йетивәрмәйдиған әйши-иширәтләрни қиливатқан... Хан сарайлиридәк өйләрдә яшаватқан.

Инсан балисиға буниңдин башқа йәнә немә керәк?

Һә,мундақ адәмләр,Адилжандәк келишкән,пулдар яш жигитләр тамашини яхши көрмәй,ким яхши көрсун? Чирайлиқ қизларға улар имрақ болмай,ким имрақ болсун?...

Адилжан пат-патла маңа телефон берип;

-Қәйсәр ака,ағинилирим келип қалған екән. Бүгүн мән билән биллә болсиңиз?-дәп илтимас қилатти.

-Бопту,укам,бериң. Адилжан сизниң йениңизда болса,бизму хатиржәм болудекәнмиз?-дәп,униң атиси Әкрәмжан ака һәр қандақ ишини әтигә қалдуруп,маңа рухсәт берәтти.

Адилжанниң өзигә охшаш үч-төрт байвәччә ағинилири бар. Бу һаятниң қизиғини көрүп,ләззитини,пәйзисини,гәштини сүрүватқан жигитләр. Улар мени «Джеки Жан акимиз!»дәп бәк һөрмәт қилишиду. Мән йенида болсам,улар «Ташкәнт бизниң!»дегәндәк көксини керип,мәғрур жүрүшәтти. Һәр қандиғидин қорқуш дегәнни билмәтти.

Бу жигитләрниң бармайдиған йери,кирмәйдиған ресторани билән бағлири,чиқмайдиған тағлири һәм дәрия,көл бойлири,монча-сауналар билән әйши-иширәт қилидиған өйлири камдин-кам. Әшу жайларда уларниң көңлини елишқа,уларни хуш,рази қилишқа тиришидиған,улардин һеч нәрсисини айимайдиған,уларниң хаһиш,тәләплирини болжутмай орунлайдиған бир-бирсидин чирайлиқ қизлар билән болидиған оюн-тамашиларға һә дегәндә,һәйран қалған едим. Кейин аста-аста үгинипму кәттим.

«Бирси тоюп сәкирәйду,бирси тоңлап сәкирәйду» дәп қоюдекән! Бу байвәччә жигитләргә қарап,тоюп сәкирәйдиғанларниң дәм елиши, көңүл ечиши мошундақ болидекәндә,дәп ойлап қалаттим бәзән.

Мән һаятимда биринчи қетим көрүватқан уларниң дәм елиши,көңүл ечиши,бу һаятниң,бу дунияниң қизиғини көрүп,ләззитини,пәйзисини сүрүшиниң қандақ болидиғанлиғини йенип-йенип көргинимдә, «Мундақму ишлар болидекән,һә?»дәп, һәйранлиқта яқамни тутаттим.

 

...Адилжан телефон қилғандин кейин мән Әкрәмжан акини өйигә апирип қоюп,униң базардики идарисигә саат төртләрдә бардим. У икки ағиниси билән мени күтүп олтиришқан екән. Жигитләр билән тичлиқ-аманлиқ сораштуқ.

-Кәлгиниңиз бәк яхши болди,Қәйсәр ака,-деди Адилжан хошаллиқ туйғуси билән.-Бүгүн бир тамашә қилип дәм алайли? Бу һаятниң,бу дунияниң ләззитини бир сүрәйлидә,ака!

-Хоп,силәр немә десәңлар мәнму шу,Адилжан. Тамашә қилип,дунияниң ләззитини сүргәнгә немә йәтсун!-дедим.

Бирақ,мән қандақ тамашә арқилиқ, Адилжан ейтқан дунияниң ләззитини,пәйзисини қандақ сүрүштин тамамән хәвәрсиз едим.

 

Биз сиртқа чиқиштуқ.

-Машиниңиз нәдә?-сориди Адилжан Абдиришит исимлик жигиттин.

-У чәткә қоюп қойған!-дәп ишарә қилди у ағиниси.

-Османжан Қәйсәр акамниң машинисида биз билән маңсун?-деди Адилжан.-Меһманларни сиз өзиңиз апиривериң?

-Хоп,- Абдиришит машиниси тәрәпкә маңди.

-Абдиришит,адресини билисизғу? Әшу сиз яхши көрүдиған жай. Биз маңиверимиз,-деди Адилжан үнлүк сөзләп.Абдиришит күлүмсиригән һалда бешини лиңшитип қоюп кетип қалди.

-Қәйсәр ака,кәттиқму?-дәп маңа қариди Адилжан.

-Хоп,кәттуқ!

-Османжан,жүрүң,биз Қәйсәр акамниң машинисида маңимиз?-дәп ағинисини башлиди...

Ташкәнтниң кәң,әйнәктәк түз кочилирида йерим саатларчә маңғандин кейин,йенимда олтарған Адилжан;

-Қәйсәр ака,әшу алдимиздики икки қәвәтлик көк бенаниң алдидин оңға буралсақ болди!

Мән машинини Адилжан ейтқан жайдин оңға буридим. Адилжанниң;

-Ичкири кириверәйли,-дегинидин кейин,машинини һойлиниң ичигә киргүзүп,тохтидим. Машинидин чүштуқ.

Шу арида алдимизға чиққан яш жигит толиму сипайилиқ һәм хуш-хойлуқ билән;

-Әссаламуәләйкүм,хуш кәпсиләр,әзиз меһманлар!-дәп қолини көксигә қойған һалда салам бәрди.

-Ваәләйкүм әссалам!-дәп у жигит билән көрүштуқ.

-Адилжан ака,қени мәрһәмәт,ичкири кирәйли?-дәп тәклип қилди.

-Вақтида кәлдуқму?- Адилжан саатиға қарап қойди.

-Һә,әлвәттә.-деди у жигит күлүмсиригән һалда қолини көксигә қоюп.

Ичкири кирдуқ. Ичкири киргәндә,биринчи қәвәткә яки иккинчи қәвәткә әмәс,пақирап турған пәләмпәйләр арқилиқ пәскә чүштуқ.

Чирайлиқ безәндүрүлгән кәң зал. Залниң бир четигә бильярд үстили,униң әтирапиға диван, креслолар қоюлған. Залниң иккинчи четигә қоюлған дүгүләк чоң үстәлниң үсти һәр хил йемәкликләр,мевә-чевиләр,һарақ-шараплар,уссулуқлар билән толтурулған еди.

Жуқуридин чүшүп,залға киргәндә,оң қол тәрәптә бир ишик,сол тәрәптә қатарсиға үч-төрт ишик. Неридики булуңда йәнә бир ишик. Һәммә ишикләр пақирап туратти. Зал ичи қизил,йешил лампочкиларда гиримсән йорутилған. Бу йәрдин нәм,парниң һиди келип туратти. Саунаға кәлгәнлигимизни шундила билдим.

-Қәйсәр ака,қени,бу яққа мәрһәмәт! Османжан,бу яққа өтүң?-дәп Адилжан бизни үстәлгә тәклип қилди.

Олтириштуқ. Шу арида бизни күтүвалған жигит чәйнәктә чай елип кирди.

-Меһманлар кәлгичә чай-пай ичип турайли?-дәп Адилжан чай қуйди.

-Хелә меһманлар келәмду немә?-дәп соридим Адилжандин, чоң үстәлни айландуруп қоюлған орундуқларни ишарә қилип.

-Һә,меһманларни Абдиришит елип келиду. Һазир келип қалар,-Адилжан ағинисигә қарап көзини қисип қойди. Андин маңа күлүмсирәп баққан һалда.-Қәйсәр ака,бүгүн сизни бир ойнитай,көңлиңизни алай,сизни хуш қилай, дегән нийәт билән мошу ишни уюштуруп қойдум?

-Бәк аварә бопсиз,укам. Һажити йоқ еди!

-Яқ,Қәйсәр ака,мән сизгә өмүр бойи қәриздармән,- қолини көксигә қойди.-Бу әризимәйдиған бир иш. Сизла хурсәнт болсиңиз,мән хошал,Қәйсәр ака?

-Рәхмәт сизгә,Адилжан,укам!

Аридин анчә узақ вақит өткүни йоқ. Бир чағда таш пәләмпәйләрдин такаслиған аяқ авазлири билән Абдиришитниң «Әссаламуәләйкүм!»дегән бом үни һәм қиз балиларниң пәс,мәйин,йеқимлиқ авазлири аңланди. Мән лап етип ишик тәрәпкә қаридим. Қаридиму,бир нәччә дәқиқә таштәк қетип қалдим...

Абдиришит меһманларни башлап кирип, биз билән тонуштурдидә;

-Қандақ,ярамду?-дәп Адилжанға қариди. Адилжан худди базарда қой,кала сетип еливатқан қассаптәк, техи олтиришқа тәклип қилинмиған қизларниң қамитигә,һөсни-жамалиға бир қур көз жүгәртип чиқтидә;

-Зор!-деди күлүп.

Шуниңдин кейинла Абдиришит;

-Қени меһманлар,олтирайли?-дәп,қизларни үстәлгә тәклип қилди...

Төртийлән бир-бир қизни йенимизға елип олтириштуқ.

Бир-бирсидин гөзәл,рәна қизлар!...

«Паһ,немә дегән чирайлиқ қизлар?-дәймән өзәмгә-өзәм уларниң һәр бирсигә мәһлия болуп қариғач. Жигирмә яшниң у яқ,бу йеқидики бир-бирсидин гөзәл бу пәриләрниң аппақ,сүзүк үзлири,төкүлүп турған қаш-кирипиклири,сәрви қамити,инчикә бәллири билән тирссидә толған сағирлири һәм көкрәклири һәр қандақ жигитниң,һәр қандақ әр кишиниң диққитини өзигә бирдин жәлип қилмай,магиниттәк тартмай мүмкин әмәс еди. Бу гөзәлләрни көргән яш жигитләрниң уларни қучуғиға олтарғузувелип,у йәр-бу йерини чимдап,ғидиғлап,әркилитип ойниғуси кәлсә,бу пәриләрни көргән оттура яшлиқлар,у гөзәлләрни қойниға селип,керәк жайларни силап-мижиғлап,кичикинә бурутлирини аппақ боюнлириға,көкрәклиригә сүркәп,һидлап,сөйүп-ялашлар арқилиқ шәһваний нәпсини бир қандурувелишни,бойини йеникләштүрүвелишни истәтти. Әнди беши ақирип,чиши сарғийип,бәлдә күч-қувити қалмиған чоң яштикиләр болса, «Паһ,паһ!...Хәп,өтүп кәткән яшлиқ! Шу яшлиқ бир күнгә болсиму қайтип кәлсә,бу назинин жананларни қойнуңға селип,бағириңға бир бесип ятсаң немә арман!»дәп арзу қилиши,арман қилиши,һәвәс қилиши турған гәп еди!

Қайси бир китаптин оқуған шу жүмлиләр бирдин есимға кәлди; «Адәмләрниң сағлам болуши,чирайлиқ болуши,роһлиқ болуши,ханим-қизларниң сәрви қамәтлик,гөзәл болуши муһит-шараитқа,әркин-азадиликкә,ғәм-тәшвишсиз һаят-турмушқа бағлиқ!»дейилгән.

Наһайити тоғра ейтилған сөз! Һә,өзбәкниң қизлири сәрви қамәтлик,гөзәл болмай,ким гөзәл болсун?...Қараң,уларниң роһиниң үстүнлигини,мәғрур турушлирини!

Өзбәк қизлирида роһи әркинлик, роһи байлиқ,роһи мәғрурлуқ!...

Мениң вәтинимдики уйғур қизлирида роһи чәклимә-қисимчилиқ, роһи гадайлиқ,роһи зәиплик!...

Немишкә шундақ?

Өзбәк қизлири өзи хан,өзи бәг. Булар өзлириниң бостанлиқ,гүлзарлиқ бағлирида әркин-азат учуп,сайрап жүргән булбуллар!

Уйғур қизлири өзлириниң бостанлиқ,гүлзарлиқ бағлириға өзлири егә,өзлири хан болалмай қалған қәпәз ичидики булбуллар!...

 

...Кимләрдинду уялғандәк,тартинғандәк,хижаләт болуватқандәк олтиришқан,сөз сорисиңиз,толиму йеқимлиқ аваз билән қисқила жавап қайтуруп,күлүмсиригән һалда бешини лиңшитип қоюш биләнла чәклинидиған бу қизларға һәвәсим,амирақлиғим кәлди. Мошундақ чирайлиқ,толиму әдәп-әхлақлиқ қизларни өстүриватқан уларниң ата-анилириға апирин ейтқум келәтти.

Мениң қаришимда олтарған,достлириға қариғанда шох көрүнгән ақ пишма қиз Адилжанниң қулуғиға пичирлиди.

-Хоп,хоп,сиз немә десиңиз, шу болидидә!-дәп Адилжан қизниң белидин тутуп өзигә тартти. Қизниң аппақ боюнлириға еғиз-бурунини сүркәп,сөйүп,һидлиди.Қиз;

-Вай,Адилжан ака,ғидиғим келиватиду!-дәп әркиләп,назлинип,шох күлди.

Адилжан орнидин турди. Янчуғидин бир очум ақча чиқарди. Уларниң арисидин Америкиниң көк қәғәз ақчиси—20 долларлиқтин төрт тални чиқиривалди. Алди билән йенида олтарған қизниң,андин үстәлни айлинип,һәр бир қизниң алдиға өтүп,уларниң йерим ята очуқ көкирәклириниң арисиға бирдин 20 долларлиқ көк қәғәзни тиқип,орниға келип мәғрур олтарди.

Қизлар Адилжан бәргән ақчиларни дәрру кичикинә сумкилириға селивәтти...

Муһит бирдин өзгәрди. Олтириш бирдин жанланди.

Қәдәһләр бир-бирсигә урулуп,жириңлиған садалар яңириди.

Баятин бериқи уюлуш,тартиниш,қисилишлар шу заман йоқап,әксинчә,оюн-тамашә бирдин ашкарә-очуқ түс алди.

Шох күлкиләр,әркиләшләр,назлинишлар бу жайни бөләкчила жанландуривәтти...

«Америка дөлити қанчилик зор болса,униң көк қәғәз ақчисиниң күчиму шунчилик зор екәндә?-дәймән ичимдә өзәмгә-өзәм.-Баятин уялғандәк қилип тартинип-қисилип олтиришқан бу қизларни 20 рәқәмлик көк қәғәз шунчилик тезликтә бирдин өзгәртивәтта?... Әгәр 50 рәқәмлик көк қәғәз сумкилириға кирсә,бу рәна қизлар қучиғиңға чиқип олтиридиған,100 рәқәмлиги болса,сени қучиғиға олтарғузивелип,сени әрикилитип,саңа әрикиләп,саңа йеқиш үчүн,сениң көңлиңни елиш үчүн,сени хуш қилиш үчүн,рази қилиш үчүн һәммә ишқа тәйяр екәндә?...»

-Қәйсәржан ака,өзиңиз ичмигәндин кейин мениң қәдиғимгә қуюуп турмамсиз?-дәп йенимда олтарған Мәвлудә исимлик толуғирақ кәлгән қиз хияллирим жипини үзүп ташлиди. У шундақ дегән болуп,маңа өрүлдидә,юмшақ көкирәклирини калтә йәң көйнәктики биләклиримгә тәккүзүп,сүркиди...Униң қош көкисидин лап қилип  чиққан бир от биләклирим ариқилиқ пүтүн вужудимға еқип киргәндәк болдидә,мени шу заман әжайип бир шерин сезимларға чөмдүрди...

-Хоп,Мәвлудәхан,хизмитиңизгә биз тәйяр!-дәп униң қәдиғиғә коньяк қуйдум. Коньякни қуюветип,әтирапимға қаридим. Бизгә қараватқан,нәзәр ағдуриватқан һеч ким йоқ. Хелила қизишип,кәйпиятлири чағ болған жигит-қизлар сөйүшүп,бир-бирсини ялишип олтиришипту.

-Қәйсәржан ака,қени елип қояйли?-деди қиз шох күлүп,әрикиләп-назилинип.

Мән усулуқ су қуюлған стаканни қолумға алдимдә,Мәвлудәниң рюмкисиға аста уруп қойдум. Қиз коньякни гүпла қилип ичивәтти.

Бир чағда Адилжан шундақ деди;

-Қени,йәнә бирдин ичәйлидә,андин мончиға,саунаға кирәйли!

Һәммә униң бу тәкиливигә қошулуп,қәдәһләрни қолға елишти.

Қәдәһләр бир-бирсигә урулуп,жириңлиған садалар йәнә яңриди...

Андин жигит,қизлар йешинишқа башлиди.

«Әлгә кирсәң елиңчә,суға кирсәң белиңчә»дегән екән. Маңиму йешинишкә тоғра кәлди. Йешиндим. Бильярд үстили тәрәпкә өтүп йешиниватқан қизлар бир-бир ақ простинини көкисидин жуқури орап,ялиңач бәдинини биздин йошурғандәк қилди.

Адилжанниң йол көрситип башилиши билән һәммимиз кәң-таша ясалған пар өйигә кирдуқ. Анчә иссиқ әмәс екән.Ақ пишма шох қиз хелила қизивалғанлиқтинму яки пулдар бу жигитни өзигә һәсәлдәк чапилавелишни ойлидиму, өз ихтиярини Адилжанға тамамән тапшуривәткән еди. Шуңа Адилжан биринчи болуп униң үстидики тенини оравалған простинини еливәттидә,қизни қучағлап,униң аппақ,сиқимға бир келидиған әмчәклирини силап,мижиғлап,боюнлириға сөйүшкә башлиди. Қиз болса,бир қоли билән униң қоюқ,бөдирә чачлирини тарап,бир қоли билән дүмбилирини тохтимай сийпап,әркиләп; «Вай,Адилжан ака,ғидиғим келиватиду...Қоллириңиз бәк қаттиқ екән...Ағиритивәттиңиз,аста!...»дәп бирдә шарахлап күлүп,бирдә чеқириғандәк аваз чиқирип,назилинишқа,әрикиләшкә башлиди...

Бу көрүнүшләр башқиларниңму шәһваний һәвәслирини қозғавәткән еди...

Қалған үч қизниң назук,чирайлиқ бәдәнлирини йошуруп турған нәрсиләрниң һәммисини Адилжан елип ташлавәтти...

Шуниң билән жигит-қизлар арисидики һая-номус пәридиси тамамән житип ташланди!

Бу мениң һаятимда қиз балиниң,бир әмәс,рәна төрт қизниң очуқ тенини үзму-үз биринчи қетим көрүшүм еди...

Бир-бирсидин гөзәл,чирайлиқ бу қизлар ана туғмидәк ялиғач еди. Пәқәткинә уларниң,икки чатириғиниң арисидики нәрсисини йошурмақчи болған үч бармақ кәңликтики непиз турисигидин у нәрсә вә у нәрсиниң чәт-чөрисидики нәрсиләр очуқ көрүнүп туратти.

Қиз балиларниң бир-бирсидин сәл-пәл пәриқлинип туридиған;диңгарап турған,азирақ саңгилап турған,чоң-кичиклиги һәр хил әмчәкләрни бу һаләттә биринчи қетим көрүшим еди!

«Я,Аллаһ,бу немә дегән рәсвачилиқ! Мени шәрмәндә қилма!»дәймән ичимдә өзәмгә-өзәм.

Башқа әр кишиләргә қандақкин,билмәймән. Амма,көз алдимда ана туғма ялиңач жүргән бу қизларниң олтириштики,өрә туруштики,һәр ян меңишлиридики,еңишкән чағлиридики қияпәт,көрүнүшлири бирдә маңа бәк чирайлиқ көрүнсә,бирдә толиму сәт көрүнәтти...

Мусулманчилиқта ят әр кишиниң көрүши намаһрәм һесапланған аял кишидики әшу «нәрсиләрниң» бу хилда очуқ әмәс,көрүнмәй турғини миң һәссә әла екән!...Сәвәп,у «нәрсиләр» намаһрәм болғанлиғи үчүн,көрүнмәй турғанлиғи үчүн гөзәл,чирайлиқ,қиммәтлик! Һәр қандақ әр киши аял кишидә бар болған әшу «нәрсиләрни» көрүшни,униңдин ләззәтлинишни,һөзүрлинишни истәйду,халайду,арман қилиду. Туғулуши билән имип-шорап,силап-мижип, чишләп чоң болған сәбилик дәвирлиридики әшу ишлирини қайтидин йәнә бир қетим тәкрарлашни толиму яхши көрүду,униңдин һөзүрләнгүси келиду!...

Бу,тәбиәтниң өзгәрмәс қануни,әлвәттә!

Пар өйидә бир аз олтиришқандин кейин,саунаға чиқтуқ. Алди билән жигитләр,андин қизлар өзлирини суға ташлашти. Су ичидики һәммимиз көтимиздики тар,инчикә турисикларни ейтмиғанниң өзидә ана туғмидәк ялиғач едуқ. Һаятимда биринчи қетим йүз бериватқан су ичидики оюнлардин мән өзәмни башқа бир дунияға берип қалғандәк һис қилдим.

Мән бала вақитлиримда,яз күнлири Или дәрияси бойиға берип,ағинилирим билән әтидин кәч киргичә суға чөмүлүп ойнаттуқ. Бирақ,биз һазирқидәк бир-биримизни қучағлавелип,боюнлиримизға есилишип,сөйүшүп-ялишип,дүмбилиримизгә минивелип,әкилишип,чоқуришип-вақиришип ойнимас едуқ. Биз, улуқ дәрияниң четидә бәслишип үзүшәттуқ. Күнгә қахлиниш үчүн судин чиқип,һазирқидәк бир-биримизниң қучуғида әрикиләп,назилинип олтириш әмәс,дәрия яқисидики қизиқ қумда дүм йетивалаттуқ,оңда йетивалаттуқ.Һеч қачанда,қизлар билән әмәс,пәқәт оғул балиларла чөмүләттуқ. Өйгә қайтиш вақтида,бала болсақму қоңимизни,алтунимизни әтираптикиләргә көрсүтиштин уюлуп,неригә,талларниң арқисиға өтүп,иштанлиримизни йешип,сиқип,қайтидин кийип чиқаттуқ.

Шуңа балағәткә,бойиға йәткән жигит-қизларниң ана туғма һалда бир-бирсигә есилишип,қучағлишип-сөйүшүп,қизларниң вақирап-чеқиришип,әркиләп-назлинип суға чөмүлүшлири мән үчүн ғәлитә бир иштәк туюлди. «Мүмкин,бу хилдики ишлар жуқури мәдәнийәтниң,цвилизацияниң  бир түри болса керәк?»дәпму ойлап қалдим.

Қурсун мундақ мәдәнийәт,мундақ цвилизация!...

Саунада хелә узақ чөмүлүп,ойнидуқ. Андин душта чайқинип,залға қайтип чиқтуқ.

Қизлар ақ простинилар билән очуқ тәнлирини көксидин жуқуриғичә йөгәп,йепивелишти.

Адилжан ташқири ишикниң йенидики кнопкини бесиведи,һәйәл қилмай баяқи күткүчи жигит кирип кәлди.

-Хош,Адилжан ака,хизмәт?-дәп икки қолини көксигә қойди.

-Кавапни әкиривериң!

-Хоп ака,һазир!-дәп чиқип кәтти күткүчи жигит.

-Кавап киргичә бирдин ичәйли? Қени,қуюңлар!-деди Адилжан.

Қәдәһләргә коньяк,һарақлар қуюлди. Мән машина рулида болғанлиғим үчүн  баятин мевә сүйини ичип олтиривәрдим.

-Қени болмиса,бүгүн жүрәк қанғичә ойнап,дәм елишимиз үчүн көтирәйли!-дәп Адилжан қәдәһни қолиға алди.

Қәдәһләр бир-бирисигә урулуп,жириңлиған авазлар әтирапқа тариди.

Адилжан сигарета туташтурди. Қизлардин иккиси--Адилжанниң йенидики ақ пишма қиз билән мениң йенимдики Мәвлудә тамака чәккәнликтин,Адилжан у қизға,мән Мәвлудәгә сигарета сундуқ. Улар «рәхмәт»дейишип,бирдин сигаретини ағизиға чишилиди. Биз от туттуқ. Улар сигаретини туташтуруп,бирдин шорап йәнә «рәхмәт» дейишти.

Абдиришит шохлуқ билән қәдәһләрни йәнә толтурди. Ақ пишма қиз сигаретини кәйни-кәйнидин бир-иккини шоридидә,андин алдидики күлданға бесип өчүрди. Оринидин туруп,қәдәһни қолиға алди.

-Адилжан ака,мошундақ пат-пат учиришип турушимиз үчүн алайли!-деди наз арилаш әрикиләп.

-Әлвәттә,биз һәр қачан силәрниң хизмитиңларға тәйяр!-Адилжанму оринидин туруп,қәдәһни тутти.

Қәдәһләр бир-бирисигә урулуп,жириңлиди.

-Қандақ закуска алай?-Адилжан алдидики хилму-хил йемәкликләрдин немини елишини билмәй туриведи,ақ пишма қиз шохлуқ билән;

-Адилжан ака,мениң әң шерин закускам сиз өзиңиз!-әрикиләп,Адилжанниң левигә чоккидә бирни сөйди.

-Яшаң!-дегән авазлар яңириди.

-Адилжан ака,мән сизгә яқимәнму?- ақ пишма қиз әркилиди.

-Әлвәттә,яқисиз женим!-Адилжан қизниң белидин қучағлап өзигә тартти вә аппақ боюнлириға сөйүп,һидлиди.

-Сизму маңа яқисиз. Сиз әжайип жигит екәнсиз!... Мән сизни яхши көрүп қалдим. Әнди сизни һеч кимгә бәрмәймән! Мән пәқәт сизниңла болумән,Адилжан ака!...

Қиз раст ейтиватамду яки ялған сөзләватамду,у тәрипини биләлмәй қалдим.

-Буниң һәммиси сизниң өзиңизгә бағлиқ! Татлиқ қилиқлириңиз билән мени қандурушиңизға бағлиқ!

-Шундақму?

-Һә,шундақ!

-Ундақла болса,мән сизни өзәмгә һәсәлдәк чаплаветимән!...

Абдиришит билән Османжанға қаридим.Адилжанға охшаш оюн-тамашини тола яхши көрүдиған бу жигитләрму өзлиригә тәәллуқ болған чирайлиқ қизларни қучуғиға олтарғузувелип,ашиқ-мәшуқлардәк бир-бирсигә тоймай беқишип,бир-бирсиниң үз-көзилирини сийпишип,сөйүшүп-ялишип,қулақлириға пичирлишип,қақахлап күлүшип олтиришатти.У икки жүпниң әтирапидикиләргә,бизләргә қариғучилигиму йоқ еди...

Йенимда олтарған Мәвлудә достлириға,бир көрүш биләнла бир-бирсигә йелимдәк чапилишип кәткән «ашиқ-мәшуқларға»һәвәс қилғандәк қарап қояттидә,туруп-турупла уһ тартип,маңа кийик балисидәк мөлтүйүп беқишлиридин,мениңму уни қучуғумға олтарғузивелип,әркилитишлиримни,муһәббәткә толған шерин сөзләрни ейтип,сөйүп-ялашлиримни шу қәдәр халап кетиватқанлиғини сезип,билип,көрүп тураттим. Бирақ, «мундақ мәдәнийәттин,цвилизациядин» чәттә қалған маңа бу ишлар немишкиду ғәлитә туюлатти. Немишкә шундақ? Уни өзәмму билмәттим.

«Товва, заман бузулғанму яки яшлар бузулғанму? Һәммә иш очуқ-ашкарила болидиған болуп кетиптиғу?...Һая-номус дегән нәрсиләр нәгә кәткән? Ақча дегәнму қалтис нәрсә екәндә! «Пулиң болса,жаңгалда шорва»дегини мошу болса керәк?...Ахир бу қизлар оқушлирини пүтүргәндин кейин әргә тегишидиғу? Тәккән ериниң үзигә қандақ қарайду десәңчу... Мундақ чирайлиқ,оқуған қизларға һәр қандақ жигитниң ашиқи-беқарар болуши турған гәп. Мүмкин «мәдәнийәтниң» чоққисиға йәткән әлдә,тойи болған қиздин у нәрсә...сүрүштүрилмисә керәк? Шуниң үчүн бу қизларниң  әргә тәккичә,той болғичә мошундақ ойнап-күлүвелишини әвзәл көргәнлиги бекар болмиса керәк?!...»дегәнгә охшаш ой-хиялларға берилип кәттим.

-Мана,кавапму кирип қапту!-Адилжан һәмминиң диққитини бөлди.

Күткүчи жигит чоң легәндә догилап кавап елип кирди. Кавапниң димақни яридиған хуш пурақлири әтирапқа тариди.

-Қени меһманлар,каваптин елиңлар? Кавап дегәнни мошундақ иссиқ вақтида йемисә,совуғанда йейишкә болмайду. Қени,қени,елиңлар!-дегинидин кейин һәр қайсимиз бир-бир зиқтин кавапни қолға елиштуқ.

Икки-үч зиқтин кавап йейиштуқ. Бир-икки пиялидин көк чай ичиштуқ. Бу арилиқта қәдәһләр бир-бирсигә икки-үч қетим урулди. Мениңдин башқиларниң һәммиси кәйни-кәйнидин ичилгән коньяк,һарақларниң тәсиридин хелила қизишип қалған,һәмминиң кәйпияти чағ еди.

-Қени достлар,әндики нөвәт бу дунияниң,бу һаятниң әң қизиғи,әң ләззити,әң шерини болған көңүл ечишқа!-дәп Адилжан оринидин турди.

Абдиришит билән Османжан өзлиригә тәәллуқ қизларни  йетиләп,қатарисиға турған ишикләр тәрәпкә маңди.

-Қәйсәр ака,Мәвлудә,олтирисизғу,туруңлар,у яққа кириңлар?!-дәп жигит-қизлар маңған тәрәпни ишарә қилди Адилжан.

-Һазир,силәр киривериңлар,-дәп орнимдин мидирлап қойдум,халас. Мән турмиғандин кейин, Мәвлудәму олтиривәрди.

Улар бир-бир ишикни ечип,ичкиригә кирип кетишти. Шу чағдила мән,у ханилар жигит-қизларниң,әр-чоканларниң бу дунияниң қизиғини көрүп,бу һаятниң ләззитини сүридиған,әркәк билән урғачиниң бир-бирси билән четишип,өз оқәтлирини қилидиған,ишлирини бәһөзүр,вәзипилирини хатиржәм һалда атқуридиған жай екәнлигини бирақла билгән едим.

Сезип,билип туруватимән. Өз топидин айирилип қалған ялғуз қуш мисали олтарған Мәвлудә мениң орнимдин турушимни, «жүрүң»дәп,бизгә қалдуруп қойған чәттики ишикни ечип,у ханиға башлап киришимни тақәтсизлик билән,тәшналиқ билән күтәтти.Униңму достлириға охшаш бу дунияниң,бу һаятниң ләззитини сүрүп,раһәтләнгүси келивататти,әлвәттә.

Аридики бир нәччә дәқиқигә созулған жим-житлиқтин безар болған Мәвлудә сигарета туташтурди. Бир-иккини узақ шоридидә,андин «пүв-в-в!»дәп еғизидики исни чиқарди. Көкүч ислар жуқури көтүрилди.

-Қәйсәр ака,мән сизгә яқмай қалдимму?- көзлиримгә тикилинип қариди.

Мәвлудәниң шәһла көзлиридики баятин бериқи чақнап турған от өчүшкә башлиғандәк еди...Униң көзлиридин мән,торға чүшүп қалған бечарә жәрәнниң мөлдүрләп турған көзлирини көргәндәк болдум...

-Яқ,яқ,сиз бәк гөзәл,чирайлиқсиз! Сизниң гөзәллигиңиз маңа бәк яқиду,-дедим қизниң көңлини көтүрүшкә тиришип. Һәқиқәтәнму Мәвлудә толиму чирайлиқ еди. Сәрвиқамәтлик бу қизниң түп-түз аяқлири,толуқ сағирилири,инчикә бәллири,сиқимға бир келидиған чирайлиқ көкирәклири,аппақ боюнлири,сүзүк үзлири билән сәл қизиғуч мәңизлири,оймақтәк еғизи билән непиз ләвлири,қалиғач қанитидәк қийилған қашлири билән узун кирпиклири астидики қап-қара шәһла көзлири һәр қандақ жигитниң,һәр қандақ әр кишиниң жүригигә от салатти.

-Әгәр мән сизгә яққан болсам,жүрүң,бизму кирәйли у ханиға?...Сиз бәк уялчақ жигит көринисиз. Улар қилған ишни бизму қилсақ,униң немиси уят.Уят дегән немә у?

Бундақ сөзни қиз бала әмәс,жигит ейтиши,мундақ тәклипни қиз бала әмәс,жигит қоюши керәк еди!...

Мән бәк оңайсизландим. Хижаләт болдум. Еғир әһвалда қалдим. Немә дейишимни билмәс едим.

-Қәйсәр ака,немә болди,ойлинип кәттиңизғу?-дәп билигимдин тутти Мәвлудә.

-Мәвлудә,биләмсиз,мән мундақ ишни қилип көрмигән екәнмән!-дегән сөзни аранла ейттим.

Қиз қақахлап күлүп кәтти. Мени һазирла көрүватқандәк маңа, башқа бир планетидин учуп кәлгән йочун адәмгә қариғанға охшаш айиғимдин бешимғичә бир қур қарап чиқип,һәйранлиқ билән тәлмүрди.

-Қилип көрмигән болсиңиз,әнди қилип көрмәмсиз!-дәп мейиғида күлүп қоюведи,қизғуч рәңгә киргән икки мәңзидә чирайлиқ зинақлар пәйда болди.

-Үгәнмигән иш адәмгә бир түрлүк билинидекән,-дедим пәс авазда.

-Сизгә охшаш келишкән,сумбатлиқ,бәқувәт жигитниң мундақ ишларни қилип көрмидим дегинигә һеч ким ишәнмәйду?

-Раст сөзим,Мәвлудә. Ишиниш,ишәнмәслик өз ихтияриңизда!

-Чүшинишлик. Демәк,сиз мени көрүнгән жигит билән йетип жүргән, бузулған коча қизлиридин дәп һесаплайсиз. Мәндин жиргиниватисиз...

Мәвлудә шу тапта мениң ойимдикини тепип ейтқан еди. «Бу чирайлиқ бу йәргә кәлгичә кимниң астидин,нәччисиниң астидин йетип чиқти? Уни өзидин башқа һеч ким билмәйду...»

-Яқ,яқ,сиз мени тоғра чүшиниң!

-Маңа йеқинлашмай,мениңдин өзиңизни қачуруп турғанлиғиңиз бекар әмәс,-хапа болуп,додиланди қиз.

-Яқ,мән сизни әйипләштин жирақмән.

-Қәйсәр ака,биләмсиз,аял кишини чинигә охшитип қоюшидекән?-дәп алдидики бош пиялини қолиға алди.-Мошу пиялида бирла адәм әмәс,нәччә адәм чай ичиду. Бир адәм чай ичкәндин кейин,жуювәтсә,болди,пақирап,тап-таза болуп туриду!

-Немә демәкчи болғанлиғиңизни чүшәндим. Растини ейтсам,мошу яшқа кәлгичә мән мундақ ишларни қилип көрмигән екәнмән.

-Көрмигән болсиңиз,тола яхши екән. Мән сизгә шундақ бир көрсүтәйкен,кейин мени сеғинип, издәп жүридиған болусиз!

-Сизгә үгинип қалсам қандақ қилимән,-дедим чақчақ арилаш.

-Үгинип қалсиңиз немә бопту?Яхши әмәсму.Иккимиз пат-пат учиришип туридиған болумиз!

-Қандақ болудекин?

-Қәйсәр ака,растини ейтсам,сизгә охшаш жигитни мән биринчи қетим көрүшим. Баятин бери бирәр қетимму мени бағриңизға бесип,мени һидлап,сөйгүниңизму йоқ? Мән сизгә қанчә чапилишай десәмму,мениңдин өзиңизни елип қечипла турисиз. Мән һәйран?... Биләмсиз,һәр қандақ әр киши чирайлиқ қиз-чоканларни көргинидә,униң ойлайдиғини,истәйдиғини,арман қилидиғини әшу хенимни қойниға селип,...бир йетивелиш,халас!

-У дегиниңиз тоғра.

-Сиз немишкә шундақ әмәс?

-Билмәймән!

-Ундақ болса,қуюңа,ичкүм келиватиду?-дәп маңа өрүлүп қариди вә йеқинирақ олтарди. Мән қәдәһкә толтуруп коньяк қуйдум.

-Шундақ сумбатлиқ,бәқувәт жигитниң өмүридә қилмиған ишини әнди қилип көрүши үчүн ичимән!-дәп гүпла ичивәтти.Үзүмдин бир тални елип ағизиға салди.

Шу арида ялиңач тенини көкисидин жуқури орап,үсти тәрипини қистуривалған ақ простина йешилип,сирилип төвәнгә чүшүп кәтти. Өзи әттәй шундақ қилдиму яки байқимаслиқта йешилип кәттиму,билмәймән. Мәвлудәниң аппақ,назук тени билән, тутсаң алқанға бир келидиған болуқ әмчәклири мана мән,мени тутмамсән,мижиғлимамсән дәп, көрүнүп турди. Мән униң очуқ тенини қайтидин йепиваламдекин, дәп ойливедим,ундақ қилмиди...

Кәйни-кәйнидин ичилгән коньякниң тәсиридинму яки мениң шәһваний һәвәсимни--нәпсимни ойғитишни ойлидиму, у тәрипини билмәймән. Қиз мениң очуқ тәнлиримни сийпашқа башлиди...

Өзәм бир түрлүк болуп қалдим...Йенимда ялиңач олтарған бу гөзәл,пәри қизниң юмшақ,иссиқ алиқанлири тәккән жайларда чүмүлигә охшаш бир нәрсиләр маңғандәк қилди. Қизниң юмшақ,иссиқ әмчәклири ялиңач тенимниң у йәр,бу йәрлиригә тегип өткәнлиридә,әшу жайлар қизип,оттәк көйүшкә өтти. Пүтүн вужудимға тәсвирләш мүмкин болмиған әжайип бир шерин ләззәт еқип киришкә башлиди. Бу шерин ләззәттин чайға чүшкән қәнттәк ерип кетиватқандәк сәздим өзәмни...

-Вай,Қәйсәржан ака,бу биләклириңиз,көкирәклириңиз,һәммә йериңиз бәк қаттиқ екәнғу? Спортчи екәнсиздә?- әркилиди қиз.

-Топ-тоғра таптиңиз. Һә,мән спортчи!

-Боксер болсиңиз керәк?

-Шундақ. Боксермән,каратисмән!

-Вай өләй,мән боксерларни,каратисларни шундақ яхши көрүмән,-дәп Мәвлудә орнидин турдидә,арқамға өтүп,кәйнимдин мәккәм қучағлавалди. Әмчәклирини думбилиримгә тохтимай у ян,бу ян сүрикиди,қоллири билән мәйдәмни,қосақлиримни силиди. Боюнлиримни һидлап,тоғра кәлгән йәргә сөйүшкә башлиди...

Мән һаятимда биринчи қетим болуватқан бу раһәт-парағәт ичидики шерин сезим,әжайип туйғулардин баһардики музға охшаш ерип кетиватимән...Бу гөзәлниң қосақлиримни тохтимай силаватқан юмшақ,иссиқ қоллири барғансири төвәнләп,өз нишаниға йәтти...Бир-икки қетим қаттиқ-қаттиқ қисқандәк болди.

-Вай өләй,немә дегән йоған,немә дегән қаттиқ?!...

Мән сәскинип кәттим. Орнимдин ирғип туруп кәттим. Мәвлудәниң икки билигидин тутуп,өзәмгә қараттим.

-Мәвлудә,өзиңизни тутуң. Мундақ иш маңа яқмайду?-дедим жиддий қияпәттә.

Коньякниң тәсиридин аз-маз кәйиписи көтүрилгән,шәһваний нәпсиниң тәшналиғи ешип-тешип кетиватқан бу гөзәл маңа шундақ бир қаридекин,униң бу қариши,нәччә күн тамақ йемәй ечиқап кәткән тулкиниң, көз алдида турған бир парчә лоқ гөшкә өзини етиш вақтидики көрүнүшини әслитәтти.

Ечиқап кәткән әшу түлкә;

-Қәйсәржан ака,мән сизни яхши көрүмән! Сиз әжайип жигит екәнсиз!-дәп бойнумға есилип,мени мәккәм қучағлавалди. Әмчәклирини очуқ мәйдәмгә йеқип,у ян-бу ян сүркәшкә башлиди. Боюнлиримға,үзлиримгә,тоғра кәлгән жайларға тохтимай сөйди. Үзлиримни сийпап,узун,назук бармақлирини тағақ қилип,чачлиримни тарашқа башлиди...

Мән ойлаймән,мундақ әһвалда,өзини тутувелишқа мән дегән әркәк чидимиса керәк? Бирақ,мән чидидим. Амма,ечиқап кәткән бу түлкигә йәм болушқа аз-аз қалдим. Өзәмни тутувалдим. Тутувалғиним,көрүнгән әркәкниң астидин өмүләп чиқип жүргән униң паскиничилиғидин,һәр қандақ әркәкни өзигә мәһлия қиливалидиған униң гөзәллигидин сәскәндим. Униң чекидин чиқип кәткән ғәлитә қилиқ,һәрикәтлиридин жиргәндим, нәпирәтләндим.

«Товва,мусулман дөлитидики мусулман қизлири һая-номус дегәнни тамамән йоқитипту. Мусулман қиз-аяллириниң үзидин,қоллириниң учидин башқа жайини ят әркәкләргә көрсүтиши намаһрәм,дегини қени? Бу қайси әлдин кәлгән «тәрәққият,мәдәнийәт?»- дәймән ичимдә өзәмгә-өзәм.-Кочидики курсукқа чүшкән қанжуқ ишитлардин пәриқи қалмапту буларниң!...

Бу төрт гөзәлниң иккиси иниститутта,иккиси техникумда оқуватқан студентлар екән техи.Техи әргә тегишмигән. Анисиниң сүти техи еғизидин кәтмигән. Шундақ турғулуқ,уларниң қиливатқан бу ишлириға немә дегүлүк? Келәчәктә жәмийәттә хизмәт ишләйдиған,өзгиләргә үлгә-ибирәт көрсүтидиған келәчәкниң бу зиялилириниң әһвали бундақ болса,башқилиридин немә күтүш мүмкин?!

Шунда өз вәтиним,вәтинимдики уйғур қизилири көз алдимға лап қилип кәлди.

Аллаһға миң қәтли шүкри,бизниң қизлиримиз иппәт-номусини бу дәрижидә булғиғини,һая-номусини бу дәрижидә йоқатқини йоқ техи!... Вәтәндә мән уйғур қизлириниң мошундақ монча-сауналарда,әйши-иширәт жайлирида,ят әр кишиләрниң алдида ана туғма һалда ялиңач болувелип көңүл ечишлирини,бу дуния,бу һаятниң ләззитини сүрүшлирини көрүш әмәс,бирәр қетим аңлап баққиним йоқ.

Дөләт болғандин кейин,жәмийәт болғандан кейин,паһишивазлиқниң болуши тәбиий һал. Аңлишимчә,паһишәханилар һәтта мусулман әрәб дөләтлиридиму бар екән. Ундақ жайларниң бизниң вәтәндиму болуши мүмкин? Бирақ,мән көргән,аңлиған әмәсмән. Аз-тола ақча үчүн әркәкләрниң «хизмитидә» болушқа тәйяр чоканлар һәр шәһәрдә йоқ әмәс,бар. Лекин,наһайити аз,наһайити мәхпий...

-Қәйсәржан ака,жүрүң,у яққа кирәйли? Мән сизни бәк халаймән. Мени бир қандуруң?...-Мәвлудәниң бу илтимасиға немә дейишимни билмәс едим. Яқ, дәй десәм,ечиқап кетиватқан бу чирайлиқ хеним; «Бәстиңиз,күч-қувитиңиз болғини билән әркәклигиңиз йоқму?»дәйдиғандәкла қилип туратти. «Немишкә болмисун,бар!»десәм, «Бар болса,әшу әркәклигиңизни,жигитлигиңизни көрсәтмәмсиз қени?»дәп,техиму еғир әһвалда қалдуруши турған гәп.

-Мәвлудә,сиз бәк гөзәл,чирайлиқсиз. Гөзәллигиңизгә апирин! Бирақ,мән башқа бир әр кишиниң астидин чиққан қиз билән биллә йетишни халимаймән!-дедим әйни муддиани ейтип.

-Демәк,сизгә әр киши көрмигән қиз керәк екәндә? Ташкәнттә гөзәл қизлардин ундақлирини тепишиңиз бәк қийин. Тапқиниңиздиму сизниң 20 доллириңизға бу йәргә келишмәйду улар!-дегән гәпни қилди.

-Мәвлудә,келиң олтириң,гәплишәйли?-дәп қизни олтиришқа мәжбурлидим.

Қиз мәндин һеч сада чиқмаслиғини сәзди,билди әтималим,гәп-сөзму қилмай,домсарап олтарди.

-Шундақ пәри қизниң мундақ олтириши һеч ярашмас екән,-дәп униң кәйпиятини көтүришкә тириштим.

-Сиз ейтиватқан гөзәл,пәриниң сизгә яқмай қеливатқанлиғи маңа әләм қиливатиду,-деди Мәвлудә.

-Яқ,һәргиз ундақ демәң. Сиз маңа яқисиз.

-Ялған гәп қиливатисиз. Әгәр сизгә яққан болсам,мениң көңлүмни алған,тәливимни қанаәтләндүргән болар едиңиз?

-Сиздин илтимас,мәндин рәнжимәң!

-Чай қуюңа маңа,бәк уссап кәттим?-деди бир чағда қиз.

Чәйнәктики совуп қалған чайдин икки пиялигә қуйдум. Бир пиялини униңға сундум.

-Рәхмәт!-дәп пиялини қолиға алған қиз гүпла қилип ичивәттидә,уһ дәп еғир нәпәс алди.Андин сигарета елип чәкти.

-Мәвлудә, мошу иш билән шуғуллиниватқиниңизға қанчә вақит болди?

-Бир жилчә болди.

-Сизни бу ишқа ким,немә мәжбур қилди?

-Йоқсизчилиқ!

-Әгәр сизни әшу йоқсизчилиқтин қутулдурсам,бу яримас ишни ташламсиз?...

-Немә?-бирдин тетикләнди қиз. Униң чирайида,көзлиридә тәсвирләш қийин болған һәйранлиқ,шуниң билән биллә миннәтдарлиқ,ишәнч-үмүт ипадилири бирдин әкс әткәндәк болди.

-Сиз иниститутни пүтүргичә мән сизгә ярдәм қилип туримән. Һәр айда 50 доллар берәй!

-Немә дәватисиз,Қәйсәржан ака?-қизниң көзлири чәкчәрәп,маңа һәйран болуп тикләнди.

-Һә,һәр айда 50 доллар берип туримән. Бирақ,бир шәрт билән!

-Вай,Қәйсәржан ака,немә дәватисиз? Бундақ сөзни,ялғандин болсиму «ишни»пүтүргичә дейишниң орниға, у «ишни»қилишниму истимәй туруп,мундақ гәп қилишиңизға һәйранмән!... Раст гәп қиливатамсиз яки чақчақ қиливатамсиз?-деди һәйран болуватқанлиғини билдүрүп.

-Чақчақ әмәс,раст сөзим! Мән әр кишимән,әр кишилик ләвзим билән ейтиватимән,-дедим жиддий қияпәттә.

-Рәхмәт сизгә,-деди қиз бирдин жанлинип.-Һәр қандақ шәртиңизгә разимән,тәйярмән!

-Ундақ болса, келиштуқ. Бүгүндин башлап сиз,бу әски ишларни ташлайсиз,бу паскина йолларға қәдәм басмайсиз!...

Қиз паңңидә жиғлавәтти...

Қизниң очуқ тәнлири билинә-билинмәс титирәтти.

Мән ақ простинини елип,униң очуқ тәнлирини яптим.

-Жиғлимаң,-дәп қизниң икки ғолидин тутуп өзәмгә қараттим. Униң көзлиридин мән аләмчә һәсирәтниң,шуниң билән биллә аләмчә һәйранлиқ билән миннәтдарлиқниң ипадилирини очуқ-ашкарә көрдим.

-Қәйсәржан ака,адәмни дәрт қеритиду,йоқсизчилиқ қахшитиду,дәп бекар ейтмиған екән? Әшу йоқсизчилиқ мени мошу әски йолларға киришкә мәжбурлиди,-дәп еғир хурсинди.-Мән Әнжанлиқ. Ата-анам Әнжанда туриду. Биз аилидә бәш бала. Мән оттуранчиси. Ата-анам пенсиядики кишиләр. Өзиңиз билисиз,биздә бир адәмниң пенсия ақчисиға бир қап ун кәлмәйду. Икки акам ишсиз. Һәр жили баһар келиши билән Қазақстанға кетип,Алмутида күз чүшкичә адәмләрниң өйини ясайду. Шундақла һәр хил ишларни қилип,бир аз ақча тепип келидудә,язичә тапқан ақчисини қиш чиққичә йәп түгүтиду. Яз келиши билән йәнә иш издәп сәкпарә. Мәктәптә оқуватқан бир сиңлим билән бир иним бар. Уларниң кийим-кичигигиму,дәптәр-қәлимигиму ақча керәк. Ата-анам акилиримниң миң бир машақәтләр билән тапқан ақчилиридин маңа азду-тола әвәтип турғини билән у ақчилар немигә йетиду дәйсиз?...

Қизниң бу сөзлирини аңлап,униңға ичим наһайити ағириди. Уни аяп кәттим.

Хияллирим жирақларға қанат қақти.

Дунияда немә қаттиқ десә; «йоқсизчилиқ қаттиқ»дәп толиму тоғра ейтқан екән. Әшу йоқсизчилиқ мән дегән һәр қандақ адәмни пүкләветидекән,уштуветидекән. Һәр қандақ адәмниң тәғдирини өзгәртиветидекән.Буни мән өз һаятимдин көргәнлигим,бешимдин өткүзгәнлигим үчүн яхши билимән.

Қолиңда ақча болғинида,бәзидә,униң қәдиригә унчилик йетип кәтмәйдекәнсән. Қолуңда ақча болмиғинида,бар ақчаңдин айрилғиниңда,ақча дегәнниң қәдир-қиммити шунчилик билинидикәнкен,бир сом ақчиға зар болусән! Әшу бир сом ақчини қандақ тепишни ойлайсән. Ятсаңму,олтарсаңму,турсаңму,маңсаңму кечә-күндүз хиялиңда қандақ йол билән,қандақ иш қилип,немә иш қилип ақча тепишнила ойлайсән,халас.

Мән әйнә шундақ әһвалға дуч болған,бешимға кәлгән.

Мәктәпни тамамлашқа аз қалғанда атам туюқсиздин вапат болуп,кесәлчан анамниң кесили бирдин еғирлашти. Айлап ағириқханида йетип даваланди. Мениң иниститутта оқушум үчүн жиғип қойған атам билән анамниң ақчилири пак-пакиз түгиди. Сирттин кириватқан бир тийин кирим болмиғанлиқтин,анамға пенсия дегән нәрсиму берилмигәнликтин немә қилишни билмәй қалдим. Янчуғумда бир сом ақча йоқ. Бирәр жайға кирип ишләй десәм,ишму йоқ.

Шундақ күнләр болдикен,бир жиң гөш елишқа яки бир ботулка май билән бир пачика чай елишқа ақча тапалмай қалдим. Оғирилиқ қилишниң яки кечиләрдә адәмләрни булашниң амали йоқ. Ундақ ишлардин Аллаһниң өзи сақлисун,дәп ойлаймән.

Ахири болмиғандин кейин,содигәр тонушларниң бирсидин азирақ қәриз ақча алдим. Қәриз сорашниң қанчилик еғир екәнлигини қәриз алған адәмниң өзила билиду,халас. Әшу қәриз алған ақчиниң йеримиға анамға дора-дәрмәк,йеримиға аз-аздин чай-туз алдим.

Аңғичә мәктәпниму тамамлидим. Синипдашлар билән қоллиримизға оттура мәктәпни тамамлиған шаһадәтнамиларни алдуқ. Бир синипта он жил биллә оқуған синипдашлар алий мәктәпләргә яки һүнәр мәктәплиридә оқуш үчүн жирақ-йеқин шәһәрләргә кетишти. Бир өй бешимға қалған мән баштин ахир бәш дегән әла баһа қоюлған шаһадәтнамини сандуқниң астиға ташлап қойдумдә,пул тепиш үчүн,алған қәризләрни қайтуруш үчүн базарға чиқип кәттим. Базарда мән елип сатмиған һеч нәрсә қалмиди. Һәтта аял кишиләрниң пайпиғидин тартип,иштан-турисиклириғичә көтүрүп жүрүп,вақирап жүрүп сетип,бәш-он сом тапаттим...

«Һәй,Мәвлудә қиз,мәнму бир чағларда сизгә охшаш йоқсизчилиқларни баштин кәчүргәнмән. У күнләр арқида қалди. Һазир янчуғум толған ақча. Әшу ақчини немигә,кимгә хәшләп беришни билмәймән...»дегәнгә охшаш хияллар билән униңға қаридим.

-Йоқсизчилиқ адәмни һәр хил яхши-яман ишларни қилишқа мәжбурлайдекән. Ақча дегән нәрсә мошундақ әски,паскина ишларға үгитидикән,-дәп улуқ-кичик тинди қиз.-Әски ишларни қилип кәлгәндин кейин,ха ишиниң,ха ишәнмәң қәлбим азаплиниду. Бу хорлуқларға,дәпсәндиликләргә чидимай,бәзи күнлири таң атқичә жиғлап чиқимән. Мусулманчилиқтиму чоң гунаһ һесаплинидиған,әл-жутниң алдида шәрмәндилик,паскиничилиқ йоллар билән ақча тепип,очуғи жалаплиқ қилип жүргәнлигимизни билип қелишса,муәллимләр шу заман иниституттин чиқирип,қоғлайду. Шуңа мошундақ жайларға наһайити мәхпий,қорқуп туруп беришқа мәжбурмиз...

Мән Мәвлудәниң өксүп-өксүп жиғлап туруп ейтиватқан бу сөзлирини аңлиғач,униң техи һазирла маңа ейтқан сөз-тәклиплири,хаһишлири билән маңа көрсәткән қилиқ,һәрикәтлирини көз алдимға кәлтүрүп,бир қизниң бир вақиттики бир-бирсигә тамамән охшимас һалитигә һәйран болдум.

-Сиз мени уччиға чиққан бузуқ,кочида жүргән жалап,шәрмәндә дәп ойлидиңиз?-деди қиз сөзини давам қилип.-Буни мән сизниң гәп-сөзлириңиздин,өзиңизни мәндин елип қечишлириңиздин сезип,билип олтардим. Мошу йәргә кирип сизни көрүшүм биләнла,өзәм бир түрлүк болуп қалғинимни билмәймән. Һеч кимгә охшимайсиз. Маңа бәк сирлиқ көрүндиңиз...

Мәндә һеч қачанда мундақ һаләт болмиған. Сизни яқтуруп қалдимму яки яхши көрүп,сөйүп қалдимму,у тәрипини билмәймән. Растини ейтсам,сизни өзәмгә қаритивелишни,мәһлия қиливелишни,һәсәлдәк өзәмгә чаплавелишни,арқамдин сайидәк әгишип жүрүшиңизни толиму халап кәттим. «Бу жигитни өзәмгә қаритивелишим керәк,уни өзәмниң қиливелишим керәк. Шу чағда мошу жигитниңла болсам,болди,бәс! Башқиларниң астида йетиштин тойдум,зериктим. Сәскинимән. Қандақ қилай,амал йоқ. Әгәр бу жигитни өзәмгә қаритивалсам,маңа аз-тола ярдәм қилип турсила болатти?»дәп ойлап,шерин хиялларға,арзуларға беригиним раст. Мениң бу ейтқанлиримға ишиниш,ишәнмәслик өз ихтияриңизда?

Қәйсәржан ака,мени әйипкә буйиримаң? Чекидин ешип кәткән сөзлирим,чәмбәрдин чиқип кәткән тетиқсиз қилиқлирим үчүн сиздин кәчүрүм сораймән?-дәп мөлдүрләп қарап қалди маңа.

Қизниң бу сөзлиригә жавабән мәнму көңлүмдикини йошурмай очуқ ейттим. Әгәр Мәвлудәни бундақ жайда әмәс,башқа бир йәрдә учиратқинимда,бу һөсни жамаллиқ қизниң маңа тәлмүргән көзлирини,күлүмсирәп беқишлирини көргинимдә,униң «Қәйсәржан ака!» дегән йеқимлиқ авазини аңлиғинимда,униңға чоқум ашиқ болуп қалидиғанлиғимни вә мәндә шундақ сезим,туйғуниң пәйда болғанлиғини ейтиведим,Мәвлудә немишкиду муңлинип,еғир хурсинди.

Қизниң бу еғир хурсинишидин ойлимиған,күтмигән йәрдә,көз алдида пәйда болған бәхит қушиға қол узартип,мана тутимән,әйнә тутимән дәп турғинида,қаяқтинду гүрла қилип кәлгән қара борандин қачқан әшу бәхит қушидин айрилип,һағда қалған,арманда қалған адәмниң хурсинишини сәзгәндәк,билгәндәк болдум.

-Мәвлудә,шуниң билән келиштуқ,-дедим мән асаси мәхсәттин сөз қилип.-Бүгүндин башлап бу ишни ташлайсиз,тамамән унтуң! Бундақ паскина ишларни сиз һеч қачанда қилип көрмигән,хопму?

-Хоп,Қәйсәржан ака,-деди қиз жиддий қияпәттә.

-Йәнә бир шәртим бар?

-Қулуғум сиздә.

-Бүгүндин башлап ичишни,чекишни ташлайсиз? Шуни ойлаң,көз алдиңизға кәлтүрүң,сиз кәлгүси ана! Һәр қандақ ана сағлам,әқиллиқ бала туғушни арман қилиду. Шундақму?

-Әлвәттә,шундақ!

-Сағлам,әқиллиқ бала туғимән дегән ана һарақ-шарап,тамака дегәнләрни қәтьий еғизиға алмаслиғи керәк!

-Вай,Қәйсәржан ака,сиз немигә бунчилик әқиллиқ жигитсиз!-дәп қиз мениң қоллиримни алқанлири арисиға елип,маңа әжайип бир разимәнлик,меһрибанлиқ билән узақ бақти.

-Мәвлудә,бу иккинчи шәртимни орунлашқа қандақсиз?-дәп көзлиригә тик бақтим.

-Ичиш,чекиш дегән нәрисиләрни илгири билмәттим. Һарақ,коньяк дегәнлириниң сесиқ пурақлиридин,тамака дегәнниң исидин көңлүм айинип,қусқум келидиған. Мошу йолға киргәндин кейин,уларға үгәндим. Бүгүндин башлап,мошу саат,мошу минуттин башлап бу нижисларни ташлидим!-деди қиз қәтьий түрдә.

-Үчинчи шәртим бар?

-Хош,Қәйсәржан ака,қулуғум сиздә. Қандақ шәрт?

-Оқушни яхши оқуйсиз. Иниститутни яхши тамамлап,дипломни елип өйгә қайтисиз. Ата-аниңизни,қериндашлириңизни хурсәнт қилисиз!

-Вай, женим Қәйсәржан ака,-дәп Мәвлудә һаяжан илкидә бойнумдин мәккәм қучағлавелип,чокулдап сөйүп кәтти.

-Мәвлудә,бүгүндин башлап иккимиз ойнашлар әмәс,ака-сиңил болайли.Сиз буниңға немә дәйсиз?-дәп соридим.

-Қәйсәржан ака,бу сөзиңизни мән женим билән қобул қилимән!-хошаллиқтин қизниң көзлири от болуп янди. Чәксиз миннәтдарлиғини изһар қилғуси,көрсәткүси кәлгәндәк алқанлиримға сөйүп,үзлиригә яқти.-Сизгә охшаш акам болса,мән әң бәхитлик қизмән! Рәхмәт сизгә,Қәйсәржан ака!

-Мана,мән өзәмгә яхши сиңил таптим. Сиз өзиңизгә ғәмхорчи ака таптиңиз. Қандақ,тоғра ейттимму?

-Әшундақ шерин сөзләр чиққан ағизиңизға бир сөйәй?-дәп қиз алқанлири билән икки мәңзимни тутуп,ләвлиримгә чок-чок қилип бир нәччини сөйди вә шундақ деди.-Қәйсәржан ака,сизни сөйсәм,өз сиңлим сөйүватиду, дәп һис қилишиңизни,ойлишиңизни халаймән?

-Яшаң,мениң чирайлиқ,әқиллиқ сиңлим!-дәп қизниң башлирини,чачлирини сийпап,икки мәңзигә сөйүп қойдум.

-Мениң женим акам,алтун акам!-дәп Мәвлудә бойнумни мәккәм қучағлап туруп, жиғлавәтти...

 

Хелидин кейин,шарақ қилған аваз билән ишикләрниң бириси ечилди. Алдини простина билән оравалған Адилжан  вә ақ пишма қиз чиқип кәлди. Бу дунияниң,бу һаятниң қизиғини көрүп,ләззитини раса тоюп сүргәнликтин болса керәк,һәр иккисиниң кәйпияти чағ,үз-көзлири сәл-пәл қизирип кетипту.

-Паһ,буларниң ашиқ-мәшуқлардәк қучағлишип,сөйүшүп олтарғинини қараңлар!-дәп вақирап сөзлиди Адилжан бизни ишарә қилип.-Қәйсәр ака,қандақ екән?

-Әжайип зор!-дедим башмалтиғимни көрсүтип.

-Яшаң,ака!-дәп қоюп,жуюнушқа кирип кәтти.

Уларни күтүп турғандәкла қалған ишикләрму ечилип,шәһваний нәпсилирини арамхуда қандурушқан жигит-қизларму қақахлап күлүшкиничә, уларниң арқисидин саунаға кирип кетишти.

-Мәвлудә,иккимизниң арисида болған гәп-сөзләрни,келишим-шәртләрни,ака-сиңил болғанлиғимизни иккимиздин башқа,үстимиздә турған бир Аллаһдин башқа һеч ким билмәслиги керәк? Достлириңиз сорап қалсиму, «Һә,силәр қилған ишни бизму қилдуқ»дәпла қоюң,халас!-дәп әскәрттим.

-Чүшәндим,ака,-дәп Мәвлудә үстидики простинини қайтидин йешип,очуқ тенини,очуқ көкирәклирини маңа көрсүтиштин уялғандәк,тәтүр қарап,қайтидин орап,орнида олтарди...

Мән йеп-йеник болуп қалғандәк едим. Өзәмни егиз асманда әркин пәрваз қиливатқан бүркүттәк һис қилаттим. Сәвәп,ғарниң асти көрүнмәс қәһригә,қараңғу түвигә чүшүп кетиватқан бир гөзәл пәрини,ажиз,мәсүм жанни,бир ата-аниниң арзулап өстүриватқан көз нури болған әзиз қизини билигидин тутувелип,уни өлүмдин,набут болуштин,шәрмәндә һаяттин,мусулман қиз-аяллириға тамамән ят,паскиничилиқ ишлардин қутулдуруп қалғанлиғимдин рази едим,хошал едим.

Әгәр Мәвлудә маңа бәргән вәдисидила туридиған болса,мән бу қизниң оқушини тамамлап,қолиға диплом елип,өйигә,ата-анисиниң алдиға қайитқичә уни өз ғәмхорлуғимға елишим үчүн ейтқан сөзимдә туримән. Айда 50 доллар! Бу мән үчүн ақча әмәс...Һаятиңда кичикинә болсиму бир яхши,соваплиқ иш қилғанға немә йәтсун! Сәвәп, мәнму,маңа меһри чүшүп қалған яхши инсанларниң яхшилиғини көрүп,уларниң ғәмхорлуғиға еришип,мошу күнләргә йәттимғу!...Әшу яхши инсанлар туви көрүнмәс ғарниң астиға чүшүп кетиватқан мени билигимдин тутувелип,мени набут болуштин сақлап қалди...

Мениңму бу қизға меһрим чүшүп қалған екән,демәк,униңға ярдәм қилиш,яхшилиқ қилиш пәризим һәм қәризимдур! Бу һесаплиқ дуния! Бу дунияда, болупму,қолиңдин келип турғанда Аллаһниң ажиз бәндилиригә ярдәм қилиштин,уларға ғәмхор болуштин,уларниң разилиғини елиштин,уларни хуш қилиштин артуқ соваплиқ иш,улуқ иш болмиса керәк? Болмайду һәм!...

 

Саунаға кирип кетишкән жигит-қизлар бир чағда чоқуришип чиқип келишти. Ақ простинини жигитләр белидин төвән,қизлар көкиригидин төвән оравелишқан. Улар үстәлгә келип олтиришти. Адилжан ташқарқи ишикниң йенидики кнопкини бесип қоюведи,һәйәл қилмай күткүчи жигит кирип кәлди.

-Адилжан ака,хизмәт?-дәп қолини қоштуруп турди.

-Тамақ тәйяр болған болса,елип киривериң?

-Хоп,һазир ака!-дәп чиқип кәтти.

-Қәйсәр ака,Мәвлудә яхши хурсәнт қилғанду сизни?-дәп Адилжан йенимда олтарған қизни ишарә қилди.

-Әлвәттә,Адилжан. Сиздин миннәтдармән!

-Сизла хурсәнт болған болсиңиз,мән хошал. Мән,мениң бу ағинилирим һәр қачан сизниң хизмитиңизгә тәйярмиз!...

Мәвлудә маңа лап етип қариди. Униң бу қаришидин,бу байвәччә жигитләрниң алдидики иззәт-һөрмитимниң чоңлиғиға һәвәси,маңа имрақлиғуси келиватқанлиғини сезип,көрүп,билгәндәк болдум.

Аридин көп өтмәй,күткүчи жигит билән йәнә бир яш жигит иккиси йоған гүллүк чинә лигәнләрдә догилап селинған,үстигә гөшләр бесилған полу елип киришти.

-Һә,полу кәлди,полу!-Адилжан орнидин турди.-Қени, орун бошутиңлар?

Икки лигән полуни қойидиған жай дәрру бошитилди.

Һо билән гүпүлдәп чиқиватқан әжайип хуш пурақлар димақларға урулуши билән иштәйләр ечилип кәтти.

-Әнди чай әкиривәтсәңлар болди?-деди Адилжан күткүчи жигитләргә.

-Хоп ака, һазир!-дәп улар бош чәйнәкләрни елип чиқип кетишти.

-Қени болмиса меһманлар,мәрһәмәт!-дәп Адилжан көпчиликни полуға тәклип қилди.

-Қени,қени,елиң,елиң!-бу сөзни һәммә бир-бирсигә қаришип тәкрарлашти.

-Қәйсәр ака,қени өзиңиз башлап бериң?-дәп Адилжан алқинини ечип,лигәндики полуни ишарә қилди.

-Бисмилла,-дәп лигәнгә қол узаттим...

Әжайип охшиған полуни һәммәйлән иштәй билән йейишип,қосақлар тойди. Аччиқ дәмләнгән көк чайдин ичип,һозурландуқ. Андин бирәр саатчә һәр хил қизиқ параңларни қилишип,юморларни ейтишип,раса күлүштуқ. Кейин дәстиханға дуга қилип,бүгүнки зияпәтни өз үстигә алған Адилжанға рәхмәтләр ейтилди.

Ақ пишма қиз Адилжанниң қулуғиға немиду бир нәрсә дәп пичирливеди,Адилжан;

-Бопту,бопту,шундақ қилиңлар!-деди.

Ақ пишма қиз сумкисидин салафан халтиларни чиқарди. Мәвлудә иккимиз чәттә параңлишип турғанлиғимиздин, йенидики икки достиға бирдин халтини бәрдидә;

-Қизлар, үстәлдикиләрни еливалайли?-деди. Қизлар сәл хижаләт болушқандәк қиливеди,Адилжан;

-Еливелиңлар,бекар қаламду бу йәрдә?... Һәммиси таза,өзимиз йегән. Ятаққа апирип йәйсиләр!-деди.

Шуниңдин кейин қизлар үстәл үстидики нәрсиләрни салафан халтиларға салди.Үстәл үстидики шунчә есил йемәкликләр билән мевә-чевиләрниң йеримиму йейилмәй шу петичә туратти.

-Қизлар буни наһайити тоғра қилди,-дедим мән достлириниң ишидин сәл хижаләт болғандәк қилған Мәвлудәни бу оңайсизлиқтин қутулдурушқа тиришип.-Һәммиси пакиз,таза,өзимиз йегән. Бу йәрдә қалса,жиғип апчиқип төкүшиму мүмкин?Тамақни исрап қилишқа,хорлашқа һәргиз болмайду. Ятаққа апирип,холодильникқа селип қойсаңлар болди. Қосақ ачқанда йәйсиләр.

Мәвлудә күлүп қойди,халас.

Абдиришит билән Османжан қизлирини өзлири апирип қоймақчи болди. Адилжан билән ақ пишма қиз,Мәвлудә төртимиз бизниң машинида кәтмәкчи болдуқ. Бүгүнки зияпәтниң һесап китавини қилиш үчүн пәстә қалған Адилжан билән униң йенидин айрилмай туриватқан ақ пишма қизни Мәвлудә иккимиз машинида олтирип күтүп туруш үчүн сиртқа чиқтуқ.

-Мәвлудә,жүрүң,машинида олтирип турайли?-дәп қизни машина ичигә елип кирдим. Бордочукни ечип,кичикинә сумкини алдим. Янчуққа селип жүрүшкә қолайсиз өзбәкниң пахал ақчисини мән дайим әшу сумкамда тутаттим. Бир калләк у ақчилардин 50 доллар миқдаридики өзбәк сомини санап алдимдә,Мәвлудәгә бериветип;

-Вәдә вәдә бойичә болсун. Әгәр вәдидә турмай,йәнила қиңғир дәссәп жүридиған болсиңиз...

-Яқ,яқ,Қәйсәржан ака,һеч қачанда,-дәп сөзимни бөлүвәтти Мәвлудә чөчүп туруп.-Маңа ишиниң,мән өлүмгә разимәнкен,ундақ паскиничилиқ йолларға әнди һәргизму аяқ басмаймән!

-Наһайити яхши,мениң чирайлиқ сиңлим,әқиллиқ сиңлим!-дәп мәңзигә силап қойдум.

-Мениң әқиллиқ акам,алтун акам!-дәп Мәвлудә мәңзимгә чоккидә бирни сөйүп қойди.

-Ақчини сумкиға селип қоюң,улар көрүшмисун?-дедим қизниң қолидики ақчиға қарап.

-Рәхмәт,ака,-дәп Мәвлудә ақчини сумкисиға дәрру селивәтти.

Аңғичә Адилжанлар чиқип келишти. Улар достлири билән хошлишип,машиниға кирип олтиришти.

-Кәттиқму,Қәйсәр ака?-деди арқа орунда ақ пишма қизни қучағлап олтарған Адилжан...

Йерим саатларчә меңип,қизларни ятақханисиға апирип қойдуқ. Хошлишиш алдида Мәвлудә мениң янчуқ телефонимниң номерини йезивалди һәм өзиниңкини йезип бәрди.

-Хош,Қәйсәржан ака,-дәп Мәвлудә мәңзимгә бирни сөйүп қойди вә арқисиға бурулуп,-Адилжан ака,сизгә чоң рәхмәт. Хош!-дедидә ,машинидин чүшүп қалди.

Азирақла маңғандин кейин Адилжан сөз башлиди.

-Қәйсәр ака,қандақ,Мәвлудә яқтиму сизгә?-дәп сориди.

-Яққанда қандақ,бәк чирайлиқ қиз екән.

-Яхши ойнамдекән?

-Әжайип, қалтис!

-Әжайип, қалтислиғи көрүнүп турупту.Сизму униңға бәк йеқип қалған охшайсиз?

-Шундақ болуши мүмкин?

-Мүмкин әмәс,шундақ!

-Сизниң ақ пишма қизиңизму бәк пәйзә,шох,очуқ-йоруқ,чақчақчи қиз екән!

-Яман әмәс,икки-үч қетим тамашә қилишқа болиду.

-Бу немә дегиниңиз,Адилжан?-дедим.

-Һәр күни полу йәвәрсиңиз,кейин легәнгә қариғиңиз кәлмәй қалиду. Бир күни полу,бир күни манта,бир күни ләңмән,бир күни шорва дегинидәк,бир қиз биләнла ойнавәрсиңиз,бәрибир бир күни зерикисиз. Йөткәп туруш керәк,Қәйсәр ака!-дәп күлди Адилжан.

-Шундақму боламду?

-Болғанда қандақ. Бу оюнниң қизиғи,ләззити,пәйзиси шуниңда әмәсму,Қәйсәр ака? Бу Ташкәнттә Мәвлудәдинму чирайлиқ,пәйзилири бар. Мәвлудә сизгә йеқип қалған болса,һазирчә шуниң билән тамашә қиливериң. Зериккиниңиздин кейин,униңдинму чирайлиқ,пәйзилири билән ойнитимән сизни!

-Маңа Мәвлудәдин башқиси керәк әмәс. У қиз маңа бәк йеқип қалди.

-Сизгила яққан болса,мәйли.Зериккичә униң билән тамашә қилип жүрүвәрсиңиз болиду.

-Униңдин зерикмәймән, дәп ойлаймән.

-Бопту. Маңа охшаш бәрибир бир күни зерикисиз. Башқиси билән ойниғиңиз келиду. Шу чағда маңа ейтипла қойсиңиз болди,Мәвлудәдинму есиллири билән тонуштуруп,ойнитимән сизни!

-Рәхмәт сизгә,Адилжан.

-Бу Ташкәнттәк әзими шәһәрдә янчуғиңизда ақчиңизла болса,болди,халиған оюн-тамашиңизни қилип жүрүверисиз...Техи бежирим,әр затини көрүп бақмиған сақ, гөзәл қизлардин бирсини сизниң қойниңизға салимән,бирсини өзәмниң қойниға алимән,чоң оюн-тамашини шу чағда қилимиз техи,Қәйсәр ака!-деди мәғрурлуқ билән.

-Бу дегиниңиз тоғра. Шуңа «пул болса,жаңгалда шорва»дәп бекар ейтмиғандә! Бирақ,...-дейишимгә,тамиғимға қаттиқ бир нәрсә түрүлгәндәк болдидә,тохтап қалдим.

-Немә бирақ?-дәп сориди Адилжан.

-Сиз ейтиватқан әшу бижирим,техи әр киши көрмигән сақ қизниң ипәт-номусини булғап,уни бузуп қойсиңиз,угал әмәсму униңға? Кейин бәрибир сиз уни хотун қилип өз илкиңизгә алмайсизғу?...

Мениң бу сөзлиримгә Адилжан қақахлап күлүп кәтти.

-Вай,Қәйсәр ака,әжайип инсансиздә,әжайип!-деди бир чағда күлкидин тохтап.-У қизни сиз айиғиниңиз,сизниң ичиңиз ағириғини билән башқилар уни айимайду,башқиларниң униңға ичи ағиримайду. Пәйти кәлгәндә, тарссидә уриветиду. Урғандиму сизгә охшаш,маңа охшаш яхшилар әмәс,әң яманлар уриветиду!...Шуниң үчүн,епи келип қалса,қарап олтирмай уруветиш керәк,Қәйсәр ака?...

Атисиниң дөлитидә бөрәкниң ичидики май мисали яшаватқан,һаятниң иссиқ-соғини баштин өткүзүп,жапа-машақитини тартип көрмигән,йоқсизчилиқниң,еғир турмушниң тәмини тетип бақмиған,пәқәткинә пул тепиштин,пул санаштин,оюн-тамаша,әйши-иширәттин башқини ойлимайдиған,ойлашниму халимайдиған Адилжанниң бу хил сөзлиригә,һаятқа,турмушқа толиму бепәрвалиғиға анчиму һәйран болуп кәтмәттим.

-Алдинип,яки болмиса ақчиға қизиқип,ипәт-номусини булғиған,бижиримлигигә дәз кәткән әшу хилдики қизлар бәрибир бир күни әргә тегидиғу. Әргә тәккәндә,ери «қени?»дәп сориса,немә дәп жавап бериду?-дедим Адилжанниң сөзигә жавап териқисидә.-Мана,сиз техи өйләнмигән жигитсиз. Аллаһ буйириса,бир күни сизниң өйлүнүш тойиңизни ойнаймиз. Сиз өйлүнисиз. Өйләнгән қизиңизни,никаһлап алған әшу жүптиңизни сиз ейтқан яман,яхшиларниң бирәриси уривәткән болса,қандақ қилисиз?

-Шу күнила көтигә тепип,ешәккә тәтүр миндүрүп қоғлаветимән. Шәрмәндә қилимән!-деди жиддий қияпәттә.

-Тохтаң,укам. Бу йәрдә ким әйиплик? Әшу қиз әйипликму яки әшу ақ көңүл,саддә,һәммигә бирдәк ишиниверидиған,яманлиқ дегәнни билмәйдиған яш қизни мәйли яхши болсун,мәйли яман болсун, һәр хил йоллар билән алдап йолдин чиқарған,уни уривәткән әшу жигит әйипликму? Мән ойлаймән,пәқәт әшу жигит әйиплик! Шуниң үчүн,укам,бирәвгә,болупму,Аллаһниң ажиз бәндилири һесапланған әшундақ қизларниң ипәт-номусини булғайдиған,уларни бузидиған ишларни һәргиз қилмаң? Аял кишиниң аһу-зари,көз-йеши яман,укам!...

Мениң сөзлирим тәсир қилдиму,билмәймән. Баятин шарақлап сөзләватқан Адилжан шүп-шүк болуп қалди. Хелидин кейин аста үн қатти;

-Қәйсәр ака,мән ундақ ишларниң у тәрәплирини һеч ойлимаптимән. Бәк тоғра гәп қилдиңиз...

Шу хил гәп-сөзләр билән өйгә келип қалғинимизниму билмәй қаптимиз.

Адилжан дәрвазини ачти. Мән машинини һойлиға һайдап кирип, өз орниға тохтаттим...

 

 

 

                                

                            Дачидики әйши-иширәт

 

Шуниң билән күнләрни қоғлап һәптиләр,һәптиләрни қоғлап айлар өтүп,жилларға улашти.  Ака-сиңил болушқан Мәвлудә иккимиз бир-бирсимизгә шу қәдәр үгинип,сирдаш-муңдаш болуп қалдуқкен,күн арилап дегидәк телефон арқилиқ болсиму сөзлишип турмисақ,һәптидә бир қетим көрүшмисәк,бир-бирсимизни көргүмиз келәтти,сеғинаттуқ. Бизниң сөзлиримиз түгүмәс еди. Бир-бирсимизгә бәк амирақ-имирақ едуқ. Мәвлудәниң сөзлиридин дана-данишмәнлик билинип туратти. Униң әқил-парасәтлик қиз екәнлигигә қайил едим.

Бош вақитлиримиз биллә өтәтти. Мәвлудәни базарға башлап берип,баһасиниң қанчә болушидин қәтьий нәзәр,мәвсүмлүк бир қур кийим-кечәкләрни,аяқ кийимлиригичә елип берәттим. Буниңдин Мәвлудә бирдә хижаләт болғандәк болса, бирдә толиму хошал болуп кетидиған. Һәр айда 50 доллар берип турушқа вәдә қилғинимға қаримай,һәр қетим учирашқинимизда  қизниң сумкисиға хелә нурғун ақча селип қояттим. Сәвәп,жигитләргә қариғанда,қизларниң хиражитиниң көп болушини яхши чүшүнәттим. Әң қисқиси,уларниң күндилик қоллинидиған,қолланмиса болмайдиған упа-әңликлиригиму хелә ақча керәк.

Һәр қетим көрүшкәнлиримиздә Мәвлудә бир қосақтин чиққан қериндишини жиллап көрмигән адәмләрдәк,мени көрүши билән һәр қандақ жайда «ака!»дәп өзини маңа ататти.Бойнумға есиливелип,кичик қизлардәк әрикиләп,мәңизлиримгә чокулдап сөйүп кетиду.

-Ака,сизни сеғинип кәттим?... Мениң Аллаһ бәргән жан акам,алтун акам!-дәп чачлиримдин,үзлиримдин сийпап әрикиләшлиридин кейин,мән иссиқ чайға чүшкән қәнт мисали шурридә ерип кетәттим.

-Мениң чирайлиқ сиңлим,әқиллиқ сиңлим!-дәп уни әркилитип,бурунини чимдап қояттим.

Мәвлудә маңа бәргән вәдисидә турди. Мусулман қиз-аяллири үчүн чоң гунаһ һесаплинидиған,кәчүрүп болмайдиған,көрүнгән әр кишиниң астиға чүшүп,ақча тапидиған паһишивазлиқ ишларни,ичиш-чекишләрни бир йолила тамамән ташлиди. Һазир у,қиз вақтидики пак,һая-номуслуқ,иман-етиқадлиқ Мәвлудә еди...

Буниңдин мән бәк хошал едим. Шундақ бир гөзәл қизни,йоқсузчилиқтин паһишивазлиқ йолға киришкә мәжбур болған Аллаһниң бу ажиз бәндисини әшу паскиничилиқ ишлардин қутулдуруп қалғанлиғимдин рази едим.

Иккинчи бир хошаллиғим,тикәндәк ялғуз мән житим йә сиңилниң,йә һәдиниң,йә ака-ининиң немилигини,қандақ болушини,бир қосақтин чиққан қериндашларниң бир-бирсигә болған меһри-муһәббити,қәдир-қиммити,көйүмчанлиғи дегәнгә охшаш нәрсиләрниң қандақ болушини билмәс едим. Қериндашниң отиниң тәптини,иссиғини,қайси дәрижидә көйдүрүп,яндурушиниму билмәс едим. Сәвәви,мәндә у нәрсиләрни билдүридиған қериндаш йоқ еди!

Мән әшу йоқ нәрсәмни тепивалған едим!...

Мәвлудәниң мени көрүши билән «ака!»дәп жүгүрәп келип, бойнумға есилип; «Аллаһ бәргән жан акам,алтун акам!...Сизни сеғинип кәттим?!...»дегәнгә охшаш сөзләр билән әркиләшлиридин қәлбим,пүтүн вужудимға тәсвирләп йәткүзүш қийин болған,мәндә илгири-кейин болуп көрүлмигән бир түрлүк шерин,ләззәтлик сезим еқип кирип,әжайип бир һис-туйғуларға ғәриқ болаттим...

Булар ишқи-муһәббәттә пәйда болидиған сезим,һис-туйғуларға тамамән охшимас еди!...

Бәлким,қериндашниң оти,муһәббити шундақ болидиғанду?

Буни мән билмәс едим.Сәвәп,йәнә қайтилаймән,мән қериндаш дегәнниң отини билмәс едим!

У йоқ нәрсә,һазир мәндә бар! Мән буниңдин хошал,рази едим!

 

Адилжан ағинилири билән мени бир нәччә қетим саунаға тәклип қилди.Беришқа унимидим.

-Әжайип зор,бир-бирсидин гөзәл,яш қизлар!...Улар билән бүгүн жүрәк қанғичә бир ойнап келәйли?-деди Адилжан бир күни.

-Адилжан,рәхмәт сизгә. Мән баралмайдиған охшаймән.

-Немишкә,немишкә баралмайсиз?

-Көңлүм тартмайду.

-Һә,болди. Сизниң көңлүңиз немигә тартиватқанлиғи,кимгә тартиватқанлиғи чүшүнишлик. Сизниң көңлүңиз пәқәт Мәвлудә хенимғила тартиду,шундақму?

-Шундақ. У яхши қиз. Маңа бәк яқиду!-дәп ялған гәп қилишқа мәжбур болдум.

-Бирсигила чаплишиваламсиз? Йәңгүшләп туруш керәк,Қәйсәр ака!

-Көп йәңгүшләвәрсиму болмас?

-Қизиқ жигитсиздә,Қәйсәр ака. Қанчә көп йәңгүшләп турсиңиз,шунчә яхшидә! Уларниң бир-бирсигә охшимас жайлири көп. Мәсилән,ойнашлири,ойниған вақиттики қилиқлири,наз-хулиқлири дегәндәк,бир-бирсидин есил,пәйзә, тамамән пәриқлинип туридиған тәрәплири көп болиду...Бу һаятниң қизиғи,пәйзиси,бу оюн-тамашиниң ләззити әшундақ йәңгүшләп туруштидә?-дәп күлди Адилжан.

-Көп йәңгүшләверип,бир күни тарсла қилип,яман кесәлләрни жуқтуривалсиңиз,қандақ қилисиз?

-У тәрипидин хатиржәм болуң. Униңдин қоғдунушниң йол,амаллири йетип турупту...

-Мундақ ишни көпчилик билән қилиш бир түрлүк екән.Әң яхшиси ялғуз қилған,мәхпий қилған әвзәл охшайду?

-Һә,демәк,һәммә нәрсә чүшүнишлик,-деди Адилжан.-Мәвлудә бешиңизни раса айландуруп,сизни өзигә йелимдәк чаплавалған көрүниду...Уни тоғирлап жүридиғансизду?-дәп сориди.

-Һә,әлвәттә. Сеғинған чағда,ялғуз,мәхпий һалда,-дедим ялған гәп қилип.

-Ундақ болса,мәйли. Заримиз бару,зоримиз йоқ,Қәйсәр ака.-деди Адилжан мениң саунаға бармаслиғимға көзи убдан йәткәндин кейин.

-Мени чүшәнгиниңизгә рәхмәт,Адилжан,-дедим.

Мениң ғожайиним Әкрәмжан ака билән униң бу кәнжә,оюнчи оғули Адилжан иккиси бир-бирсидин қелишмай бәсләшкәндәк,бу дунияниң қизиғини көрүп, һаятниң ләззитини сүрүп жүрмәктә еди.

Мал-дунияси йетәрлик,һеч нәрсидин ғәм-қайғу,тәшвиши йоқ бу ата-бала үчүн дунияниң қизиғи,һаятниң ләззити һесапланған әйши-иширәттин артуқ һеч нәрсә йоқ һәм болушиму мүмкин әмәс! Һәр қандақ әркәкниң көзи чүшидиған,амма қоли йетивәрмәйдиған сәрвиқамәтлик гөзәл жананни қойниңға селип бир ятсаң,атиниң тәсәвурида бир яширип,раһәтлинип қалисән,балиниң нәзирида бу һаятта буниңдин артуқ қизиқ,пәйзә,раһәт,сени хуш қилидиған нәрсә йоқ!

Яхши-яман һәр қандақ ишларда бу дунияниң сориғи болидиғанлиғидин болса керәк, «һесаплиқ дуния»дәп қоюшидекән? Муқәддәс Қурьану кәримдин оқуғанмән. Аллаһтаала өз бәндилирини байлиқ һәм намратлиқта синайдекән. Бирлиригә һесапсиз мал-дуния бәрсә,бирлирини бир парчә нанға зар қилидекән!

Аллаһтааланиң әшу намрат бәндиси қанчә жапа тартсиму,машақәт көрсиму,қараңғу гөрдә әмәс,йәрниң үстидә жүргүнигә,төрт мөчүси сақ йәр дәссәп жүргүнигә,күнниң сериғини көрүп яшаватқиниға Аллаһға миңларчә шүкри кәлтүридекән!... Әнди раһәт-парағәттә яшаватқини болса,мал-дунияси қанчә көпәйгәнсери,униң көзи кичикләп,дуниясини  йәниму көпәйтсәм,һәммидин жуқури турсам,дәп арман қилидекән! Шу арқилиқ униң көрәң-тәкәббурлиғи техиму ешип,һәмминиң өз әтирапида пәрванидәк жүрүшини,итаәтмән қуллардәк баш егип турушини,көңли немигә таритса,немини истисә,шу иш чоқум бәжирилиши керәк,дәп ойлайдекән. Бу ишлар чоқум шундақ болуши керәк,униңсиз башқа йол йоқ,дәп һөкүм чиқиридекән. «Аллаһ мени шундақ яратти. Мән бу дуниядин мошундақла өтүп кетимән»дәп һесаплайдекән!

Бу йоруқ дунияда,бу һаятта яхши әмәл қилсаңму,яман иш қилсаңму,һәммини жуқуридики Аллаһ көрүп туриду. «Яхши әмәлләрни қилсаң,Аллаһ сени мукапатлайду,яманлиқ ишларни қилсаң,Аллаһ сени жазалайду! Һәр қандақ иш у дунияға қалмайду.Яхшилиқму,яманлиқму мошу йоруқ дуниядила таразиға селинип,һесап-китап қилинип пүтиду!»дейишидекән адәмләр!

Әкрәмжан ака мениң шаһитлиғимда яман бир иш,әски бир иш қилған еди!...

Атмиш яшларға тақап қалған бу кишиниң өз мәхситигә йетиши үчүн әшундақ рәзилликкә беришини һеч ойлимиған екәнмән.

 

Бир күни әтигәндә Әкрәмжан ака маңа,чүштин кейин бир ағинә инисиниң дачисиға чиқидиғанлиғини,йемәк-ичмәк,у,бу нәрсиләрни елип келишимни ейтип,бир калләк ақча бәрди.

-Гөшни алмаң,йолдин еливалимиз. Иссиқта бузулуп қелиши мүмкин. Башқа нәрсиләрни аливериң?-деди.

Мән «хоп»дәп базарға кәттим.

«Байниң пули,очақниң күли»дегән екән. Адәттики адәмләрниң қоли йәтмәйдиған базардики йемәкликләрниң әң сәрхиллиридин аз-толидин елип,коробкиларға салдим. Һарақниң,коньякниң,виноларниң һәм һәр хил мевә сулириниңму байвәччиләр ичидиған әң қиммәтлиридин алдим. Өйгә кәлдим.

-Һәммини тоғирлидиңизму?-дәп сориди Әкрәмжан ака.

-Һә,өткәндикидәк нәрсиләрни алдим. У ағинә укиңиз бир хурсәнт болиду!-дедим алған базарлиқларни ейтип.

-Наһайити яхши,-дәп керилди Әкрәмжан ака.-Һәдиңизниң тамиғи тәйяр болуп қалди.Тамақ йәвелип,андин маңайли!...

 

Шәһәрниң сиртидики,бостанлиқ ичидики анчә чоң болмисиму,чирайлиқ дача-өйгә саат төртләр чамисида йетип бардуқ.

Оттуз яшниң үстидики егиз бойлуқ,инчикә бурути өзигә бәк ярашқан қара қаш,ақ үзлүк жигит бизни интайин хуш-хойлуқ,чәксиз илтипат билән қариши алди. Машина багажидики коробкиларға селинған нәрсиләрни вә йолда еливалған арқа сан қой гөшини көргинидин кейин техиму ечилип кәтти.

-Әкрәмжан ака,әжайип адәмсиздә! Мәрт-сехилиққа кәлгәндә,һеч кимни алдиңизға өткүзмәйсиз,-дәп разимәнчилигини,хошаллиғини билдүрди Исмәтжан исимлик у жигит.-Аварә бопсиз. Сизни хизмәткә селип қоюптимиз?

-Әрзимәйду,-дегән байвәччә акимиз қолини кәйнигә қилип һойла ичидә у яқтин,бу яққа меңишқа башлиди.

-Бизниң кәлгинимизгиму йерим саатларчә болди.Такси билән чиқтуқ,-деди  Исмәтжан ака коробкилардики нәрсиләрни мән билән биллә еливетип.

-Меһманлириңиз көрүнмәйдиғу?-сориди Әкрәмжан ака әтирапиға қариғандәк болуп.

-Бар,өйдә,-дегән у ишик тәрәпкә қарап вақириди.-Қизлар,һай қизлар,бу яққа чиқиңлар?!

Һәйәл қилмай бир-бирсидин гөзәл,икки пәри «Әссаламуәләйкүм!»дәп чиқип келишти...

Мән уларниң гөзәллиги алдида лал болдум. «Паһ,немә дегән чирайлиқ,гөзәл пәриләр булар!...Мошундақ чирайлиқ қизларни туққан қандақ аниларду,һә?-дәймән өзәмгә-өзәм.-Бүгүн бу аһу көзләр билән әйши-иширәт қалтис болидиған охшайдудә?...Ақча дегән немә қилмайду,һә!...»

Қақақлишип күлүшкиничә өйниң ичидин чиқип кәлгән қизлар һә дегәндә мени көрүши билән бир-бирсигә лап қаришивалдидә, «Байвәччә акимиз мошу жигит екәндә!»дегәндәк,мениң айиғимдин бешимғичә бир пәс һәм қизиқиш һәм һәвәс билән беқишти. Тәбәссүмгә толған чирайи,күлүп турған көзлири техиму гүл-гүл болуп ечилип кәтти...

Кейин,кейин уларниң чеһрисидики у гүл-гүл ипадиләр бирдин өчти. Өчкини, һойла ичидә қолини кәйнигә қиливелип у яқтин-бу яққа меңип жүргән қосақлиқ,бешидики шалаң чачлирини қирип чүшүривәткән Әкрәмжан акиниң биз тәрәпкә келиши билән,уларни бу йәргә елип чиққан өй егиси Исмәтжан акиниң;

-Мән силәргә ейтқан Ташкәнттики намдар Әкрәмжан байвәччә дегән акимиз мошу киши болиду!-дәп тонуштуруши болди.

Мән қизларға дәрру қаридим. Улар бир-бирсигә лап етип қараштидә,бу икки гөзәлниң чирайидики қизғинлиқ кәйпиятниң бирдин өчкәнлигини шу заман сәздим. Сәздим әмәс,көрдүм...

Сәмирип,қосақ селип кәткән,бешидики чечини қирип чүшүривәткән пақшәк баш,көзлири атниң көзидәк йоған,қап-қара бу адәм тонушушқа кәлгән бу яш,чирайлиқ,һөснидар қизларға бир көрүштила яқмай қалғанлиғини бирдин байқидим,билдим.

Өй егиси қизларни Әкрәмжан байвәччигә тонуштурди.

«Бу йоған қосақ байвәччә хотун-қизларға тоймайдиған адәм екәндә?-дәймән өзәмгә-өзәм.-Бир әмәс,икки хотуни, шундақ чирайлиқ,яп-яш кичик хотуни турупму ойнаш қилғини қилған...Мүмкин, униң бу иши тоғириду? Тепиватқан ақчини қойидиған жай тапалмайватқандин кейин, униң кичикинә бир қисмини мошундақ оюн-тамашиларға хәшләватқини бәлким тоғириду? Кониларниң «...чишиңниң барида гөш йә»дегини мошуду? Бүгүн,бу хали жайда, әшу яп-яш чирайлиқ икки қизниң бирсини бу қери байвәччә қойниға салиду...Паһ,ақча дегән әжайип нәрсикәндә?!..Мүмкин,бу қизларму Мәвлудәгә охшаш ақчиға зар болуп,тенини әрзимәс ақчиға сетишқа амалсиздин мәжбур болуп жүргән бир бечариләрду?...»

-Қәйсәр,сиз қайтивериң!-Әкрәмжан акиниң бу сөзи хияллирим жипини үзүп ташлиди.-Саат тоққуз,онларда кәлсиңиз болди?-деди.

Мән «хоп»дедимдә,машиниға олтардим...

Мундақ чағларда мән,йәни баһар,яз,күз пәсиллиридә фазендидики Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамниң йениға кетәттим. Қиш күнлиридә болса,уларниң шәһәрдики өйигә бараттим. Мениң барар өйим,қонар қондиғим шу жайлар еди. Бу Ташкәнттә мениң улардин башқа йоқлап баридиған,бирдәм-йеримдәм болсиму дидарлишип олтиридиған йеқинлиримдин һеч кимим йоқ. Шуңа машинини шу яққа бурап,уларниң йениға кетәттим.

Зибиниса анам;

-Вай,айлинип кетәй балам,хуш кәпсиз!-дәп ғолумни қеқип,пешанәмгә сөйүп қарши алатти.

Муһәмәт тағам;

-Һә,Қәйсәр оғулим,кәлдиңизму?-дәп бағриға басатти.

Бүгүнму шундақ болди.

-Вай,айлинип кетәй балам,кәлмигиниңзгә көп болуп кәттиғу?-деди Зибиниса анам.

-Ана, өткән һәптидә кәлдимғу,-дедим күлүп.-Бир һәптидин икки күн өтти бүгүн.

-Шундақму?-деди Зибиниса анам тағамға қарап қоюп.-Бир һәптиңиз бир айчә билинип кәтти маңа!

-Қәйсәр,оғулим,көрдиңизму,кәлмигиниңизгә бир һәптә икки күн болған екән,аниңиз үчүн бир айдәк билинипту?-деди тағам күлүп.

-Рәхмәт,ана. Мениң бу Ташкәнттә силәрдин башқа кимим бар дәйсиз? Бош вақит тапсамла,силәрниң йениңларға келишкә,сиз әзизлиримни көрүшкә алдираймән?-жүригимдики һәқ гәпни ейттим.

-Ишләватқан адәмниң вақти болувәрмәйдудә,аниси,-деди Муһәмәт тағам.-Әкрәмжан дегән бу әзими Ташкәнттәк шәһәрдики чоң байвәччиләрниң бирси! Шундақ болғандин кейин,униң ишлириму көптә?

-Тоғра ейтисиз,таға. Әкрәмжан акимизниң бармайдиған жайи,кирмәйдиған төшүги,сөзләшмәйдиған адими йоқ. Силәргә ейттимғу,өткәндә бир қетим Әнжанға берип кәлдуқ. Бир-икки қетим Термиз шәһиригә бардуқ. Бүгүн хожайинни ағинилири меһманға чақирған екән. Шу йәргә апирип қойдум. Саат тоққузларда келиң,дегинидин кейин,тоғра бу яққа кәлдим,-дәп бовай-момайға мәлумәт бәргәндәк болдум.

-Бопту,айлинип кетәй,балам. Йолларда авайлап меңиң,яратқан егәм хейим-хәтәрдин,тоғра бала-қазалардин сақлиғай!-деди Зибиниса анам меһриванлиқ билән.

-Ата-аниңиз течлиқту? Телефон билән сөзлишип туридиғансизду?-дәп сориди Муһәмәт тағам.

-Һә,пат-пат сөзлишип туриватимән. Һәммиси течлиқ-аманлиқ. Силәргә чоң-чоң дугайи саламларни ейтишиду. «Һазирчә бу яққа келимән дәп ойлима. Шу яқта жүривәргин. У байвәччә техичә аччиғидин қайтқини йоқ!»дейишиватиду. Мениңму Алмутиға кәткүм йоқ. Ташкәнткә үгүнип қалдим. Ишимму яман әмәс. Әкрәмжан акимиз яхши айлиқ төләватида,-дәп,ата-анам һәққидә һәр қетимқидәк қип-қизилла ялған гәп қилдим. Мошундақ ялған гәп қилишқа мәжбурмән. Ялған гәп қилимәндә,кейин «Вақти кәлгәндә һәммини очуқ ейтармән,раст гәп қилармән» дәп,өзәмни-өзәм йопатқандәк болимән,халас.

«Аллаһ дөләтни яшлиқта әмәс,қериғанда бәргин?...Қериғандики алжиштин,мәйнәттин,хорлуқтин өзәң сақлиғин!»дәп Аллаһдин соришиду адәмләр! Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамға дөләтни Аллаһ қериғинида сехилиқ билән бәргән...Бу бовай билән момайниң кийидиғанға учиси,йәйдиғанға еғизи йоқ! Һәммә нәрсә йетәрлик,баяшаят. Үч оғули билән бир қизи,бир-бирсидин есил келинлири билән күйоғули бовай билән момайниң әтирапида пәрванә,уларни алқинида алма қилип көтүриватқан. Бир-бирсидин татлиқ,омақ,әқиллиқ,көйүмчан нәвирлиричу? Уларниң өзи бир дуния!...

Қериғинида чәксиз бәхит,дөләттә яшаватқан бу ата-аниға һәвәс қилимән. Бу әжайип бовай-момайниң тениниң таза болуп,узақ яшишини,йүз яшқа киришини вә униңдинму ешип кетишини Аллаһдин сораймән.

«Адәм қериғанда көңли толиму назуклишип кетиду»дәп қойидекән? Тоғра ейтилған сөз! Сәвәп,әшу назук көңүл әрзимәс,кичикинә нәрсидин қелиши мүмкин? Әшу назук көңүлни әрзимәс,кичикинә бир нәрсидин еливелиш,чәксиз разимәнлик,хошаллиққа бөләветишму мүмкин екән? Буни мән Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамдин көрдүм,билдим,уларни чәксиз миннәтдар қилдим,көңлини алдим,хошал қилалидим...

Бу ишим үчүн өзәмдин-өзәм рази,хошал болған едим.

«Қәйсәр,сән әқиллиқ жигитсән!»дәп,өзәмни-өзәм махтидим.

Бу иш шундақ болди.

Әкрәмжан байвәччә мени өзигә һәм қоғдиғучи һәм шофер қилип ишқа елишни Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамдин сориди. Улар разилиқ беришти. Шуниң билән мән у байвәччиниң муһапизәтчиси һәм шофери болуп ишқа  кирдим. Бир ай тошти дегән күни Әкрәмжан ака маңа,мән ойлиғандинму нурғун айлиқ мааш бәрди.

Биринчи айлиқ маашимға атам орнидики атам Муһәмәт тағамға,анам орнидики анам Зибиниса анамға соға алмақчи,уларни хуш қилмақчи болдум. Қандақ соға елиш керәк? Бу мән үчүн наһайити чоң,қийин мәсилә еди. «Немә алсам болар?»дәп ойлаймән. Уни алайму,буни алайму дәймән. Бирсиму көңлүмгә яқмайду,тоғра кәлмәйду. Бир күн кәч киргичә ойлидим. Лайиқ һеч нәрсә тапалмидим.

Зибиниса анамға алтун һалқа яки алтун үзүк алай дедим. Яқ,болмайду. Зибиниса анамниң қулақлирида,бармақлирида нәччә миң долларлиқ бриллант көзлүк һалқа,үзүкләр турупту. Муһәмәт тағамниң үсти-бешидики меһмандарчилиқ кийим-кечәклири мән дегән министирда йоқ. Әң есил,әң қиммәт баһалиқ кийимләр.

Нери ойлап,бери ойлап,ахир алидиған соғамни таптим. Базарға бардим.  Зибиниса анамға базардики әң чирайлиқ,әң есил ромалдин бирини алдим.            Зибиниса анам яқтуридиған асман рәңни таллидим. Муһәмәт тағамға доппа базиридики әң чирайлиқ,әң қиммәт дегән доппидин бирни алдим. Муһәмәт тағам яқтуридиған бадам гүллүкни таллидим.

Уларниң алдиға—фазендиға учуп дегидәк чиқтим. Биринчи айлиқ маашимни алғанлиғимни,биринчи маашимға уларға шу әрзимәс соғиларни елип чиққанлиғимни ейтип,Муһәмәт тағамниң бешиға доппини кийгүзүп,Зибиниса анамниң бешиға ромални селип қойдум.

Вай,шу чағдики бовай-момайниң хошал болғанлиғини сорима! Уни тил билән йәткүзүшкә тилим ажизлиқ қилиду,қәғәзгә чүшүришкә қәләм ажизлиқ қилиду.

Мән бу қәдирданлиримниң,әзизлиримниң яшанған чағдики толиму назуклишип кетидиған әшу көңлини,кичик балиларниңкидәк болуп қалидиған сәби көңлини әшундақ әрзимәс,кичикинә нәрсиләр билән алған едим.

Шуниңдин кейин мән улар үчүн техиму улуқ инсанға айландим. Бовай-момай мени өз пәрзәнтлиридәк әзиз көрүп кәтти. Һәр қетимда уларниң алдиға чиққинимда,Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамниң мени көрүп хошаллиғи ичигә сиғмай кетиду. Зибиниса анам; «Вай,айлинип кетәй балам,монуни йәңа,монуни ичивелиңа?»дәп,дәстихан үстини толтуруветиду. Муһәмәт тағам иккимизниң қизиқ параңлирини Зибиниса анам раһәтлинип тиңшатти. Мән бу әзизлиримниң көңлини елиш,уларни хуш қилиш үчүн яхши,шерин сөзләрни қилип,китаплардин оқуған,атамдин аңлиған қизиқ,тәсирлик һекайиләрни образлиқ қилип сөзләп беришқа тиришаттим...

-Қәйсәр оғлум,бүгүн чиққиниңиз тола убдан бопту,-деди тағам хошал болуп.-Аниси,бу балаң яхши көрүдиған ғаз гөши бесилған полу қилғин әнди?

-Әлвәттә,баятин мәнму шундақ ойлавататтим,-деди Зибиниса анам.

-Ана,сизни аварә қилип қойидиған болдум?

-Аварә болидиған немиси бар,айлинип кетәй?

-Анамниң ғаз гөши бесип ейтидиған полусини мән пүтүн тамақниң шаһи дәп һесаплаймән!

Мениң бу сөзимдин Зибиниса анамниң көңли көтүрилип кәтти. Һәқиқәтәнму Зибиниса анам тамаққа бәк уста аял. Фазендида яш хизмәткар аялниң барлиғиға қаримай,Зибиниса анам тамақни өзи қилатти. Зибиниса  анамниң әткән тамақлириниң қайси түри болмисун,мән мәрһум анам ейтип беридиған әшу тамақларни анамниң қолидин  йегәндәк,раһәтлинип йәттим,йәп-йәп тойматтим.

Бу күни йәнә шундақ болди. Зибиниса анамниң семиз ғаз гөшини басқан полусини иштәй билән раса йедим...

 

Байвәччә хожайинниң дегән вақтида дача өйгә бардим. Улар бараң астиға қоюлған үстәлни чөрәдәп олтиришқан екән.

-Һә,кәлдиңизму?-деди Әкрәмжан ака мени көрүши билән.

-Һә,кәлдим. Қандақ,яхши олтирипсиләрму?-дәп сорап қойдум.

-Наһайити яхши. Келиң укам,бу яққа өтүң,-дәп Исмәтжан ака мени олтиришқа тәклип қилди.

Олтардим. Йәйдиған нәрисиләр йейилип,ичилидиған нәрисиләр ичилип болған охшайду.Үстәл үстидә бир вазида үзүм,ағзи ечилған йерим коробка школад,йерим ботулка коньяк,йерим ботулка һарақ. Булардин башқа артуқ һеч нәрсә йоқ еди. Һәммә яқ жиғиштурулуп,сәрәмжанлаштурулуп бопту.

-Аминә,шофер акиңизға чай елип келиң?!-дәп Исмәтжан ака қазан бешида у,бу ишларни қилип жүргән қизға муражиәт қилди.

-Һазир,Исмәтжан ака,һазир,-шарақлап сөзлиди қиз.

-Исмәтжан,қени келиң,иккимиз бир елип қояйли?-дәп Әкрәмжан байвәччә қәдәһни қолиға алди.-Бүгүн мениң иштийим бәк ечилип кәткәнму,һәйранмән. Һарақ зади алмайватиду?

-Көңүл хуш болғанда шундақ болиду,Әкрәмжан ака,-дәп у қәдәһни қолиға елип орнидин турди.-Қени,елип қояйли?

Улар гүп-гүп қилип ичиветишти. Үзүмдин бир-икки талдин еғизиға селишти.

Шу арида Аминә исимлик қиз чәйнәктә чай елип кәлди.

-Әкрәмжан ака,чай қуяйму?-дәп сориди у қиз.

-Яқ,мән бүгүн чай әмәс,һарақ ичимән. Исмәтжан,қени,қуюң?-деди.

-Хоп ака,хоп!-дәп байвәччиниң рюмкисиға һарақ,өзиниң рюмкисиға коньяк қуйди.

-Қени ака,чай елиң!-дәп қиз маңа пиялида чай сунди.

-Рәхмәт!-дәп пиялини алдим.

Чай ичкән болуп,йәр астидин оғурлиқчә байвәччигә вә униң йенида олтарған қизға қарап қоюмән.

Әкрәмжан ака хелила кәйпә болуп қапту. Мончидин һели чиққан адәмдәк қизирип кәткән. Тақир башлиридики тәр тамчилири пақирап туратти. Пүтүн салмиғини астидики орундуқниң арқа сүйәнчигигә ташлиған һалда олтарған бу байвәччә калидәк пушулдатти.

Икки қизниң бирси йәни Аминә исимлик қиз бәк ечилип кетипту. Кепинәктәк учуп,у-бу ишлар билән мәшғул. Арилап-арилап Әкрәмжан акиға қарши олтарған өй егиси Исмәтжан акиниң алдиға келәтти. Туруп-турупла униң арқисиға өтүп,униң икки билигидин тутқандәк қилип,шох күлүп,әрикиләп-назилинип,Исмәтжан акиниң мәңзигә мәңзини сүрикәп,аирилап сөйүпму қоятти.

«Һә,демәк,бу хеним мошу кишиниң ойниши екәндә?-дәп ойлидим.-Ечилип кәткән бу хенимниң әрикиләшлиригә қариғанда, «оқәт»яхши болған охшайдудә!...Мону чирайлиққа немә болғанду?-дәп байвәччиниң йенида олтарған,баятин бери мән бир еғиз сөзини,авазини аңлимиған,алдидики қәдәһни қолиғиму алмай,чирайиниму ачмай,хапа,рәнжигәндәк турған қизға қаридим.

Қизниң бу олтириштики көрүнүши,иштанға чиқирип қоюп,анисиға ейтиштин қорқуп,бирси бир нәрсә десә,паңңидә етилип,жиғлап кетидиған кичик балини көз алдиңға бирдин кәлтүрәтти.

Бу қизниң буниңдин бәш-алтә саат илгәрки көрүнүшидин бирәр әсәрму қалмиған. Қапақлири отуқап,көзлири қизирип кетипту. Бая мән көргән һәр қандақ кишини паһ дегүзидиған,иллиқ тәбәссүмгә толуп-ташқан чирайи солашқан. Бәригидин үзүлүп,аптапта қелип солишишқа башлиған гүл мисали бешини саңгилитип,жим-жит олтиратти...

«Байвәччә билән бу хенимға немә болғанду?-дәймән өзәмгә-өзәм.-Бу байвәччә акимиз һарақни бунчилик көп ичмәйдиған...Бүгүн немә болди униңға? Хошаллиқтин ичиватамду яки хапичилиқтин? Мундақ жайларда,чоң-кичик сорунларда,меһмандарчилиқларда,зияпәт-олтиришларда Әкрәмжан акиниң бирәр қетим хапа болуп,рәнжигәнлирини көргән әмәсмән. Дайим хошал,бәхтияр! Һәммә униңға хошамәт қилип,алдида қол қоштуруп турған. Хелә-хелә түзүк адәмләр ағизлиридин шөлгәйлири аққичә уни махтап-мәдһийләватқан. Мундақ чағларда у,ғадийип-гедәрәп,толиму тәкәббурлишип,әтрапидикиләрни яқтурмиғандәк,алдиға салам беришкә кәлгәнләргә қолиниң учинила берип қоюп,бойнини ғаз мисали созуп,һәр ян қариғандәк туривалатти. Әтрапидикиләр униң нәгә,кимгә вә немә үчүн қараватқанлиғиниму биләлмәс еди.

Төртийләндин йәни әркәк-уриғачи икки жүптин башқа һеч ким йоқ бу азадилик жайдики әйши-иширәттин бу байвәччә акимиз хапа болуп,рәнжип қалса,шу заман маңа телефон берип,бу йәрдин аллиқачан кәтип қалатти. Демәк,у хапа әмәс,хошал! Хошаллиқтин ичиватқан болса керәк?

Демәк,бу әркәк хошал! Әву уриғачи немә үчүн хапидәк,бир нәрсидин қаттиқ рәнжигәндәк қилиду? У хенимға немә болған? Немә үчүн хапа? Байвәччә акимиз уни рәнжитип қойғанму йә? Яқ,мундақ оюн-тамашә вақтида Әкрәмжан байвәччә қиз-чоканларни һеч қачанда хапа қилған әмәс. Әксинчә, һәммә униңдин бәк рази,хошал болуп кетишиду. Сәвәп,байвәччә акимиз бундақ жайда, бундақ « иштин» ақча айимайду. Бирниң орниға иккини,иккиниң орниға төртни,төртниң орниға сәккизни бәргини бәргән!...

Бу соалларға мән,қизларни өйлиригә апирип қоюп,андин Исмәтжан акини өйигә елип кетиватқанда,арқида олтарған Әкрәмжан ака билән у иккисиниң машина ичидә қилған сөзлиридин толуқ жавап алғандәк болдум.

Уларниң һәр иккиси хелила кәйпә еди. Немә дәп,немә ейтиватқинини билмәс еди.

-Һә,Әкрәмжан ака,бүгүнки тамашидин хошал болғансиз?-дәп сориди бир чағда Исмәтжан ака.

-Рәхмәт сизгә. Әр киши дегән сизгә охшаш вәдидә туруши керәк,-деди Әкрәмжан ака.

-Бу ишта Аминәханниң хизмити чоң болди!

-Шуниң үчүн у чирайлиғиңизниму рази қилип қойдум.

-Рәхмәт сизгә,Әкрәмжан ака. Аминә сиздин бәк рази бопту.«Әкрәмжан акам толиму мәрт,сехи адәм екән»дәп,сизни махтап бәрди маңа.

-Һә,Аминә зор қиз екән. Сизни бәк яхши көрүдикән?

-У иккимизниң жүрүватқиниғиму бәш-алтә ай болуп қалди. Өткән жили әргә тегип,у ери билән көпму турмай ажиришип кәткән екән. Әң яхши йери, балиси йоқ...Сиз ейтқандәк,зор чокан. Өзәмму яхши көрүмән уни. Сизгә охшаш иккинчи хотунлуққа еливалаймекин, дәп жүрүватимән?

-Болидиған иш. Иккинчи хотунлуққа еливалсиңизму болиду.

-Мәнму шундақ ойлаватимән. Униң маңа йеқиватқан йери,Әкрәмжан ака,шәһәрниң мәркизидә икки ханилиқ өйи бар. Өзи ялғуз туриду дәң!

-Ундақ болса,техиму яхши екәнғу?Тәйяр хотун,тәйяр өй!-дәп қақахлап күлди Әкрәмжан ака.

-Өткәндә сиз ейтқандин кейин мән униңға;«Техи әр киши көрмигән бижирим,чирайлиқ қиздин бирни тепиң? Бәк зор бир байвәччә акимиз бар,шуниңға тонуштурайли...У қизни акимиз яхши рази қилиду!»девидим,өзиңиз көрдиңиз,бәк гөзәлдин бирни елип кәпту,-деди Исмәтжан ака.

-Гөзәллигидә гәп йоқ,-деди Әкрәмжан ака бир-икки қетим «һиқ-һиқ»қилип кекәргәндин кейин.-Бүгүн бир яширип қалғандәк болдум.

-Анисиниң сүти еғизидин кәтмигән яш,чирайлиқ қизлар билән ойнап жүргәндин кейин,әлвәттә,яширисиздә,ака!-деди у күлүп.

-Һә дегәндә у қизиңиз; «Вай,Әкрәмжан ака,сиз мениң дадамдинму чоң адәм екәнсиз? Мән сиздин уюлимән. Мени қучағлимаң,мени сөймәң!»дәп өзини мениңдин елип қачти. Маңа йеқин келәр түри йоқ. Әгәр сизниң әшу дориңиз болмиғинида,у бәрмәтти...Сиз у дорини униң ичиватқан сокиға көрсәтмәй селивәткиниңиздин кейинла иш башқичә болуп кәтти.

-Қиз-чоканлар әмәс,һәр қандақ асав байтални бир пәстә жугачлитип,үстигә минсиңизму чичаңлимас қилип қоюдиған у дорини тепиш бәк қийинға чүшти дәң,Әкрәмжан ака?

-Шу хизмитиңиз үчүн әнди, өткәндә ейтқан ишиңизни бәжирип беримән. Хатиржәм болуң!-дәп йәнә «һиқ-һиқ»кекәрди Әкрәмжан ака.

-Шу ишни бәжирип бәрсиңиз мән үчүн чоң иш,чоң яхшилиқ қилған болаттиңиз?-дәп ялвурди у.

-Хатиржәм болуң,-деди байвәччә акимиз.-Асав тайчақни бирдин жугачлитивәткән әшу нәрсини елип келип бәк яхши иш қилған екәнсиз. Болмиса,иккимиз ойлиған иш болматти?

-Уни билгәнмән. Шуниң үчүн у дорини издәп тапқичә хелә жапа тарттим дәң!

-Һә дегәндә тошқандәк көрүнгән у қизиңиз,бир саатқа йәтмәйла,мөшүктәк жугачлап кәтти.-дәп күлди Әкрәмжан ака.-Әгәр сиз,алдиңизда түгүлүнип ятқан мөшүкниң дүмбисидин яхшилап туруп силисиңиз,у мөшүк қучуғиңизға чиқип ятиду. Йәниму силисиңиз,сизгә әркилигәндәк қилип,бойниңизға есилиду...

-Әшу мөшүк бир йериңизни татилап,морилап алмиғанду?-дәп қақахлап күлди Исмәтжан ака.

-Морилап татлимидию,бирақ башқичә иш болди...

-Немә иш болди?-Әкрәмжан акиниң сөзини бөлүвәтти у.

-Сиз хенимиңизни әкирип кәткәндин кейин,мән һә дегәндә асавлиқ қилған у қизниң у йәр,бу йәрлирини тутсам жим-жит. Қаршилиқ қилғиниму йоқ. Әмчәклирини мижиғлап,мәңизлиригә,боюнлириға сөйсәмму өзини мениңдин елип қачмиди. «Жүрүң,ичкири кирәйли?»десәм, яқ демәй, өзини маңа тапшурупла қойди демәмсиз,-деди байвәччә акимиз.

-Хош,шуниңдин кейинчу?-сориди Исмәтжан ака.

-Шуниңдин кейин ичкири өйгә елип кирип,кроватқа ятқуздум!

-Андин кейинчу?

-Сизниң Аминә хенимиңизниң вақирап,назлинишлирини аңлап,илһамим келип кәтти...Униң кийимлирини дәрру йәштүрүшкә башлидим. Аминәхан иккиңлар зорлап ичкүзгән икки-үч рюмка коняк билән сизниң дориңизниң күчидин у қиз немә қиливатқинини тамамән билмәй қалди. «Әкрәмжан ака,немә қиливатисиз? Қоюң,ундақ қилимаң!»дегини билән көзлирини ачалмиди,қаршилиқ көрсүтәлмиди.

-Хош,шуниң билән немә болди?

-Немә болатти,уривәттим!-дәп Әкрәмжан ака қақахлап күлди.

-Яшаң!-деди Исмәтжан ака,-Армандин чиқтим дәң?

-Ейтмаң. Бир раһәтлинип,яширип қалғандәк болдум!

-Қизлиғи барду?

-Болғанда қандақ,ақ простин қепқизил қан болуп кәтти!...Сиз,вәдиңиздә турдиңиз,молодец!...

-Андин кейинчу?-дәп сориди у.

-Андин кейин ухлап қаптимән,-дәп байвәччә «һиқ-һиқ» қилип кекәргәндин кейин шундақ деди.-Бир чағда жиғиниң авазидин охинип кәттим. Қарисам,у қиз кроватта олтирип жиғлаветипту...

У иккисиниң шуниңдин кейинки сөзлириниң ахирси қулиғимға киргини йоқ.

«Ипласлар,әбләхләр!-дәймән өзәмгә-өзәм.-Мону гуй,соламчиниң чоңи екәндә? Көрдиңму бу гуйниң өз ишини пүтүриши үчүн анисиниң сүти еғизидин кәтмигән яп-яш бир қизни алдап келип,Аллаһдинму қориқмай қилған ишини!...-дәп Исмәтжан исимлик бу соламчидин жиргинип,нәпрәтләндим.-Ей,байвәччә,байвәччә,өз қизиңдинму яш қизларниң ипәт-номусини бузушқа,Аллаһниң бу ажиз бәндисини шу хилда хорлашқа қандақму барғансән?!... Әгәр сениң қизлириңни әшундақ қилса,қандақ қилар елдиң? Бу қизму бир ата-аниниң әзиз пәрзәнтиғу?...

Бу дунияниң сориғи болиду,байвәччә?! Мундақла өтүп кетимән дәп һәргиз ойлима сән?...Алданған,алдинип хорланған,шу яшқичә сақлап кәлгән,өз егисигә тапшурмақчи болған әң қиммәтлик нәрсисини бир йолила йоқитип,түгүмәс-пүтмәс һәсрәт,әләм,азапқа қалған әшу бечарә қизниң көз йеши,аһу-зари хотун-қизға тоймиған сениму,йениңда олтарған әву иплас,хошамәтчи,соламчи әбләхниму бир күни болмиса бир күни тутиду! Буниңға мән чоқум ишинимән. Сәвәп,сән ипласларниң қилған әшу паскина иш-һәрикәтлириңни үстиңдә турған Аллаһ көрүп турди!... Аллаһдинму қориқмай әшу ишни қилғиниңни қара сән иккиңниң?!»

 

Әкрәмжан байвәччә меһмандарчилиқтин,мошундақ әйши-иширәтләрдин қайитқан күнлири һәргиз чоң өйгә,чоң хотуниниң йениға барматти. Кичик хотуниниң өйидә ятатти.

Саат он иккиләргә йеқин өйгә кәлдуқ.

Машинини полат дәрвазиниң алдида тохтаттим. Қарисам,Әкрәмжан ака ухлап қапту. Машинидин чүштүм. Дайим өзәм билән елип жүридиған ачқуч билән ян қапқиниң қулупини ачтимдә,ичкири кирип,чоң қапқини ачтим. Һойла ичи йоп-йоруқ еди. Машинини һойла ичигә киргүзүп,дәрвазини ичидин яптим.

-Әкрәмжан ака,өйгә кәлдуқ!-дедим арқа ишикни ечип.

-Һә,кәлдуқму?-дәп у орнидин тәсликтә мидирлап,машинидин чүшти. Қарисам,сәнтүрүлүп,маңалмайватиду. Қолтуғидин йөлидим. У немиду бир нәрсиләрни дәп, «һиқ-һиқ»кекирәтти. Немә демәкчи болуватқанлиғини чүшәнмәттим.

Өйниң ташқарқи ишигиниң кнопкисини бастим. Хелидин кейин қулуп шарақлап,ишик ечилди.

-Хотун,мән кәлдим!-деди Әкрәмжан ака қизирип кәткән көзлирини бирдә ечип,бирдә йепип,сәнтүрүлгән һалда.

-Һә,көрдүм кәлгиниңизни,-дегән аяли ғудуңшиди.-Немигә бунчә ичидекин?

-Әкрәмжан ака,қени өйгә кирәйли?-дедим босуғидин атлимай турған униңға.

-Хоп,хоп,-дәп у қәдимини тәсликтә йөткиди.

Мән униң қолтуғидин мәккәм тутувалған һалди ичкиригә қәдәм бастим. Ишикниң босуғисида турған Разия хенимниң кәптәр көксидәк сиртиға тепип турған йерими очуқ,юмшақ,алқанға сиғмас әмчәклиригә мүрәм тегип кәтти. Шунда Разия хеним ипадиләш қийин болған шундақ бир көз билән маңа күлүмсиригән һалда лап қилип бақти...Өзәм бир қисмила болуп,униң көзлиридин көзлиримни елип қачтим.

Әкрәмжан акини йөләштүрүп,ятақ бөлмисигә әкирип ятқузуп қойдум.

-Бопту,мән чиқай,-дәп арқамға яндим.

-Олтириң,чай ичәйли?-деди Разия хеним әрикилигәндәк,наз-хулуқ билән.

-Рәхмәт,өйгә чиқип ичәй,-дәп чиқип кәттим...

 

Бу кечә узаққичә көзлиримгә уйқа кәлмиди. Әкрәмжан байвәччә билән Исмәтжан исимлик соламчиниң машинида кетиветип бир-бирсигә ейтқан сөзлири хиялимдин чиқар әмәс.

«Бу заманниң адәмлири немә болуп кетиватқан,һә? Өз мәхситигә йетиш үчүн немә дегән виждансизлиқ,уятсизлиқ,ипласлиқ ишларни қилиду?...Инсанларниң тәғдири билән ойнаш бундақ адәмләр үчүн һеч гәп әмәс екәндә?-дәймән өзәмгә-өзәм.-Қарап туруп бүгүн бу иккиси яп-яш бир қиз балиниң ипәт-номусини булғиди...У бечарә қиз түгүмәс дәрт-әләмгә қалди. Бу азапни,бу хорлуқни у қиз әнди бир өмүр унталмиса керәк?...Шәрмәндичиликкә қалған бу қиз дәрт-һалини кимгә ейтиду,кимләргә шикайәт қилиду? Бу,бирсигә ейтидиған гәп әмәс,шикайәт қилидиған иш әмәс ахир?!

«...Жиғлап тохтимиғандан кейин,үч йүз долларни сумкисиға селип қоюп,талаға чиқип кәттим...»дәп,ейтқан сөзигә немә дегүлүк бу байвәччиниң? Бундақ адәмләр һәммә нәрсини ақча биләнла һесаплайдекәндә?

«Үч йүз доллар дегән аз ақча әмәстә,Әкрәмжан ака.Яхши рази қипсиз, у қизни...Бүгүн жиғилған болса,әндики нөвәттә күлүп келидиған болиду...»дәп ейтқан соламчиниң бу сөзини қара?!

Заман бузулғанму яки адәмләр бузулғанму?

Заман өзгүриватиду,бузуливатиду! Заманға қарап адәмләрму өзгүриватиду,бузуливатиду! Буни көрүватимән...

Қәдир-қиммәт,иззәт-һөрмәт,меһри-шәпқәт,һая-номус дегәнләр нәгә кетиватиду?

Бирлири жан беқишниң койида,бирлири оюн-тамашә,әйши-иширәтниң ойида!...

Мана заман! Бирсигә тар заман,бирсигә  кәң заман! Бирсигә муһтажлиқ заман,бирсигә баяшаят заман!

Бирсини аһ урғузуп,жиғлитиватқан заман,бирсини шат қилип,күлдүриватқан заман!...

 

 

 

                                         Буқа зәнжирни үзди

 

 

Қиз-чоканға тоймайдиған Әкрәмжан байвәччиниң бир әмәс,икки хотуни бар. Буни һәммә билиду. Бала-жақилириму билиду. Һәр икки хотуниму билиду. Әң яхши йери,бу икки хотун бир-бирсигә күндәшлик қилмайду. Атмишқа тақап қалған бу байвәччиниң кичик хотуни униң йешиниң йеримидинму кичик. Униң үстигә кичик хотуниниң гөзәллигичу!... Һәр қандақ әр кишиниң көзи чүшиду.

Әкрәмжан байвәччә бу чирайлиқ хенимини дост-дүшмәнлириниң алдида өзини көрсүтүш үчүн,әрлик күчиниң қайси дәрижидә екәнлигини билдүрүп қоюш үчүн,достлириниң һәвәсини кәлтүрүш үчүн,көрәлмәс,ичи тарларниң һәсәт отида техиму көйүши үчүн алған екәндә!-дәпму ойлап қалаттим бәзидә.

Әкрәмжан байвәччә бу яш,гөзәл хотунини меһмандарчилиққа кийидиған қиммәт баһалиқ есил костюм орнида пайдилинатти. Чоң-кичик меһмандарчилиқларға,зияпәтләргә,курорт-санаторийләргә,жирақ-йеқин чәт әлләргә қилидиған сәпәр-зиярәтлиригә пәқәт кичик хотуни биләнла бариду.

Разия хенимму һәммә жәһәттин хелә-хелә қиз-аяллардин алайтәнла пәриқ қилип туридиған чоканлардин еди. Үсти-бешидики өзигә бәк яришип туридиған есил кийим-кечәклири билән қулақ,бармақлиридики,боюнлиридики зибу-зенәтләр бу хенимниң сәрвиқамити билән һөсни-жамалини гүл-гүл қилип ечиветәтти. Разия хеним меңишта,олтиришта,турушта,сөзләштә,сорун адәмлири билән болған сөһбәтләрдики өзини тутушлирида,муамилә-сөзлиридә хелә-хелә министрларниң хотунлиридин ешип чүшсә чүшүдекин,кам қалматти. Шуңа һәммә униңға һәвәс,һәм һәсәт билән беқишатти. Мундақ чағларда Әкрәмжан байвәччә,қолтуқ-билигидин тутувелип,еридин башқиға нәзәрму ағдурмиғандәк,Ғерипқа тәлмүргән Сәнәмдәк көрүнүштә туридиған Разия хенимдәк яш,чирайлиқ чоканниң ери болғанлиғидин мәғрурлуқ,чәксиз бәхитлик ипадисини билдүрәтти. Шундақ болуп турғулуқ, бу байвәччиниң коча-койларда данлап жүргән микиянлар билән пат-патла тумшуқ соқуштуруп жүрүшлиригә һәйран болаттим. «Бу қери ғоразниң йәйдиған данлирини кочиға бәк көп чечивәткәнму немә?»дәп ойлапму қалаттим.

Һәр һалда, һеч нәрсә дәп болмайдекән? Өйдики ғоразниң қандақ болушидин қәтьий нәзәр,өйдики микиянға қарап қоймиса,униң билән тумшуқ соқуштуруп,вақти-вақтида бесип турмиса,кочидики ғоразлар кирип,уни чоқулап,бесип қоюшиму мүмкин екән?... Буни мән өз бешимдин өткүздим.

Коча-койлардики микиянлар билән тумшуқ соқуштуруп,қанғичә бесип һерип қалидиған қери ғораз пат-патла бүгүнкидәк әһвалда өйгә келәтти. Буниңдин,ялғузчилиқтин зерикип,қилидиған иш йоқ иши пушуп,сиқилип кетидиған өйдики чирайлиқ,техи тухум туғмиған яш  микиян безар болатти.

Бу чирайлиқ,яш микиянниң бу безарлиғини мән ахирқи вақитларда очуқ-ашкарә сезивататтим,биливататтим, көрүвататтим...

Бая Әкрәмжан байвәччини қолтуғидин йөләп өйгә елип кириватқинимда,Разия хенимниң диңгарап турған йерими очуқ,юмшақ әмчәклири тенимға тегип кәтти. Тегип кәтти әмәс,Разия хеним у есил нәрсисини калтә йәң көйнәктики очуқ билигимгә әттәй тәккүзүп,чаплап,сүркигән еди. Шу хил һәрикити арқилиқ маңа сирлиқ,мәналиқ, күлүмсирәп бақти. Буниңдин жүригим жиғла қилип,пүтүн тенимға ток өткәндәк болуп,әшу ток арқилиқ вужудимға әжайип бир иллиқ,шерин ләззәт еқип киргәндәк,өзәм бир қисмила болуп қалған едим...

Разия хенимни биринчи қетим фазендида көргинимдә,униң күлүп турған аһу көзлири билән көзлирим тоқунушқанда,жүригим жиғла қилип қалған еди...Шу күндин башлап, у мениң хиялимға сүрәт болуп чүшүп қалған еди.Уни көргүм келәтти. Униң билән сөзләшкүм келәтти.

Кейин мениң истәк,арманлирим рояпқа чиққандәк болди.

Униң қери ери мени өзигә һәм муһапизәтчи,һәм шофер қилип йениға еливалди.

Разия хенимни һәр күни болмисиму,күн арилап дегидәк көрүп жүридиған,очуқ-йоруқ сөзлишип туридиған,бир дәстиханда олтирип тамақлинидиған,бир һойлида яшайдиған болуп қалдим.

Бирәвниң илкидики йәни келип ғожайинимниң некаһсидики бу чоканға мән бәзиләргә охшаш ашиқий-беқарарлиқтин тамамән жирақмән!...

Лекин,уни мениң дайим көргүм келипла туратти. Сәвәп,Разия хеним жирақтики Ризвангүлгә толиму охшайду. Һәтта етиму охшап кетиду. Разия! Ризвангүл!

Разия хенимниң жуқарқи левидин сәл үстүнирәк жайлашқан,еғиз-жавғийиниң удулиға тоғра келидиған көмүқонақ дени чоңлуқтики қап-қара бир тал меңи Ризвангүлниңкигә охшаш үзиниң сол тәрипидә еди. Разия хенимниң қаш-кирпиклири,еқип чүшкән буруни,непиз ләвлири билән оймақтәк ағизи Ризвангүлниңкидин һеч айниматти. Кичикинә бирла охшимайдиған йери,Разия хенимниң көзлири мончақтәк қап-қара. Ризвангүлниң бир аз көкүч еди. Разия хеним қара қумчақ,Ризвангүл ақ сериқ. Пәриқи шу,халас.

«Адәм дегәнму шундақ охшап кетидекән?»-дәп һәйранму болаттим.

Ризвангүл иккимиз бир мәһәллидә туғулуп-өсүп чоң болған. Бир мәктәптә,бир синипта оқудуқ. Ризвангүлниң ата-аниси билән мениң ата-анам қәдирдан достлардин еди. Ризвангүл иккимиз синип бойичила әмәс,мәктәп бойичә әң әлачи оқуғучилардин едуқ. Буниңдин ата-анилиримиз бәк хошал еди.

Ризвангүл дөләтмән аилидә чоң болди. Атиси Ғулжидики бай содигәрләрниң бирси еди. Аниси шәһәрлик маарип бөлүмидә хизмәт қилатти. Чоң акиси атисиниң кәспини егилигән. Содигәр. Кичик акиси оқумушлуқ бала. Бежинда алий мәктәптә оқатти.

Ризвангүл иккимизниң арзу-арманлиримиз чоң еди. У арзу-арманлар чәт әлләргә чиқип оқуш! Һәр иккимизниң тәсәвуримиз бойичә чәт әлләргә қариғанда,жуңгодики алий мәктәпләрниң билим бериш дәрижиси хелила төвән. Бизниң мәмликәтниң алий мәктәплиридики вақтиңни бекардин-бекарға алидиған,мийәңни ечитидиған,бир тийинға пайдиси йоқ сиясий оқуш дәрислири еди. Буни биз аңлиған,билимиз. Шуниң үчүн Япониягә яки Америкиға чиқип оқушни арман қилаттуқ.

Мәктәпни әла баһада тамамлидуқ. Ризвангүл Япониягә оқушқа чиқмақчи болди. Лекин,униң хошаллиғи толуқ әмәс еди.Толуқ болмиғанлиғи,туғулишидин,қанатлири қетип,учушқа башлиған чағлиридин тартип,бир-бирсидин айрилмай,көк асманда биллә пәрваз қилип жүргән,ғәм-қайғу,тәшвиши йоқ бир жүп қушни қаяқтиндур кәлгән қара боран бир-бирсидин айривәткәнлик еди...

Бир күни Ризвангүл мениң билән анамни йоқлап ағириқханиға биллә барди. Анам Ризвангүлгә толиму амирақ болидиған. Ризвангүлму анамни өз анисидәк әзиз көрәтти. Бу күни анам иккиси ана-балидәк узақ муңдашти.

Ағириқханидин қайтқинимизда,истираһәт беғини сәйлә қилғач,бағ ичини узақ айландуқ. Кейин чәттики орундуқларниң бирсигә берип олтириштуқ.

-Қәйсәр,растини ейтсам,чәт әлгә оқушқа бир туруп чиққум келиду,бир туруп чиққум кәлмәйватиду?-деди бир чада Ризвангүл.

-Немишкә? Һәр иккимизниң арзу-арманлири чәт әлгә чиқип оқуш,билим елиш едиғу?

-У дегиниңиз тоғра. Бирақ,йенимда сиз йоқ?- муңланғандәк болди қиз.

-Атам вапат болмиғинида,анам бу дәрижидә кесәлгә йолуқматти. Һәр иккимиз биллә оқушқа чиқип кетәттуқ. Тәғдир шундақ екән. Тәғдиргә тән бәрмәй нә чарә!

-Шундақ,- еғир хурсинди Ризвангүл.

-Сиздә һазир барлиқ мүмкинчилик,шараит болғандин кейин,чәт әлгә чиқип чоқум оқушиңиз керәк! Тәлийимгә анам яхши болуп қалса,келәр жили мәнму оқушқа чиқишқа һәрикәт қилимән!-дәп Ризвангүлни үмүтләндүрдим.

-Илаһим,чоң апам тез сақийип кәтсун,-деди у.-Сизму чоқум оқушиңиз,алий мәктәп пүтүришиңиз керәк!

-Әлвәттә. Оқуш һәр иккимизниң алдимизға қойған алий мәхсәтлиримизниң бирсиғу.

-У дегиниңиз тоғра,-деди Ризвангүл.-Иккимиз биллә болған болсақ,қандақ яхши болатти?

-Бу вақитлиқ айрилиш. Биз мәңгүгә биллә болумиз,Ризвангүл!-дәп мән униң аппақ,назук қоллиридин тутуп,қаттиқ қачақлидим.

-Мәнму шундақ ойлаймән!-дәп Ризвангүл бешини мәйдәмгә аста қойди.

Шу қетимда мән, Ризвангүлгә болған ишқи-муһәббитимни очуқ изһар қилдим.

-Мәнму сизни яхши көрүмән,Қәйсәр!-дәп қулиғимға пичирлиди у...

 

Әтә йолға маңимиз,дегән күни кәчтә иккимиз учришип,хошлаштуқ. Шу қетимда Ризвангүлниң бойнумға есилип,көзлиригә лөммидә яш алғанлири,мәңизлиримгә сөйгәнлири,андин мениң чәксиз бәхит, һаяжан илкидә,униң непиз ләвлиригә биринчи қетим ләвлиримни басқанлиримни ойлисам,көз алдимға кәлтүрсәм,қәлбим,пүтүн вужудим йенип кәткәндәк болиду...Ризвангүлниң ләвлири тәккән мәңизлирим,ләвлирим һеликәм йенип турғандәк,Ризвангүлниң иссиқ ләвлириниң оти,тәпти һазирғичә қиздуруп,көйдүрүп турғандәк,әшу ләвләрниң шерин-шекәр тәми шу күнгичә еғизимдин кәтмәйватқандәк билинәтти...

Хуллас,шуниң билән Ризвангүл Япониягә оқушқа чиқип кәтти. Биз хәт йезишип турдуқ. Кейин мени түрмигә елип кирип кетишти...Түрмидин чиққандин кейин,бир-икки қетим хәт яздим. Жавап хәт алдим. Ризвангүл ахирқи хәтлиридә,Япониядики оқушини тамамлиса,Америкиға чиқип оқушни давамлаштуруш ойи бар екәнлигини язған еди.

Мән вәтәндин айрилғандин кейин,Ризвангүлгә хәт язғиним йоқ. Сәвәп,өлүмгә һөкүм қилинған мениң хәт йезишим мүмкин әмәс еди...

Аллаһниң қудирәт-карамити билән йоқтин бар болған он сәккиз миң аләмниң бу йоруқ дуниядики чәксиз һаятни «бәш күнлүк аләм», «һесаплиқ дуния», «һәммә нәрсә нийәткә яриша болиду» дәп қоюшидекән адәмләр.

Бу «бәш күнлүк аләмдә» жуқури мәнсәп-әмәлдарлиқтин,көп дуния,байлиқтин тәкәббурлишип,мән-мәнчиликкә берилип,көп тарақлап,учуп-қонар йерини билмәй,күпүрлик сөзләп,күпүрлик өткүзүп қоюшни бәзидә иккиниң бирси биливәрмәйдекән!

Бу «һесаплиқ дунияда» қилған яхшилиқ болсун,яманлиқ болсун,у дунияға кәтмәйла,мошу йоруқ дунияниң өзидила таразиға селинип,һесап-китап қилинип болушини иккиниң бирси ойлапму қоюшмайдекән!

Бу йоруқ дунияда «һәммә нәрсиниң нийәткә яриша болушини»,нийити яхшилар яхшилиқни көрүшини,нийити яманлар яманлиқни көрүп өтүшини иккиниң бирси көз алдиға кәлтүргүсиму кәлмәйдекән!

Шуниң үчүн бәзидә адәмләрни «хам сүт әмгән инсан»дәп қойидекән!...

Әкрәмжан байвәччиниң, өткәндә Исмәтжан соламчиниң дача өйидики әйши-иширәт күнидә тохтимай «һиқ-һиқ» қилип кекиришлири бекар әмәс екән. Униң ашқазинида кесәл пәйда бопту. Кесәл болғандиму,кесәлниң чоңи. Рак!

Әкрәмжан байвәччә Ташкәнттики әң чоң ағириқханида,әң даңдар дегән профессор,дохтур-врачларда даваланди. Бир аз заман яхши болғандәк қилди. Кейин униңда қан бесими кесили билән қәнт кесили бирдинла пәйда болди.

Тениң сақ болмиса,хан сарайлиридәк өйләрдә турдиң немә,өрүлүп кетәй дәп турған мусапир ханидәк, әски өйдә турдиң немә,бәрибир !

Тениң сақ болмиса,күндә полу-манта,қиза-қарита йедиң немә,қуруқ нан билән қосақ тойдурдиң немә,бәрибир!...

Сақ тениңдә кесәл пәйда болуп,бешиң ястуққа тәгдиму,болди,сән әшу кесәлдин қандақ қилип қутулуп,яхши болуп кетишнила ойлиғиниң ойлиған...Бирәр қетим Аллаһниң мубарәк исмини еғизиға елип қоймайдиғанлар,әшундақ вақитта кечә-күндүз Аллаһни—яратқан егисини еғизидин чүшәрмәйду.Аллаһдин шипалиқ тилигини тилигән.

-Ей,Аллаһ,бу кесәлләргә өзәң шипалиқ бәргәйсән?-дәп кечә-күндүз Аллаһға йелинип,ялвурғандәк болатти Әкрәмжан байвәччә.-Пул таптим,дуния таптим. Әшу пуллиримдин житим-йесирларға,нака-мәжруһларға,йоқсул-гадайларға дайим берип турдум. Уларниң дугасини елип турдум. Қени, уларниң дугаси мени сақлиғини?...

-Ундақ демәң,дадиси. Яман болиду,гунаһ болиду,-дәтти мундақ чағларда чоң хотуни.-Бәргән сәдиқини миннәт қилиш,Аллаһниң алдида гунаһ болудекән? Шүкүр қилиш керәк,һәммә нәрсигә шүкүр кәлтүрүш керәк.Аллаһниң өзи шипалиқ берип,сәллимаза сақийип кетисиз техи!

-Қениди мошу кесәлләрдин тезирәк қутулуп кәтсәм,-дәп аһ уратти Әкрәмжан ака.

Байвәччиниң аһ уруп,һәсирәт чекишлири бекар әмәс еди. Аллаһ өзи салған кесәлгә өзи шипалиқ бәрмисә,бекар екән?... Аллаһ өзи салған кесәлгә өзи шипалиқ беримән десә,бир долларлиқ дора билән сәллимаза сақийип кетисән! Шипалиқ бәрмисә,йүз миң долларлиқ дорини ичкиниң биләнму,бәрибир,бир аз заман яхши болғандәк қилисәндә,кейин у кесәл  бара-бара техиму еғирлашқини еғирлашқан...

Әкрәмжан байвәччә худди шундақ болувататти. Униң илгәрки қан темип турған тавақтәк йоған,пақирап турған үзлири барғансири кичикләп,үз устиханлиридики гөшлири қечишқа,алдиға чиқип турған йоған қосиғи йели чиқишқа башлиған поңзәктәк, ичигә тартилишқа башлиған еди. Бу һал уни техиму чөчүтүп-қорқитип,ваһимисини ашуратти.

Ашқазанда пәйда болған рак кесилини операциясиз сақайтимиз,дейишкән әң даңдар профессорлар билән дохтур-врачларниң шунчә қилған давалири шипа болмиди,нәтижә чиқмиди. Әнди операция қилмай мүмкин әмәс еди.

Әкрәмжан байвәччә операцияни чәт әлгә берип қилдурмақчи болуведи,оқумушлуқ йеқин достлири униңға көңүлләшмиди. «Бизниң тибабатчилигимизму шу күнләрдә һеч бир чәт әлләрдин қелишидиған йери йоқ...Қориқмаң,операцияни мошу йәрдә қилдуриверәйли? Кесәлни елип ташлайду. Сақийип кетисиз. Қорқунучлиқ һеч нәрсә йоқ»дейишкинидин кейин,операция қилдурушқа разилиқ бәрди.

Шуниң билән операцияму қилинди. Әкрәмжан ака барғансири яхши болушқа башлиди. Бирақ,у илгәрки тамақниму яхши йәйдиған,һарақниму яхши ичидиған,оюн-тамашә,әйши-иширәтни чекидин ашуруп қилидиған,һәр қандақ микиянни бир чоқуш билән көрүнгән йәрдила  басидиған ғоразлиғидин қалған еди...

«Яман кесәл зәнжирдә бағлақлиқ турған буқиниму жугачлитиветиду»дәп қоюшидекән? Техи мошуниңдин бир нәччә ай илгирила зәнжирдә бағлақлиқ турған әшу буқа мисали жүргән бу байвәччә акимиз қиштин көтүрәм болуп чиққан мозайға охшап қалған еди...

Әкрәмжан акиниң илтимаси билән маңа әнди Адилжанниң йенида болуп,у-бу ишларда униңға ярдәмлишип жүрүшкә тоғра кәлди. Мән кечә-күндүз дегидәк, Адилжан билән болаттим. Буниңдин Әкрәмжан ака хошал, хатиржәм еди. У кишиниң йәнә бир илтимаси бойичә мән «Разия һәдәмниң»һалидин пат-пат хәвәр елип турушим һажәт. Нәрсә керәкликлирини йәткүзүп,қора-жайға көз-қулақ болуп жүрүшимму керәк еди. Шуңа мән бир күн чоң өйдики ятақханамда,бир күн униң  кичик хотуниниң өйидики ятақханамда қонимән.

 

Бир күни мениң һаятимда илгири кейин болмиған бир иш болди.

Иштин қайтип келип,ятақхана өйимдә радиопремник арқилиқ чәт әл радио хәвәрлирини аңлап ятсам,янчуқ телефоним жириңлап қалди.

-Алло,-дедим телефонни қулиғимға йеқип.

-Қәйсәржан!-дегән аял кишиниң йеқимлиқ,шох авази аңланди.

-Әссаламуәләйкүм!-дәп салам бәрдим.

-Ваәләйкүм әссалам!

-Кәчүрисиз,сизни тоналмидим.Ким болусиз?-дәп соридим.

-Тонумай қалдиңизму? Бу мәнғу!

-Тонуш аваз. Бирақ,тоналмидим?

-Һа-һа-һа!-дегән күлкә авази кәлди.-Тонуш аваз болса,немишкә тонумайватисиз?

-Кәчүрисиз,һеч тоналмидим. Бу ким?-тақәтсизлинип соридим.

-Бу мәнғу!

-Ким?

-Разия!

-Кәчүрисиз,Разия хеним. Тонумай қаптимән?

-Һеч гәп йоқ. Өйгә кириңа?-дедидә,телефонни өчүривәтти.

«Бу чирайлиқ хеним кәчтә немигә чақириватиду? Немә иш чиқип қалдекинә?»дәп ойлидимдә,Разия хенимниң алдиға киришкә алдиридим...

 

Разия хеним мени адәттикидин ташқири очуқ-йоруқлуқ билән қариши алди. Әжайип һөсни-жамаллиқ бу чокан меһмандарчилиққа баридиғандәк, чирайлиқ ясинивапту.

«Бирәр жайға бармақчи охшайду. Шуниң үчүн чақиртқан екәндә?»дәп ойлидим. Бирақ,шу заманла мениң бу ой-пәрәзим әксинчә болуп чиқти.

-Қәйсәржан,мәрһәмәт,ичкиригә!-дәп,әжайип бир хуш-хойлуқ билән меһманхана өйигә тәклип қилди.

Юмшақ диван билән креслоларниң оттурисиға қоюлған әйнәк үстәлчиниң үстини чирайлиқ ясап қоюпту. Униң үстидә мевә-чевә,татлиқ-турумлардин башқа бир тәхсидә тоғралған гөш,қезилар,бир ботулка коньяк билән икки тал хрусталь рюмка һәм  үстәлчиниң бир четидә бир чәйнәк билән икки данә пиялә туратти.

-Қени,Қәйсәржан,жуқуриға өтүң!-дәп мени диванға олтиришқа тәклип қилди.

Олтардим. Өзи оң тәрипимдики креслоға жайлашти.

-Тартинмаң,Қәйсәржан,-дәп Разия хеним чай қуйди.-Қени,чай елиң?-дәп пиялини сунди.

-Рәхмәт,-у сунған пиялини алдим.

-Мән сизни немигә чақирдим,биләмсиз?-шох күлкә арилаш күлүмсирәп бақти маңа.

-Яқ,билмәймән.

-Бүгүн мениң туғулған күним! Шуниң үчүн туғулған күнимни сиз билән нишанлай дәп чақирдим!...

-Шундақму?-орнимдин туруп кетишкә азла қалғинимни өзәмму сәзмәй қалдим.-Абла,билмәй қаптимән. Билгән болсам,мундақ қуруқ қол кирмәс едим. Сизгә бирәр соға елип кирәттимкән!

-Киргиниңизниң өзи мән үчүн соға!- у әжайип бир йеқимлиқ тәбәссүм әйлиди.

-Туғулған күниңиз мубарәк болсун! Сизгә узақ өмүр,саламәтлик,чәксиз бәхит тиләймән!

-Рәхмәт!-Разия хеним шундақ күлүмсириведи,икки мәңзидә пәйда болған чирайлиқ зинақлиридин кейин, у көзлиримгә техиму ай пәриләрдәк көрүнди.

-Демәк,бүгүнки күн улуқ күн екәндә? У болсиму, сизгә охшаш бир гөзәл пәриниң дунияға кәлгән күни!

-Сиз шундақ ойламсиз?

-Әлвәттә!

-Рәхмәт,-тәбәссүм әйлиди Разия хеним.-Көп ашурувәттиңиз?

-Ашурувәткәнлигим әмәс,раст гепим!

-Гепиңиз раст болса,қени,ботулкини ечиң? Сиз ейтқан әшу гөзәл пәриниң дунияға кәлгәнлигини нишанлайли?...

Ботулкини ечип,икки қәдәһкә коньяк қуйдум.

-Қени әнди өзиңиз бир нәрсә ейтмамсиз?-Разия хеним қәдәһни қолиға алди.

Мәнму қәдәһни қолумға елип,Разия хенимни туғулған күни билән чирайлиқ,шерин сөзләр арқилиқ тәбрикләп,униң тәңдиши йоқ гөзәллиги һәққидә ейтип,униң гөзәллиги алдида асмандики ай билән күнниң хижаләт болидиғанлиғи мисали сөзлигән сөзлиримдин бәк  хошал,рази болған бу чирайлиқ хеним маңа шундақ бир сирлиқ,миннәтдарлиқ билән тәбәссүм әйлидекин,униң от болуп йениватқан көзлиригә қарашқа бәрдашлиқ берәлмәй,нәзәримни қолумдики қәдәһкә ағдурдум.

«Пичақ капқа маңиду,аял киши лапқа». Бу сөзни мән көп қетим китаплардин оқуғанмән. Һәр қандақ қиз,чоканни униң чирайлиқ,сәтлигидин қәтьий нәзәр, «Сиз әжайип гөзәл екәнсиз,йеқимлиқ екәнсиз,көзгә иллиқ көрүнидекәнсиз...Көзлириңиз немә дегән чирайлиқ,оттәк йенип туриду. Сөзлириңиз немә дегән шерин,һәсәлдәк тетийду. Авазлириңиз немә дегән йеқимлиқ,жүрәкни титритиду!-дәп ялғандин болсиму махтисаң, «Мән растинла шундақ охшаймән»дәп қелиши тәбиий вә саңа  нисбәтән һә дегәндики қопаллиғини бирдин өзгәртиши турған гәп...

Бирақ,Разия хеним ундақлардин әмәс. У һәқиқәтәнму сәрвиқамәтлик,һөсни жамаллиқ чокан еди. Буни униң өзиму яхши билиду. Шуниң өзидиму, мениң махташлирим бу гөзәл хенимда башқичә бир түрлүк өзгүрүш пәйда қилғандәк қилди...Шу күнгичә мән сәзмигән,көрмигән,билмигән; сәзсәмму сәзмигәндәк,көрсәмму көрмигәндәк,,билсәмму билмигәндәк,пәқәткинә һәр иккимизгила мәлум пинһаний сөйгүни бүгүн,мошундақ пәйттә ечишниң йоли шу арқилиқ болушиға ишәнч һасил қилған Разия хеним мениң махташлиримдин толиму хошал,рази болған һалда қолидики қәдәһни мениң қолумдикигә жириңңидә қилип бирни урдидә,униңдики коньякни ахирсиғичә сүмүривәтти.

-Ичмәмсиз қени!-деди маңа.

Мән шу яшқа кәлгичә һарақ-шарап дегән нәрсиләрни ичип көрмигәнлигимни,умумән ичмәслигимни ейтиведим,Разия хеним;

-Ичмигән болсиңиз, әнди бир қетим ичип қоюң?-дәп йелинғандәк болди.

Немә дейишимни,йә ичиш,йә ичмәслигимни билмәс едим.Ичмәй десәм,мәндин рәнжип,хапа болидиған түри бар. Ичәй десәм,шу яшқа киргичә еғизимға елип бақмиған нәрсә бу.

-Әгәр мени һөрмәт қилсиңиз,ичисиз? Һөрмәт қилимисиңиз,ичмәй қоюң!-дәп аччиқланғандәк қилди.

Мениң Разия хенимни рәнжитип,хапа қилип қойғум кәлмәтти.

-Бопту. Һаятимда ичип бақмиған бу нәрсини сиз үчүн ичсәм ичәй!-дедимдә,гүпла қилип ичивәттим.

Коньякниң пуриғи билән биллә канийимдин тартип,үчәй-қаринлиримғичә көйдүрүп киргәндәк болған бу нәрсидин сәскинип,чирайлиримни пүрүштүрүп кәткән болсам керәк,Разия хеним қақахлап күлгиничә;

-Закуска қилиң,закуска?-деди.

Мән тоғирақлиқ гөштин кичикинә бир кесимни елип еғизимға салдим.

-Қандақкән?-деди Разия хеним әркилигәндәк қилип.

-Ичи-қаринимни көйдүривәткәндәк болди,-дедим пиялидики чайни сүмүриветип.

-Алди билән ичиңизни көйдүриду!-деди қақахлап күлүп.

-Андин кейинчу?-дедим мәнму униң күлкисигә қошулуп.

-Андин кейин сизни хуш қилиду.

-Хуш қилидиғини яхши екән.

-Хуш болғуңиз келәмду?

-Әлвәттә! Сиз билән биллә хуш болғум келиду!

-Шундақму?

-Шундақ!

-Мошундақ хошаллиқ күнләрдә аз-аздин ичип қойса,һеч зийини йоқ буниң,-дәп Разия хеним сөзни башқа яққа буравәтти.

-Сизниң хошаллиғиңиз үчүн ичтим.

-Рәхмәт сизгә!- Разия хеним қәдәһләрни бу қетим өзи толтурди.

-Қәйсәржан,мән сизни һөрмәт қилишимни,сиздин көз алмай,сизгә тиклинип беқишлиримни биләмсиз?-дәп мунайим бақти маңа.

-Яқ,билмәйдекәнмән,-дедим униң немә демәкчи екәнлигини билишкә алдирап.

-Сиз,мениң һаятимдики әң әзиз адимимгә бәк охшайсиз! Шуниң үчүн сизгә бәзидә очуқ,бәзидә йошурун қарап тоймаймән. Сизгә қарисам,қариғум келипла туриду...

«Товва,бу хеним немә дәватиду? Бу сөзләрни мән униңға ейтишим керәк едиғу...У раст сөзләватамду яки ялғанму? Разияниң мениң Ризвангүлүмгә толиму охшайдиғанлиғи һәқ. Һәтта жуқарқи левиниң үстидики әву қап-қара меңиғичә Ризвангүлгә охшайду. Әнди мениң,униң үчүн әң әзиз болған кишисигә охшишим қандақ? Бу йәрдә мән билмәйдиған бир гәп болуши мүмкин?... «Бир хотунниң һейлиси,қириқ ешәккә жүк»дәп қоюшидекән?... Униң немә ой-мәхсити бар екин? Бу сөзләрни у бекар ейтиватқини йоқ?»-шу хил соаллар билән мән униңға тиклинип қарап қаптимән.

-Қәйсәржан,немә болдиңиз?Мени биринчи қетим көрүватқандәк қилисизғу?-Разия хенимниң бу сөзлири мени уйқудин ойғутивәткәндәк болди.

-Кәчүрисиз,Разия хеним!

У күлүп қойди.

-Мәнму сизниң маңа бирдә очуқ,бирдә йошурун мошундақ беқишлириңизни,маңа тоймай қарашлириңизни бәк яқтуримән,яхши көрүмән! Маңа сиз әмәс,мән үчүн әзиз болған әшу жигит қараватқандәк қилиду...

Униң бу сөзлириниң қанчилик раст,қанчилик ялған екәнлигини биләлмәй қалдим. Униң мән үчүн шу тапта анчиму һажити йоқ еди.

-Қени болмиса,бир-бирсимизгә тоймай,мошундақ қарап-беқишлиримиз үчүн ичип қояйли!-дәп қәдәһни қолиға алди Разия хеним.

Бир-бирсигә урулған хрусталь қәдәһләрдин әкис садалар чиққандәк болди...

Қәдәһләр үчүнчи қетим урулди.

Һаятимда бирәр қетимму ичип көрмигән бу коньяк дегән нәрсә әжайип ичимлик екән?...Қандақ яхши! Өзи сесиқ,аччиқ болғини билән йеқимлиқ,татлиқ тәрәплириму бар екән...

Шунда мениң қанлирим қизип,өзәмни әркин,хатиржәм,интайин хуш кәйпиятта һис қилип,бу гөзәл аялниң ериниң хизмәткари екәнлигимни тамамән унтуған едим.

Разия хеним көзлиримгә илгәркидинму чирайлиқ көрүнүшкә башлиди. Униң яқиси төвән елинған ойма яқилиқ непиз ақ көйниги вә көйнәк ичидики әжайип нәрсиләр...Разия хенимни техиму гөзәлләштүрүвәткәндәк еди. Униң көтүрилип турған тирссидәң,чирайлиқ бир жүп анари бирдә очуқ-ашкарә көрүнсә,бирдә чәт-чөриси көрүнүп қалатти. Әшу икки анариниң оттурисидики ойман йәрниң әжайип көрүнүши мени сеһирлап қойдиму,билмәймән. Әшу ойман йәргә қарисам қариғум келипла туратти. Қарап-қарап тойматтим. Әшу йәргә бурунимни тиқип,инчикә бурутимни сүркәп,сөйгүм келипла туратти...

Шунда мән өзәмни унтуған едим. Һәммә нәрсини,өзәмниң кимлигиниму унтуған едим.Нәдә туруватқанлиғимни,кимниң өйидә,кимниң алдида олтириватқанлиғимниму тамамән илға-пәриқ қилалматтим.

Разия хеним мениң шәһваний истәккә толуп-ташқан ашиқий-беқарарлиқ беқишлиримдин бир нәрсини сәздиму,билмәймән. Бир чағда орнидин аста турди. Назук қамитини,гөзәллигини намайиш қилғуси кәлгәндәк,мениңдики шәһвани истәкни техиму улғайтқуси кәлгәндәк,алдимда иландәк тоғунуп,у яқ-бу яққа маңғандәк қилдидә,андин кәйнигә қайрилип;

-Мән һазир,-дәп писиңидә бирни күлдидә,ятақхана бөлмисигә кирип кәтти.

Разия хеним бу хил назу-кәрәшмә билән мени тамамән сеһирлап,жүригимгә бир парчә отни салғандәк болди. Шунда әшу от мәндә ойғанған шәһвани истәкни,күчни,һис-туйғуни нәччә һәссә ашурувәткән еди...

Униң чиқишини тақәтсизлик билән күттим.

Бир чағда Разия хеним күлүмсиригән һалда чиқип кәлди.

-Қәйсәржан,ялғуз зерикип қалмиғансиз?-деди әжайип бир йеқимлиқ авазда.

-Яқ,һәргиз. Мәндә,болупму сизгә нисбәтән зерикиш әмәс,хуштарлиқ чәксиз!

-Шундақму?

-Әлвәттә,шундақ! Сизгә охшаш гөзәл,назинин жананға хуштармән! Бу хуштарлиғим сизни фазендида биринчи қетим көргинимдила сиз сәздиңизму билмәймән,сизниң маңа күлүмсирәп беқишлириңиз қәлбимдә иллиқ сезим,туйғулар ойғатқан еди?

-Демәк,шу чағдила маңа ашиқ болуп қалған екәнсиздә?

-Шундақ десиңизму мәйли.Мақул! Бирақ...-гелимгә бир нәрсә түрүлгәндәк болдидә,еғизимдин башқа сөз чиқмай қойди.

-Немә бирақ?-әркиләп сориди Разия хеним.

-Сиз бирәвниң илкидики аялсиз. Униң үстигә ғожайинимниң аялисиз?! Амал йоқ...Келиңа,йәнә бирни ичәйли?-дәп қәдәһләрни толтурдим.

-Вай,Қәйсәржан,сиз яхшиғу? Баятин ичкини унимай,ялвуруп жүрүп аран ичкүзиведим. Яхши,яхши. Мән чәксиз хурсән!

-Сиз ейтқандәк,адәмни хуш қилидиған әжайип яхши нәрсә екәнғу бу?

-Һә,шундақ. Бу һаятта адәмни хуш қилидиған яхши нәрсиләр көп,жигит!-дәп маңа мәналиқ күлүмсирәп бақти Разия хеним.

-Сиз ейтиватқан һаяттики яхши нәрсиләрниң дәсләпкисиниң дәмини сиз арқилиқ тетидим бүгүн?

-Буниңдинму яхши нәрсиләрниң тәмини тетиғуңиз келидиғанду?-хеним шох күлүп қәдәһләрни толтурди...

Разия көзлиримгә техиму чирайлиқ болуп кетиватқандәк көрүнүшкә башлиди. Ятақхана бөлмисигә кирип чиқип,баятин түрүклик турған чечини қоювәткән екән,йәлкисигә йейилип чүшкән долқунсиман,пақирап турған қап-қара чачлири униң жилвидарлиғини техиму ашуруп,мени өзигә тамамән мәптун қилип алған еди.

«Қалмақ ети боғуз йемәс,боғуз йесә дорба тешәр»дегинидәк,һә дегәндә пуриғи сесиқ,өзи аччиқ билингән коньякниң сесиқ пуриғи димиғимға кирмәс,аччиқлиғи һеч билинмәс еди маңа. «Һарақ-шарап дегән нәрсиләрни шуниң үчүн адәмләр ичидикәндә,униңға хумар екәндә?»дәп ойлидим вә Разия хеним мени әмәс,мән уни зорлап,йәнә бир қәдәһ ичивәттуқ.

Мән өзәмни бәк әркин,хатиржәм һес қилаттим. Хошаллиғим чәксиз еди.Өзәмни бәхтияр сезәттим.

Ботулкиниң ичидә тинич турған у ичимлик,ботулкидин чиққандин кейин, адәмни шир қиливетидиғинини көрдүм. Сәвәп,шунда мән өзәмни ширдәк һес қилишқа башлиған едим...

Бир чағда Разия хеним магнитофонни яндурди.Йеқимлиқ музыка аста яңриди. У алдимға келип,мени танциға тәклип қилди. Орнумдин ирғип турдимдә,униң алдиға өттүм...

Мана,мениң қоллирим униң сәл-пәл толған инчикә бәллиридә. Униң аппақ,юмшақ,иссиқ биләклири мениң бойнумда!...

Бу чирайлиқ хенимниң өзигә йеник гирим қилип чиққанлиғи көрүнүп туратти. Адәмниң сөйгүси келипла туридиған непиз ләвлирини сәл-пәл қизғуч қилип бояп апту. Униң бәдинидин адәмни мәстхуш қилидиған әжайип бир хушбуй пурақ гүпүлдәп келип туратти.

Бу гөзәл,назинин чоканниң көзлиридин мәстанилиқ,ашиқлиқ нурлирини көргәндәк болдум. Көргәндәк болдумдә,униң мүрисидә йейилип турған долқунсиман чачлиридин,бирдә көтүрилип,бирдә чүшүп турған йерим очуқ көкрәклиридин,қизғуч рәң алған үзлири билән қалиғач қанитидәк қийилған қашлири һәм узун кирпиклири астидики шәһла көзлиридин,аличидәк ләвлири йошуруп турған сәдәптәк ақ,ушшақ чишлиридин шәһваний һәвәсим бирдин қозғулуп,уни қаттиқ қучағлап,сөйгүм техиму келип кәтти...

Мән хелила жүрьәтлик едим. Һеч нәрсини ойлимас едим. Разия хеним аста аңлиниватқан йеқимлиқ нахша-музыкиға тәңкәш қилғандәк,мениң қучуғим ичидә мидирлап,толғунатти. Мән уни барғансири өзәмгә тартаттим. Униң «мана мән!»дәп турған әмчәклири мәйдәмгә тегип,чаплашқанлирида, томурлиримдики қанлирим техиму қизип,пүтүн бәдинимгә от туташқандәк болатти...

Бир чағда Разия хеним үзини үзимгә чаплап;

-Қандақ?-дәп пичирлиди.

-Әжайип яхши!-дегән сөзни аранла ейттим.

-Мән сизгә яқимәнму?-деди әркиләп.

-Яққанда қандақ. Сизни бир көргәндила яқтуруп қалған едим! Амма,сизгә бундақ йеқинлишишқа һеч петиналмай жүрәттим?-дедим мәнму униң қулиғиға пичирлап.

-Немишкә?

-Сизниң ериңиз бар!

-Бар болса немә бопту?

-Униң сезип қелишидин әнсирәймән,қорқимән!

-Һеч әнсиримәң,қориқмаң. Униңға сәздүрмәймиз,билдүрмәймиз!

-Шундиму бәк еһтият қилишимиз керәк,дәп ойлаймән.Сәвәп,у маңа ишиниду...Иккимизниң бир-бирсимизни яқтурушимизни,бир-бирсимизни яхши көрүшимизни һеч ойлимайду.

-У қери,маңа қариғанда кочидики бузуқ қиз-хотунларни әвзәл көриду!

-Сизгә охшаш гөзәл,яш,әқиллиқ,назакәтлик аяли бар турупму ойнаш қилишиға һәйранмән?

-У қилған ишни мән немишкә қилмайдекәнмән?

-Бу сөзиңизгә қошулимән.

-У мени хорлаватиду!

-Сизгә бәк ичим ағрийду,сизни аяймән.

-Мән әнди униңға охшаш кочидики бузуқлар,паскинилар билән әмәс,сизгә охшаш қиран жигит билән,мени яхши көрүдиған,сөйүдиған ақ көңүл,таза,пакиз жигит билән ойнаш қилимән!

-Бу раст сөзиңизму?-өз қулиғимға өзәм ишәнмәй қалдим.

-Әлвәттә,раст сөзим! Сиз маңа ишәнмәмсиз?

-Ишинимән!

-Қәйсәр,женим,сиз маңа толиму яқисиз!-дәп Разия мени чокулдап сөйүп кәтти...

Мән уни бағиримға мәккәм бастим.

-Разия,женим,татлиғим,чирайлиғим мениң!...Бу мениң оңимму йә чүшимму?-чәксиз һаяжандин авазлирим титрәп чиқип кәтти.

-Чүшиңиз әмәс,оңиңиз женим! Мениң шуңқарим!...

-Сиз мениң һаятим,мениң хошаллиқ-шатлиғим,мениң бәхтим!-дәп,ләвлиригә ләвлиримни бастим...

-Қәйсәр,женим,ятақ өйгә кирәйли?-деди титрәк авазда қулиғимға.

 

Мән уни кичик балини көтәргәндәк,ликкидә көтүривалдим.Разия бойнумни мәккәм қучағлап,әркиләп,назлинип,қулиғимға бир нәрсиләрни пичирлап,шох күлгәндәк болди. Амма мән униң немә сөзләрни ейтип,әркиләватқанлирини чүшүнәлмәй қалдим...

Шундақ қилип,жүрьәтлик,жүрәклик бу чирайлиқ хеним,шу күнгичә жүрьәтсиз,жүрәксиз болуп кәлгән,амма кәйни-кәйнидин ичилгән коньякниң тәсир-күчидин илгәрки жүрьәтсизлигини,жүрәксизлигини йоқатқан мени өз илкигә тамамән еливалғанди.

Разия хенимни ятақ өй бөлмисидики кәң кроватқа әкирип ятқуздум.

У көз алдимдила үстидики кийимлирини тезлик билән йешип,ана туғма ялиңач болувалди...Мени күтти...

Ана туғма һаләттики Разияниң бир қолини бешиниң астиға,бир қолини очуқ көксиниң үстигә қойған һалда күлүмсирәп йетишиниң өзи әжайип гөзәл еди. Униң бу көрүнүши,маһир рәссамниң сизған тәңдашсиз әсәрини көз алдиңға кәлтүрәтти. Дунияға мәшһүр рәссамларниң, қиз-аялларниң ялиңач бәдининиң тәңдашсиз гөзәллигини намайиш қилиш истигидә--арзусида сизған шу көрүнүштики талай рәсимлирини көргәнмәну,амма әшу гөзәлликни тирик һалда биринчи қетим көрүшүм еди бу. Мениң нәзәримдә, көктики ай,асмандики қуяш мошу кроватниң үстигә чүшкәндәк еди... «Паһ,аял кишиниң шу көрүнүши бәк гөзәл екән?»дәп ойлап қалдим. «Уста рәссам болған болсам,Разияниң шу қияпәттә йетишини өз әйни бойичә сизишқа барлиқ күчимни,маһаритимни,талант-қабилийитимни сәрип қилған болар едим.Тәңдашсиз бир әсәр яритар едим!»дәп арманму қилип кәттим шунда.

Һәр қандақ әр кишини лал қилип,униң шәһваний нәпсини бирдин қозғаветидиған Разияниң ялиңач,қелипта қуюп чиқарғандәк чирайлиқ бәдини,алқанға сиғмас көкрәклири билән чирайлиқ йота-сағирлири «Мана мән,мени силимамсән,мижиғлимамсән,сөймәмсән!»дегәндәк,көзлиримгә от болуп көрүнди. Кроват үстидә ялиңач ятқан Разияниң гөзәллиги,униң бу жилвидарлиғи билән бирлишип,мени ашиқий-беқарар қилип,шәһваний истәклиримни,хаһишлиримни,арманлиримни,һис-туйғулиримни техиму бәттәр ойғутивәткәндәк болди...

Разияниң өзлигидинла мениң көз алдимда кийимлирини йешип,кроватта ана туғма һаләттә ялиңач йетишидин,бу гөзәл жуганниң муһәббәткә,әр кишиниң әркилитишлири билән сөйүшлиригә,қучағлашлириға,жиниси истәк-һәвәсини қандурушиға зар,тәшна болуп жүргәнлигини дәрру сәздим,билдим. Сәзгәнлигим,билгәнлигим үчүн,бу чирайлиқ хенимни һәқиқәтәнму яқтуридиғанлиғимни,яхши көрүдиғанлиғимни,сөйүдиғанлиғимни билдүрүш мәхситидә униң мән үчүн мошу күнгичә йепиқ болуп кәлгән қәлб дәрвазисини өзәмгә техиму улуқ ечиветиш истигидә униңға мәжнунларчә узақ тикләндимдә;

-Аһ,мениң чирайлиғим,мениң арминим!-дедимдә,тезлик билән үсти-бешимдики кийимлиримни йешип, пеқиртип ташлавәттим.

Мәнму ана туғмидәк ялиңач болдум.

У маңа қизиқиш билән,һәвәс билән бақти.

-Келиң,женим?!-дәп қучуғини ачти.

Мән өзәмни униң үстигә аттим...

Биз ирмаш,чирмаш болуп,бир тәнгә айландуқ...

 

Раһәт-парағәт қучуғида,арзу-истәклири әмәлгә ашқан, дуниядики әң бәхитлик аял мисали ятқан Разия хеним көксүмгә бешини қойған һалда мәйдәмдики жуң-түкләрни силап-тартип ойниғач,үзлиримни сийпап,чоңқур меһри-муһәббәт билән;

-Қандақ,яхши болдиму?-дәп сориди әркиләп.

-Әжайип! Һаятимда мундақ ләззәтни биринчи қетим тетишим,елишим!-дедим.

-Илгири қиз-аяллар билән мундақ ишни қилмиған едиңизму?

-Яқ,қилип көрмигән едим. Бу биринчи қетимқиси!...

Разия қақахлап күлүп кәтти.

-Немә болди,немигә күлисиз?-соридим һәйран болуп.

-Аһ,мән қандақ бәхитликмән!...Мән мундақ дәп һеч ойлимиған екәнмән...

-Разия,татлиғим,немини ойлиған едиңиз?-дәп униң үзлирини,чачлирини силап-сийпап,әркилитип,чок-чок қилип бир нәччини сөйдүм.

-Демәк,сизгә охшаш сумбатлиқ,күч-қувити орғуп турған,әқиллиқ жигитниң қизлиғини мән аптимәндә?... Буниңдин мән чәксиз хошал!-дәп у мени қаттиқ қучағлап алди, чокулдап сөйүшкә башлиди.

-Разия,женим,бу немә дегиниңиз?-дәп соридим.

-Сизниң қизлиғиңизни мән аптимән? Шуниң үчүн хошалмән,бәхитликмән!

-Қизлиқ дегән қизлардила болидиған нәрсә әмәсму?

-Жигитләрдиму болиду!

-У қандақ?

-Уни билмәмсиз?

-Яқ,билмәйдекәнмән.

-Сиз мошу яшқа киргичә қиз-аяллар билән бир орунға кирип,мошундақ ишни қилмиған екәнсиз? Мана бүгүн мән билән биринчи қетим қилдиңиз. Демәк,сизниң қизлиғиңизни техи әркәк көрмигән қиз әмәс,маңа охшаш жуган алди!-деди қақахлап күлүп.-Шуниң үчүн хошалмән!

-Шундақму?

-Һә,шундақ,-дәп у бурунимни чимдап қоюп,кичик балини әркиләткәндәк қилди.-Шуниң үчүнкәндә,бая алдиримаң-алдиримаң дегинимгә қаримай,өзиңизни    йоқутуп қоюшқа тасла қалдиңиз?...

-Тоғра ейтисиз,биринчи қетимлиқ иш болғандин кейин,шундақ болғанду?-униң алдида сәл оңайсизландим.

-Һеч гәп әмәс,бәк яхши болди!-Разия мениң үстүмгә чиқти. Диңгарап турған болуқ,юмшақ әмчәклирини мәйдәмгә тәккүзүп,у яқ-бу яққа сүркигәндәк қилди...Үзлиримни икки алқини билән сийпап,непиз ләвлирини ләвлиримгә басти...Мән уни мәккәм қучағлавалдим...

«Шу күнгичә сақлап кәлгән «қизлиғимни»Разиягә тапшурғиним толиму яхши иш боптидә?...Бу назинин жанан мени техиму яхши көрүп кәтти!... Уни чәксиз хошал қиптимән,рази қиптимән,чәксиз бәхиткә бөләптимән.Буни униң өзи ейтиватиду,жанни алидиған татлиқ қилиқлири,адәмни өзигә һәсәлдәк чаплавалидиған наз-хулуқлири, һәрикәтлири билән билдүриватиду,көрсүтиватиду!-дегән сөзләр хиялимдин кәчти.-Товва,һаятта мундақму ишлар болидекән? Шу яшқа киргичә мән «Қиз балиниң қизлиғи»дегәнни аңлиғанмән,уни билимән. Амма, «Оғул балиниң қизлиғи»дегәнни аңлимаптимән,уни билмәйдекәнмән? Һәр һалди, бу иккисиниң арисида асман,йәр пәриқ бар!-Шунда Исмәтжан соламчиниң дача өйидики вақиә гүпла қилип көз алдимға кәлди.-Техи анисиниң сүти еғизидин кәтмигән яп-яш,гүлдәк чирайлиқ пак бир қизниң қизлиғини Әкрәмжан байвәччә алди. Алғандиму,ипласлиқ йол билән алди!...»

Мениң «қизлиғимни»униң хотуни алди!...

Бу иккисини селиштуруш әслә мүмкин әмәс еди.

 

Мән һаятимда биринчи қетим аял зати билән туғма ялиңач һалда қучағлишип,ирмаш-чирмаш болуп,бир тәнгә айланған һалда сөйүшүшниң,шу хил сөйүшүш арқилиқ жүрәк тәшналиқлири билән отлуқ һиссятларни қандурушниң,бесишниң қандақ болушини,сөйгү-муһәббәт шарабидин униң тәмини,ләззитини қандақ тетиш керәклигини убдан билгәндәк болдум.

Мән шу яшқа киргичә һаятта мошундақ ләззәтниң,һөзүр һалавәтниң,арами бәхишликниң,гөзәлликниң болушини билмәс едим!...

Мән «қизлиғимни» тапшуруш вақтида өзәмни тамамән йоқутуп қойған едим!...

Мән әжайип шерин ләззәтниң,арами бәхишликниң дәриясиға ғәриқ болуп, өзәмни тамамән унтуған һалда өз әркимни Разия хенимға пүтүнләй тапшуривәткән  едим!...

Маңа қариғанда,азму-көпму билмәймән,һәр һалда өзигә чүшлуқ «тәжрибигә»егә Разия хеним маңа шу биринчи күнниң өзидила хелә нәрсиләрни үгәткәндәк болди.

Ирмаш-чирмаш болуп,бир тәнгә айланған иккимиз кәң кроватта у ян-бу ян өрүләттуқ.Разия әркиләп,назлинип,жанни алидиған бир-бирсигә охшимас әжайип татлиқ қилиқ,һәрикәтлири билән бирдә үстүмгә чиқивалса,бирдә мән униң үстигә чиқивалаттим. Уни қанчә қаттиқ қучағлисам,шунчә чаплишатти. Техиму қаттиқ қучағлишимни,бағримға баринчә мәккәм, қаттиқ бесишимни истәтти,халатти,тәкрар-тәкрар соратти.Аппақ,толуқ,сип-силиқ сағир-қуйруқлирини тохтимай силишимни,қаттиқ мижишлиримни иңрап туруп,қайтилап-қайтилап тәләп қилатти. Астимда иландәк толғунуп,иңратти. Туруп-турупла;

-Һә,мошундақ...Қаттиқ қучағлаң,қаттиқ мижиң?...Маңа яхши,маңа яқиду!...-дәтти иңрап туруп.

Мән қаттиқ қоллирим арқилиқ униң пахтидәк юмшақ,назук,силиқ бәдәнлирини,қуйруқ-сағирлирини,техи бовақниң ағизи тәгмигән әмчәклирини ағритип қоюшимдин әнсирәп,силиқ сийпап,мижип-сиқип ойнаттим. Униң сөзлиридин,йенип-йенип сорашлиридин кейин,бу һәрикәтлиримни техиму тезлитип,өзгәртип,қаттиқ-қаттиқ мижиғлаттим. У көзлирини жумувалған һалда толғинип,назлинип,әркиләп,йеқимлиқ авазда иңратти. Бирақ,«Болди қилиң,ағиртивәттиңиз?»дейишниң орниға «Мошундақ,мошундақ...Аһ,қандақ яхши,қандақ раһәт!...Яшаң,жигит,мән рази!...»дәп иңратти...

 

Баяқи шерин минутлар йәнә қайтиланди. Бу қетимқиси,биринчи қетимқидәк тезлик билән әмәс,өзәмни тутувелишим,униң үстигә Разияниң «көрсәтмилири» бойичә,униң өзи болди дегичә узақ давам қилди...

Бу қетимқиси әжайип пәйзә болди. Һәр иккимиз чилиқ-чилиқ тәрләп кетиштуқ.

Мән йеп-йеник болуп қалған едим...

Разия мениң әрлик жасаритимгә қайил қалди!

-Сиз һәқиқий жигит екәнсиз,һәқиқий әр екәнсиз?...Мән шунчилик раһәтләндим!-деди Разия қулиғимға пичирлап.

-Мәнму шундақ раһәтләндим,женим!-дедим униң қулиғиға.

-Сиз мени растинла яхши көрәмсиз,Қәйсәр?-деди бир чағда Разия әркиләп.

-Яхши көрүмән!-дедим униң юмшақ,силиқ йәлкилирини силап туруп.-Силәр Әмәтжан акамниң фазендисиға чиққиниңларда,мән униң оғулини мәшиқләндүриватқинимда,бизниң оюнимизни көрүп,тамашә қилдиңлар,растму? Биләмисиз,шу чағда сизниң көзиңиз билән мениң көзим челиқишқанда,жүригимгә бир парчә от туташқандәк болған еди.

-Есимда. Шу чағда мән сизниң әжайип спорчи,картес жигит екәнлигиңизни көрүп,сизниң келишкән қамитиңиз билән сумбатиңизға ашиқ болуп қалған едим.

-Растинлиму?-униң аһу көзлиригә тик бақтим.

-Һә,раст гепим.

-Биләмсиз,Разия,әшуниңдин кейин сиз хиялимдин чиқмас болдиңиз? Сизни көргүм келәтти,сеғинаттим.

-Сизниң жүригиңизгә туташқан от мениңму қәлбимдә янған еди,-деди у.

-Бу һаятта әжайип ишлар болудекән! Сизниң ериңизниң муһапизәтчиси һәм шофери болуп қелишимни ким ойлиған дәйсиз?

-Ғожайинниң сизни өзигә муһапизәтчи һәм шофер қилип елишиниң тәшәббускари ким дәп ойлайсиз?

-У тәрипи маңа намәлум?

-Униң тәшәбускари сизниң қойниңизда ятқан Разия хенимиңиз!...

-Шундақму?-һәйран болуп,униң сөзини бөлүвәттим.

-Һә,шундақ!-деди мәғрурлуқ билән Разия.

-Рәхмәт сизгә,мениң әқиллиқ чирайлиғим!-дәп уни қаттиқ қучағлап,бир нәччини сөйдүм.

-Бир күни ғожайин өзигә охшаш бир пулдар байвәччини бирлириниң пичақлап кәткәнлигини,у адәмниң өлгәнлигини ейтип қалди,-дәп башлиди сөзини Разия.-Бу сөзни аңлап мән униңға «Һазир заман яман. Адәмниң қушқач қатарлиқ қиммити қалмиди. Ақча үчүн адәмләр һәр бала ишларға бариду. Аллаһниң өзи «сақлансаң,сақлаймән» дегән екән. Сизниң бу Ташкәнттики бай,пулдар адәм екәнлигиңизни һәммә билишиду. Шуниң үчүн өзиңизни қорғайдиған яхши бир муһапизәтчини йениңизда тутушиңиз керәк?»девидим,у хошал болуп кәтти.

-Разия,сән әқиллиқ хотунсәндә? Көрдиңму,мән мошу тәрипини ойлимаптимән. Болмиса,мән билән үзәңгә соқуштуруп жүргән бир нәччә байвәччиләрниң йенида бирдин муһапизәтчилири бар екәнлигини билимән,көрүп жүримән. Шуни билип,көрүп жүрүп мән ахмақниң мошу күнгичә өзәмни қорғайдиған бир муһапизәтчи тутмай жүргинимни қара? Ярайсән хотун,әқилиңгә барикалла!-дәп мени махтиғандәк қилди.

-«Яманни ейтмай,яхши йоқ»,дегән екән. Әгәр һәр қандақ бир жайда икки-үчи сизни оттуриға еливелип,мону йоған қариниңизға пичақни тәңләп турсунчу,шу чағда көрүсиз өзиңизниң қанчилик байвәччә екәнлигиңизни?-девидим,чөчүп кәтти.

-Наһайити тоғра гәп қилдиң,хотун. Әшу пичақни порсла қилип тиқивәтсә,ишниң түгигини шу дәвәр.

-У чағда шунчә мал-дунияриңизму,яш,чирайлиқ хотуниңизму қалиду!

-Вай хотун, ундақ гәп қилма? У күндин Аллаһниң өзи сақлисун?!-дәп техиму бәттәр қорқуп кәтти.

-Шуниң үчүн ейтиватимән бу сөзләрни сизгә? «Сақлиқта хорлуқ йоқ»дегән екән,-дедим.

-Муһапизәтчиликкиму көрүнгән адәм яримайду дегин?

-Әлвәттә. Сизни қорғаш үчүн өзини өлүмгә тикидиған жигит керәк!

-У дегиниң тоғра. Муһапизәтчи дегәнниң қандақ болушини кинолардин көрүп жүримизғу? Ундақ жигит һеч кимдин,һеч нәрсидин,һәтта өлүмдинму қориқмайдиған жүрәклик болуши керәк дегинә?-девиди,мән униңға;

-Һә,шундақ жигиттин бирни тепишиңиз керәк! Йенида муһапизәтчилири бар байвәччиләрдин сорап,билип көрмәмсиз?-девидим,у;

-Яқ,буни улардин сорашқа қәтьий болмайду.-деди.

-Ундақ болса,өзиңиз тепиң. Миллионлап ақча тепишни билисизу,муһапизәтчи тепишни билмәмсиз?-дедим әттәй.

-Тепиш керәк,дәрру тепиш керәк!-дәп ойлинишқа башлиди.

-Уларниң ставкилириму жуқури болуши керәк?-дедим.

-Гәп ақчида әмәс,хотун. Ставкиси қанчә болса,мәйлиди,берәттим. Бирақ,сениң билән мән ойлиғандәк болсила болатти.

-Дост-бурадәрлириңиздин сораштуруп тапмамсиз. Мениңчә,сизниң муһапизәтчиңиз спортта чиниққан йәни боксер,каратес болуши керәк.

-Бәк әқиллиқ хотунсәндә,маңа бүгүн әжайип яхши мәслиһәт бериватисән?

-Сиз мениң ерим болғиниңиздин кейин,сизгә мәслиһәт бәрмәй,кимгә беришим керәк? Сиз аман болсиңиз,мәнму аман. Сизниң дөлитиңиздә баяшаят яшаймән дегән сөз...-дегәнгә охшаш гәпләрни қилдим.

Шуниң билән аридин бир нәччә күн өтүп,йәнә мошу һәқтә соридим.

-Нәччә күндин бу янқи ой-хиялим шуниңдила болуватиду,хотун.-деди у.-Көңлүмгә яққидәк бирси тепилмайватиду қара.Тонуш-билишләр бир нәччә спортчи жигитләрни көрсәтти. Бирсиму көңлүмгә яқмиди. Уларниң сән ейтқан ставкисиниму сорап,билдим. Айлиғи миң доллардин жуқури екән. Мениң көңлүмдикидәк жигит болса,мени қорғиса,аиләмни қорғиса айлиғини икки һәссә ашуруп төләттим!-дегән гәпни қилди.

Шуниңдин кейинла мән сиз тоғрилиқ сөз ачтим.

-Мәнму нәччә күндин бери шунила ойлап жүриватимән,-дедим.-Есиңиздиму,Әмәтжанниң фазендисидики һелиқи Алмутилиқ каратес уйғур бала? Өзиңиз нәччә қетим ейттиңизғу,Әмәтжанниң оғули Әлишерни чемпион қилип чиқарда дәп.

-Һә,тоғра. Әлишерни чемпион қилип тәрбийиләп чиққанлиғини саңа нәччә қетим ейтқанмән,-деди.

-Әшу бала һазир нәдә? Алмутиға кәттиму яки мошу Ташкәнттиму?-дәп соридим.

-Әмәтжанниң фазендисида екән. Өткәндә фазендиға чиққанда шу йәрдә көргәнмән. У бала Муһәмәт акиниң Алмутидики туққуниниң балиси екәнғу? Өзи машиниму һайдайдекән. Әмәтжанниң фазендисидики барлиқ ишлирини дегидәк Муһәмәт ака билән шу бала ишләветипту һазир,демәсму...

-Қәйсәр,ишинәмсиз,шу сөзни аңлап шунчилик хошал болуп кәттим. Сизни көрүдиған болдум дәп,үмүтләндим. Ғожайинға ейттим;

-Әшу бала болмамду?

-Ваһ,болғанда қандақ!-дәп ғожайин пешанисигә бирни урдидә,орнидин туруп кәтти.-Мән ахмақни қара,алдимда жүргән төгини көрмәй,төгә минивелип төгә издәп жүрүптимән. Яша,хотун,әқилиңгә барикалла! Болди,таптим. Маңа керигиму әшундақ жигитниң өзи! Әжайип каратес жигит. Мән дегән үч-төртини көз жумуп-ачқичә уруп ятқузиветиду. Әгәр у жигитнила өзәмгә муһапизәтчи қиливалсам,һеч нәрсидин қориқмай,ишәшлик жүрүверимән. Аиләмдинму,силәрдинму хатиржәм болумән!...-дәп сайрап кәтти.

-Техи у бала немә дәйду?-девидим,у;

-Әмәтжанға әтила ейтимән. Әмәтжандин,Муһәмәт акидин сораймән. Улар мениң сөзимни йәрдә қоймайду,дәп ойлаймән.

-Көп алдиримисила,ғожайин.У бала мақул десиғу яхши,әгәр яқ дәп қалсичу? Шу тәрәплириниму ойлаш керәк?

-Мениңчә яқ демәйду. Ставкисини икки һәссә қилип төләймән. Бәрибир фазендидиму жүрүптиғу,мениңчә келишиду?-деди.

-Қәйсәр,сизни ғожайин өзигә муһапизәтчи һәм шофер қилип йениға еливелиши шундақ болған,-дәп Разия маңа күлүмсирәп бақти.

-Рәхмәт сизгә,мениң чирайлиғим,мениң әқиллиғим!-дедимдә,уни бағримға қаттиқ бастим.

Биз қайтидинла ирмаш-чирмаш болуп,яңливаштин йәнә бир тәнгә айландуқ...

 

Разия хеним иккимиз әр-хотунлардәк биллә жуюнуп,чайқинип чиқип,ич кийимлиримиз биләнла диванда янму-ян олтирип,чай ичкәч параңлаштуқ.

-Разия, женим,мән сиздин бир нәрсини сорап, билмәкчи едим?-дедим, мени қизиқтуридиған нәрсини билмәкчи болуп.

-Сораң,мениң шуңқарим!

-Сизни хапа қилип қоюмәнмекин, дәп қорқумән.

-Сиз адәмләр түгүл,чүмүлини рәнжитип,хапа қилидиған жигит әмәссиз. Сизниң әжайип инсан екәнлигиңизни һәммә билиду. Шуңа сизни һәммә бәк һөрмәтлишиду. Сизниң алий жанап пәзиләтлириңизгә өзәм һәйран қалимән. Сизгә һәвәс қилимән,женим!

-Көп махтавәттиңиз. Адәттики бир уйғур жигитимән,халас.

-Яқ,сиз һеч кимгә охшимайсиз. Сиздә һеч кимгә охшимас хисләтләр көп. Сиз арқилиқ мән уйғур хәлқиниму яхши көрүп қалдим. Уйғурларниң сизгә охшаш әжайип зор жигитлириниң барлиғини мана әнди техиму яхши билдим, көрдүм!

-Рәхмәт,мениң чирайлиғим,мениң әқиллиғим!-дәп уни қаттиқ қучағлидим.

-Немә соримақчи едиңиз,қәдирлигим?-дәп көзлиримгә тәлмүрди Разия.

-Демәк,келиштуқ,сиз мәндин рәнжимәйсиз,хапа болмайсизғу?-дәп йәнә бир қетим соравалдим.

-Яқ,сиздин һеч қачанда рәнжимәймән,хапа болмаймән,мениң татлиқ шуңқарим!-дәп күлүмсиригән һалда мүрәмгә бешини қойди.

-Сиз гөзәлликтә,әқил-парасәттә тәңдиши йоқ бир пәризат. Шундақ бир назакәтлик,латапәтлик,йетүк әқил-идрәклик қизниң өз йешидин икки һәссә чоң,йоған қосақ,тақир баш,сәт бир адәмниң аяли болуп қалғиниға,униң үстигә иккинчи хотуни болуп қалғиниға һәйранмән!...

Разия улуқ-кичик уһ дәп еғир нәпәс алди. Шуан униң күлүп,чақнап турған көзлиридә лөммә яш пәйда болди.

-Мәнму сизгә охшаш өзәмгә ярашқан сумбатлиқ,әқил-парасәтлик,жасарәтлик жигитниң аяли болушини,униңдин чирайлиқ,әқиллиқ пәрзәнтләр көрүшни арзу қилаттим,арман қилаттим. Әпсус,бу тәңшәлмигән дунияда көпинчә вақитта арзу-арманлириңиз әмәлгә ашмай,бу һаяттин бир өмүр һәсрәт чекип өтүдиған күнләр нурғун болидекән...

Разияниң бу сөзлири шу кечә,шу саат,шу минутларда мән үчүн тамамән унтулған хатирилиримни гүпла қилип ойимға кәлтүрди,көз алдимға кәлтүрди...

Разияниң чәксиз һәсирәт,әләм билән ейтқан һекайисини диққәт билән тиңшидим.

Әкрәмжан байвәччә Разияни бир көрүпла, униңға ашиқий-беқарар болған екән. Бундақ ашиқий-беқарарлиқ көпинчә вақитта мал-дунияниң,байлиқниң көплигидин өзидин-өзи пәйда болушини иккиниң бирси йоққа чиқиралмиса керәк? Өзигә әмәс,байлиғиға ишәнгән Әкрәмжан байвәччә «Өлсәмму,тирилсәмму уни иккинчи хотунлуққа алимән. Униңдин ақча айимаймән. Уни маңа кәлтүрүшниң,маңа хотун болушиниң йолини тепиңлар!»дәп ,яш ағинилиридин иккисигә ейтипту. Ақча үчүн вижданини сатидиған,һарам нийитини әмәлгә ашуруши үчүн Аллаһдинму қориқмай,пәскәшлик,ипласлиқ ишларға баридиған әбләх адәмләрниң ойлап тапмайдиғини йоқ екән. Әшу бурадәрлири Разия билән сөзлишип көрсә,қиз йеқин келәр әмәс. Жәрәндәк сәкирәп қичипту.

Шундақ күнләрниң бирсидә Разия өзидин төрт-бәш яш чоң Әкрәмжан исимлик егиз бойлуқ,сумбатлиқ жигит билән тонушуп қалди. У жигит өзиниң Разиягә ашиқ екәнлигини,уни сөйидиғанлиғини ейтип,муһәббәт изһар қилди. Разия өзигә ашиқий-беқарар болуп жүргән бу жигитниң муһәббитини қобул қилди. Улар бир айчә ашиқ-мәшуқлардәк жүрүшти. Өзини чоң бир ресторанниң ғожайини, дәп тонуштурған у жигит Разияни әшу ресторанға бир нәччә қетим апирип,раса меһман қилди. Ресторан күткүчилири у жигитни «вай ғожайин десә,вай ғожайин» дәп,униң әтирапида пәрванә болушатти.

Ашиқ  жигит Әкрәмжан қизниң унимиғиниға қаримай қиммәт баһалиқ кийим-кечәкләрни,зибу-зинәтләрни соға қилатти. Разияниң нәзәридә, Әкрәмжан толиму силиқ-сипайә,мәдәнийәтлик, гәп-сөзлири жайида,хуш чақчақ жигит еди. «Мундақ жигитгә аял болсаң, немә арман»дәп ойлатти Разия.

Бир күни у жигит Разияни әшу ресторанға кәчкә пәйит елип барди. Улар узақ олтиришти. Разияниң унимиғиниға қоймай,зорлап коньяк ичкүзди. Һәр иккиси хелила қизип қелишти. Саат онларда қайтишти. Машинида келиветип жигит қизға шундақ деди;

-Разия,бүгүн мән сизни мошу тапта елип қачтим!

-Вай өләй,немә дәватисиз?-дәп чөчүп кәтти Разия.

-Раст гепим.  Мән һәммә ишни орунлаштуруп қойдум. Һазир бир туққунимизниң өйигә баримиз. Никаһ қилидиған молламму шу йәрдә!-деди жигит қәтьий түрдә.

-Әгәр мени растинла яхши көрсиңиз,той қилип қошулмаймизму?-дәп йелинишқа башлиди қиз.

-Тойни қилимиз. Сиз ойлиғандин нәччә һәссә ашуруп той өткүзимиз. Бүгүн мениң өйлүнишим шәрт! Бизниң некаһимиз бүгүн қийилиши керәк!-деди жигит.

-Немигә бунчилик алдираш?-деди қиз жигитни бу қараридин яндурушқа тиришип.

-Уни сизгә кейин ейтип беримән.Бүгүн вақти әмәс!...

Хуллас,шуниң билән у жигит Разияни бир өйгә елип кәлди. Өй егиси аял «Қәдимиңиз ярашсун,мубарәк болсун!»дәп қизниң бешиға ромал селип қойди.

Никаһ оқулушниң алдида жигит қизға шундақ деди;

-Разия,моллам сизни зорлап елип кәлгән болушиңиз мүмкин,дәп неһакни оқуғини унимайватиду. Шуниң үчүн сиз «Әкрәмжанға өз разилиғим билән тәгдим» дегән мәнада тил хәт йезип беришиңизни сораватиду?-дәп ялвуруп турувалди.

Разия өзиниң Әкрәмжанни яхши көрүдиғанлиғини вә униң һалал жүпти болушқа рази екәнлигини билдүргән тил хәт йезип бәрди.

Шуниң билән некаһму оқулди.Иш пүтти. Меһманлар билән өй егилириму уларға өйни оңчә-чоңчә қалдуруп кетишти. Ятақхана бөлмисидики кроватниң бир четидә, шәйтанниң вәс-вәсигә кирип, қилип қойған бу ишидин пушаймән қилип,хиял сүрүп ортарған Разия ериниң киришини күтти.

Бир чағда яш Әкрәмжан әмәс,қери Әкрәмжан байвәччә хошал кирип кәлди. Уни көргән қиз;

-Вай,Әкрәмжан ака,бу йәргә немигә кириватисиз?-дедидә,чөчүп-қорқуп орнидин туруп кәтти.

-Немигә кириватисиз дегиниңиз немиси? Һазир некаһлап алған аялим болған сизниң йениңизға кириватимән!...

-Немә?!-чаниғидин чиқип кәткидәк чәкчәрәп кәтти қизниң көзлири.

-Һә,әнди сиз мениң һалал жүптим,некаһлиқ аялим! Молламниң оқуған некаһсида «Әсқәржанниң оғули Әкрәмжанға икки дуния һалал жүптиликкә өз разилиғиңиз билән тәгдиңизму?»дәп сориғинида, «Һә,тәгдим!»дәп ейттиңизғу? Вәссалам,иш пүтти,мениң чирайлиғим!... Техи «Әкрәмжанға өз разилиғим билән тәгдим!»дәп йезип бәргән тил хетиңизму бар мениңдә?...

Разия шу чағдила өзиниң алданғанлиғини,алдамчи мәккарниң ториға чүшкәнлигини бирақла билгән еди,халас.

Бу хорлуққа,бу һақарәткә,бу азапқа чидимай бечарә қиз һөкүрәп жиғлавәтти...

Шундақ қилип,Әкрәмжан байвәччә ақчиниң күчи билән қойған бу сәһнә оюнидин кейин,қолини қанчә узутупму йәткүзәлмигән гүлни асанла үзүп апту.

Шундақ қилип,гөзәлликтә хелә-хелә қизларни алдиға өткүзмәйдиған,әқил-парасәттиму үстүн туридиған яш,чирайлиқ қиз Разия Әкрәмжан байвәччиниң иккинчи хотуни болуп қалған екән!...

-Сизгә ашиқий-беқарар болуп,әшундақ йоллар билән сизни қолға чүшүривалған бу байвәччиниң сизгә охшаш яш,гөзәл,әқиллиқ аяли бар турғулуқму,кочиға қарап жүргинигә һәйранмән?-дедим Разияниң жуқуридики һекайисини аңлиғинимдин кейин.

-У әзәлдин бузуқ,хотунға тоймайдиған адәм,-деди Разия.-Мән униң нәләрдә отлап,нәләрдә сулап жүргәнлирини билимән. Бирақ,бу һәқтә сөз қилғум кәлмәйду. Биләмсиз,униң йенида йетиштин жиргинимән!...

Бу дунияда немә дегән пәскәш,әбләх адәмләр бар,һә? Аллаһ әзиз яратқан бәндиләрниң тәғири билән ойнаш,уларни набут қилиш,бир өмүр һәсрәт чәктүрүп,аһ урғузуш бундақ адәмләр үчүн һеч гәп әмәс екәндә? Яқ,бу бәрибир һесаплиқ дуния! Һәммә нәрсиниң сориғи бар,һесави бар?!...

-Қәйсәр,алтунум,мән бүгүн қайтидин туғулғандәк болдум,-Разияниң бу сөзлири хияллирим жипини үзүвәтти.-Мән сизгә охшаш жигитниң муһәббитигә еришкәнлигимдин бәхитликмән,чәксиз хошалмән!...

Шунда мән униң ойнақ көзлиридин муһәббәт учқунлирини,ялқунлирини очуқ-ашкарә көргәндәк болдум. Униң муһәббәткә зар қәлбидики учқунни ялқунға айландурғанлиғимдин,униң әр кишиниң әркилитишлири билән сөйүшлиригә хумарлиғини бастурғанлиғимдин,униң жиниси истигини,хаһишини,шәһваний һәвәс,тәшналиғини қандурғанлиғимдин рази едим,хошал едим.

Қайси бир китаптин оқуған төвәндики мону бир мисралар қулиғим түвидә қоңғурақтәк жириңлиғандәк болди;

                          Әр-аялларда бардур икки нәпис,

                          Бирси үстидә,бирси астидадур.

                          Уни қанаәтләндүрүп турмаслиқ,

                          Билиңки,һәр ким үчүн гунаһтур.

Шуңа мән,шу саат,шу минутларда муһәббәткә зар Разия иккимизниң арзу-тиләклиримиз әмәлгә ашқан шу ишни қилғанлиғимиз, Аллаһниң алдида чоң гунаһ дәп һесаплимидим. Сәвәп,муһәббәттә алданған,алдинип хорланған,хорлиниш шу күнгичә давамлишиватқан,сөйгү-муһәббәттин көңли су ичмигән,қанчә паравән турмушта яшишидин қәтьий нәзәр,күнлири һәсрәт чекиш,аһ уруш билән өтүватқан Аллаһниң бир ажиз бәндисиниң йерим,сунуқ көңлини еливатқанлиғим,униң истәк-хаһишлирини орунлап,рази қиливатқанлиғим,уни хошаллиққа чөмдүриватқанлиғим мән үчүн һеч гунаһ дәп ойлимидим. Шуңа мән бу йолға қәдәм басқан едим...

Разияниң жуқуридики һекайисидин кейин,Мәвлудә тоғирисида саунадики ишларни ейтип бериведим,Разия үчүн мән техиму қәдирлик,әзиз,пәриштә сүпәт жигиткә айландим.

-Һазирғичә у қизға ярдәм бериватамсиз?-дәп сориди мениң һекайәмдин қаттиқ тәсирләнгән Разия.

-Һә,әлвәттә. Әр киши дегән бир сөзләш керәк,вәдидә туруш керәк! У қизниң оқушини пүтүришигә аз қалди. Қолиға дипломини алғандин кейин,өзәм уни Әнжанға,ата-анисиниң йениға әвәтиветимән!

-Вай,Қәйсәр женим! Немә дегән есил,бебаһа жигитсиз? Бу дунияда сизгә охшаш алийжанап инсанларниңму болушиға һәйранмән?

-Яхши инсанларму көп,яман инсанларму көп,мениң чирайлиғим!

-Мән сизгә қайилмән,яшаң! Мән сизни бир көрүштила ашиқ болғанлиғим бекар әмәс екән?-дәп у мениң бойнумға есилди...

Мән Разияниң әқилни лал қилидиған аһу көзлиридики чақниған чәксиз муһәббәтниң нурлирини,пүтүн вужудидин төкүлүп турған сәмимийлик билән меһриванлиқни,мулайимлиқ һәм латапәтни очуқ көргәч,униңға техиму имрақлиғим келип,бағримға мәккәм бастим...

У әркиләтти,назлинатти,пичирлатти,иңратти,шох күләтти.Мән өз ишқи-муһәббитимни билдүрүш үчүн уни чиң қучағлап,оттәк қизиқ,непиз ләвлиригә ләвлиримни басаттим. Бир-бирсигә чүпләшкән ләвләрни бирдә у,бирдә мән узақ шораттуқ...

Мән Разияниң маңа болған,шу күнгичә пинһаний,бүгүн очуқ-ашкарә болған отлуқ муһәббитидин һөзүрлинип,ләззәт дәриясиға шуңғуп кирип кетәттим!

Мән өз ғожайинимниң аяли болған Разия хеним билән әмәс,мениң биринчи муһәббитим,әзизим,қиммәтлигим,һазир мәндин толиму жирақтики Ризвангүл билән муһәббәт дәриясида үзүп жүргәндәк һес қилаттим өзәмни...

Разия бәзән маңа Ризвангүл болуп көрүнәтти...Ризвангүлниң жуқарқи левиниң үстидики өзигә бәк ярашқан чирайлиқ,қап-қара меңиға сөйүп тойматтим!

У маңа әркиләтти. Мән уни әркилитәттим...Бу хан сарайлиридәк кәң-таша,қиммәт баһалиқ жиһазлар билән толған өйләрдә биз иккимиздин башқа һеч ким болмисиму,бир-бирсимизниң қулиғиға пичирлап сөзлишәттуқ.Бир-бирсимизни сөйүп тойматтуқ.

Бу кечини Разия иккимиз қип-ялиңач болувелип,ирмишип-чирмишип,от болуп янған жиниси истигимизни,шәһваний нәпсимизни болушичә қандуруп,бу һаятниң ләззитидин раһәтлинип атқуздуқ.Таң атқичә ухлимай,ишқий-мәһәббәтниң пәйзини сүрдуқ.

 

Шуниң билән күнләр хошал,хорамлиқта өтүшкә башлиди.

Шу күнгичә алтун қәпәз ичидики сайримай,сайриғуси кәлмәй,дайим бешини саңгилитип туридиған булбул әшу қәпәздин бир яхшиниң сәвәви билән учуп чиқип кәтти!...

Шу күнгичә дәрт-әлимини сиртиға чиқиралмай һәсрәт чекип,ичидин аһ уруп,қәлбән азаплинип жүргән Разияниң ташқи қияпитидә,ички дуниясида чоң өзгүрүш йүз бәрди!...

Шу күнгичә Разия қанчә һөсни-жамаллиқ болсиму,бәрибир чирайи солғун еди...

Шу күнгичә Разияниң кишиләр билән очуқ-йоруқ сөзлишип,муңдашқуси,қақахлап күлгүси кәлмәтти. Кам гәп еди...

Бүгүнки Разияниң түнүгүнки Разиягә охшимас көп тәрәплирини бирдин байқидим.

Разияниң солғун чирайи күндин-күнгә гүлдәк ечилип,һөснигә һөсүн қошулғандәк болди. Кам гәп,дайим хиял сүрүп жүридиған Разия тохтимай сөзләйдиған,шарахлап күлүп,өзини бәхтияр һис қилишқа башлиди.

Мән Разияни,Разия мени көрүши билән,һәр иккимиздә шу заман бирдин ойғинидиған,ойғиниш билән тәң чак-чак болуп кетидиған шәһвани нәпсимизни қандурушқа алдирайдиған болуп қалдуқ.

Биз һәр күни болмисиму,икки-үч күндә бир қетим кечилик жәннәтниң һөзүрини көрүп,пәйзисини сүрүшкә үгүнип қалған едуқ...

Һәр қандақ әр кишиниң қизиқишини қозғап,һәвәсини кәлтүрүп,шәһваний нәпсини ойғитидиған Разияниң гөзәллигигә гөзәллик қошулғандәк,униң силиқ,йеқимлиқ авази техиму мунайимлишип кәткәндәк,әркиләп,назланғандәк қилған һәрикәтлири,сирлиқ беқишлири илгәркидинму татлиқ болуп кәткәндәк сезиләтти маңа.

Кесәлчан болуп,операция қилинған Әкрәмжан байвәччиниң пат-патла ағириқханиларда айлап йетишлири билән ағириқханидин чиққандин кейинму кичик хотуниниң өйидә әмәс,чоң хотуниниң,бала-жақилириниң йенида көпирәк болуши Разия үчүнму,мән үчүнму бәк яхши еди.

Байвәччиниң яш,чирайлиқ кичик хотуниниң әң муһим һажитидин униң хизмәткари толуп-ташқан күч-ғәйритини айимай чиқип кәлмәктә еди!...

Шундақ қилип,хелә-хелисиниң қоли йәтмәй,қойниға селиши арманға айланған Разия хеним армани бару,бирақ дәрмани йоқ ғожайинниң көрүнүштики һәқиқий һалал жүпти болғини билән,арманиму бар,дәрманиму бар хизмәткарниң һөзүрини көридиған,пәйзисини сүридиған,узақ кечиләрни раһәт қучуғида атқузидиған йотқан ичидики аялиға айлинип қалған еди.

Разия хеним үчүн некаһлиқ қери,һеч нәрсигә яримас болуп қалған кесәлчан еридин көрә,некаһсиз яш хизмәткар артуқ еди,қәдирлик еди,әзиз еди!...

Шу күнләрдә,көрүнүштә мәндәк бәхитлик жигит йоқ еди. Лекин,мән арамимни йоқаттим,қәлбән азапқа учириған едим.

Өзәмни бәхитлик һес қилишим,туғулуп өскән ана вәтини жирақта қалған,яқа жутларда сәрсан-сәргәнданлиқта мусапир болуп жүргән бир житимәкниң Ташкәнттәк әзими шәһәрдики бирси ишәнсә,бирси ишәнмәйдиған шаһ һаятим еди!

Арамимни йоқитип,қәлбән азапқа учирғанлиғим,туз корлиғим,аш атқанға муш атқанлиғим,өзәм туз-дәм тартип келиватқан ақ дәстиханға түкүргәнлигим еди!...

Мән ишниң мундақ болуп кетишини һеч ойлимиған,тәсәвурму қилалмас  едим. Разия хенимни яхши көрүп қалғанлиғим бир өзәмгила мәлум болғанлиқтин,бу яхши көрүш,яқтуруп қелиш мәңгү сир бойичә жүригимдила қалиду,уни ашкарилаш һеч мүмкин әмәс,дәп ойлаттим һәм шундақ дәп һесаплаттим.

Амма,ойлаш башқа екәну,әмәлгә ашидиған,ашмайдиған иш башқа екән!

Пүтүн вужудимда толуп-ташқан яшлиқниң отлуқ һарарити билән күч-қудритигә,жиниси истәккә толған шәһваний нәписни қандурушқа Разия хеним зорлап ичкүзгән,һаятимда биринчи қетим еғизимға алған әшу бир нәччә қәдәһ коньяк бир парчә от болуп туташқандәк болдидә,униңдин кейин өзәмгә-өзәм егә болалмай қалған едим...

Әкрәмжан ака мени бәк яхши көрәтти,иззәтләтти,қәдирләтти. Маңа толиму ишинәтти. Мәвлудә қизни мән билән көргинидә, «Яшаң укам,гөзәл,әқиллиқ қизни тепипсиз. У қиз сизни бәк яхши көрүдекән!...Мән сизгә қайил. Мәвлудә оқушни тамам қилсун. Шуниңдин кейин тоюңларни өзәм өткүзүп беримән. Тоюңларда силәргә икки яки болмиса үч ханилиқ өйниң ачқучини соға қилимән!»дегәнгә охшаш сөзләрни дайим қилатти. Мәвлудә қизни мән униңға «жүрүватқан қизим», дәп ялған ейтқан едим.

Әкрәмжан ака һалал билән һарамни,әхлақ билән әхлақсизлиқни,яхшилиқ билән яманлиқни,изгүлик билән рәзилликни,садиқлиқ билән сахтилиқни,вападарлиқ билән хиянәткарлиқни яхши пәриқ қилалайдиған мени,өзиниң кичик хотуниға көз қисип,қанат сөрәйду дәп,һәргиз ойлиматти. Ойлаш бу яқта турсун,тәсәвурму қилалматти. Шуниң үчүн у ахирқи вақитларда маңа пат-патла; «Һәдиңиз ялғуз қалди. Бүгүн шу өйгә бериң,ялғуз қорқиду»дәп,мени кичик хотуниниң өйигә әвәтиветәтти.Қотандики ялғуз қозиниң йениға бөрини солап қойғанлиғини билмәс еди!

Һазир немә болди?

Мән у адәмгә хиянәт қилдим!...

«Ғунжун көз қисмиса,буқа зәнжирни үзмәйду»дәп қоюшидекән адәмләр! Әгәр әшу ғунжун көз қисмиған болса,бағлақтики буқа зәнжирни һеч қачанда үзмигән болар еди!... Бу йәрдә ким әйиплик? Ғунжун әйипликму яки буқа әйипликму? Яки болмиса,әшу ғунжунниң егиси әйипликму?

Мениңчә, ғунжунму әйиплик әмәс,буқиму әйплик әмәс! Әйипниң һәммиси ғунжунниң егисидә?!

Әгәр у ашиқий-беқарар болуп,наһайити устилиқ,мәккарлиқ билән,униң көз йешидинму,аһу-заридинму қориқмай қолға чүшәргән әшу ғунжунни бу қәдәр хорлимиған болса,өйдики бу пак,таза,һалал ғунжиндин тала-түздики «отниң учини йәп,суниң сүзүгини ичип» жүргән,көрүнгән адәм минип,йеғир қиливәткән ғунжунларни әзиз көрмигән болса,өйдики ғунжунниң һажитидин вақти-вақтида чиқип турған болса,ғунжун буқиға көз қисмиған,бу ишлар болмиған болар еди, дәп ойлаймән...

Һаятида яхши көргән адими арман болуп қалған,достлириға охшаш өз хили,өз тәңтуши билән биллә болалмиған,бир ястуққа баш қоялмиған,һәм баяшаят һаятта һәм хорлуқ вә һақарәттә яшаватқан,әркин жүрүштин,йерим,сунуқ көңлини хошал-хорамлиқта,азадиликтә көтүрүштин мәһрум қәпәздики қушқа айланған,яшлиғи,яшлиқтики истәк-арзулири әмәлгә ашмай,кумпәй-кум болған,бәзи кечиләрдә жиниси истәк-тәшналиғи чакилдап кетип,узақ кечиләрни арамсизлиқта,уйқусизлиқта аһ уруш,һәсрәт чекишләр билән атқузуп келиватқан шу ғунжун яхши көрүп қалған,яқтуруп қалған буқиға көз қисмай,ким көз қиссун?!

Ботулкиниң ичидә тинич турғини билән,униң ичидин чиққандан кейин күчини көрсүтидиған, қорқанчақни батур,жүрьәтсизни жүрьәтлик қиливетидиған,қарғуниң көзини ечиветидиған,гадайни бай,жугач-мөмүнни шох,уялчақни хир қиливетидиған,қисқиси, инсанниң инсанийлиғини йоқитидиған әшу нәрсиниң өзи аччиқ болғини билән «күч-қудрити» татлиқ болғанлиқтин болса керәк, өз карамитини көрсәтти!...

Бағлақта турған буқа бир силкиниш билән,өзини унтуған һалда,зәнжирни үзүп ташлиди!...

Хош,шуниң билән бу йәрдә ким әйиплик?

Ғунжун әйипликму,буқа әйипликму яки ғунжунниң егиси әйипликму?

Буниңдин өзиңиз хуласә чиқириң?!

Кимни әйипләйсиз;ғунжунниму,буқиниму яки ғунжунниң егисиниму? Ихтияр өзиңиздә!

 

Бир күни Разия иккимизниң арисида шундақ сөз башлинип қалди.

-Қәйсәр женим,сизниң һеч нәрсидин,һеч кимдин қориқмас батур жигит екәнлигиңизни,сизниң өткәндә Адилжанниң қариниға пичақ тәңләп,у балини қорқутуп,ақча тәләп қилған үч хулиганниң көз жумуп ачқичә ағзи-бурунини қанға булғавәткәнлигиңизни,униңдин кейин Адилжанниң базардики идарисигә киргән баш кесәр икки рекетерниң қандақ жажисини бәргәнлигиңизни хожайин маңа ағзи-ағзиға тәгмәй сөзләп бәргән еди,-дәп башлиди сөзини Разия.-Әшу сөзләрни аңлап мән сизгә техиму ашиқ болуп кәткән едим. Сизниң муһәббитиңизгә еришишни арман қилип,мошу күнләрни кечә-күндүз Аллаһдин тилигән едим!

-Әшу тиләклириңиз,арзу-арманлириңиз Аллаһниң қулиғиға йетипту мана! Иккимиз әр-хотунлардәк бир ястуққа баш қойдуқ.Мәнму мошу күнләрни арман қилған едим,-дедим.

-Қәйсәр,сиз әжайип жигитсиз! Сизниң муһәббитиңизгә еришкәнлигимдин чәксиз бәхитликмән!...Биләмсиз,мән сизниң өзиңизгә қанчилик ашиқ болсам,сизниң адәмни еритиветидиған шерин сөзлириңизгә шунчилик тәшнамән? Сиз язғучи болидиған жигит екәнсиз? Өткәндә уйғурларниң тарихи һәққидә ейтип бәргәнлириңизни аңлап һәйран қалдим. Ундақ сөзләрни мән биринчи қетим аңлишим еди. Әгәр сиз ишқий-муһәббәт һәққидә китап язсиңиз,муһәббәткә зар яшлар издәп жүрүп оқуйдиған китап болатти?

-Сиз шундақ ойламсиз,мениң әқиллиғим?

-Әлвәттә!

-Ундақ болса,сиз һәққидә,өзәм һәққидә,иккимизниң пинһаний сөйгү- муһәббитимиз һәққидә роман йезишим керәк екән?!-дедим күлүп.

-Әшундақ бир роман йезиңа,женим!

-У романниң ахирси пажийә болуп кетәмдекин,дәп әнсирәймән?

-Һеч әнсиримәң,яхши башланған романниң ахирсиму яхши тамам болиду!

-Һәр һалда, иккимизниң арисидики бу романниң ахирсиниң пажийәлик  аяқлишишидин Аллаһниң өзи сақлисун дәң!-дедим көңлимдики һәр хил яхши-яман ойлардин сөз ечип.

Разия мениң немә демәкчи болуватқанлиғимни бирдин чүшәнди.

-Немидин әнсирәйсиз,немидин қорқусиз?-деди жиддий қияпәттә.

-Сиз бирәвниң илкидики,некаһсидики,униң үстигә ғожайинимниң аялисиз! Иккимизниң арисидики бу мәхпий,йошурун ишлар бир күни паш болуп қалса,Аллаһниң урғини шу дәвериң?!-дедим тәшвиш,әндишилиримни йошурмай очуқ ейтип.

-Көп вайим қилмаң,женим,-деди Разия.-Иккимизниң арисидики бу ишларни иккимиздин башқа һеч ким билмәйду. Билгүзмәймиз һәм. Бир-бирсимизгә илгири қандақ мунасивәттә жүрсәк,көрүнүштә шу мунасивәт давамлишиверидиған болиду?!

-Бу ейтқанлириңизға йүз паиз қошулимән,мениң әқиллиғим!-уни қаттиқ қучағлидим...

Шундақ қилип,Разия мени хелила хатиржәм,жүрәклик қилип қойди.

 

 

                       Аллаһтин тилигән тиләк

 

 

Күнләр шаду-хорамлиқ ичидики раһәт парағәттә өтүшкә башлиди.

Бир күни чәт әл радиолиридин йәни Америкиниң пайтәхти Вашингтондин уйғурчә берилидиған «Әркин Азия» радиоси билән «Азатлиқ», «Би-Би-Си» радио станциялиридин мениң һаят-тәғдиримгә мунасивәтлик дәһшәтлик бир хәвәрни аңлидимдә,арамимни йоқаттим. Атам рәмитиниң;«Оғлум, шуни яхши бил,сениң һаятиң толиму мурәккәп,чигич!...Әқил-парасәт билән иш тутмисаң,набут болуп кетисән?!...»дегән ғайибанә агаһландуруши қулиғим түвидә кечә-күндиз қоңғурақтәк жириңлап турувалди.

Жуқуридики чәт әл радиолири тәкрар-тәкрар аңлатқан у хәвәрләрдә вәтән дәп вәтәндин айрилған,яқа жутларда сәрсан-сәрганданлиқ һаятни бешидин кәчүргән,қайси әлдә болмисун,у әлниң сақчилири билән шу жайларда мәхпий жүргән хитай әнчвәнтуңи /дөләт хәвипсизлиғи идариси/ адәмлириниң қолиға чүшүп қелиштин әнсирәп,қорқуп,мөкүп-қечип жүрүп,ахири миң бир машақәтләр билән Канадиға чиқип кәткән вә шу әлдә сиясий паналиқ елип,Канада пухраси аталған Һүсәйин Желил дегән уйғурниң қолға елинғанлиғи хәвәр қилинған еди. Канада пухраси Һүсәйин Желил аилиси билән Өзбәкстанниң Ташкәнт шәһиригә кәлгән екән. Уни Өзбәкстан полицейлири билән миллий бехәтәрлик комитетиниң адәмлири қолға апту. Һүсәйин Желилниң;

-Мән Өзбәкстан қануниға хилаплиқ келидиған,қанунни бузудиған һеч қандақ гунаһ өткүзгиним,тәртип бузғуним йоқ. Мән Канада пухраси!...Өзбәкстанға аиләмни елип, туққан йоқлаш мунасивити билән кәлгән едуқ. Мана һөжжәтлирим!...-дегинигә қаримай түрмигә солапту.

Радиоларда берилгән хәвәрләр бойичә, Өзбәкстан тәрәп Канада пухраси Һүсәйин Желилни;«Өзбәкстан өктичи Ислам партияси һәм терролуқ тәшкилатларға бағлап,Өзбәкстанда йүз бәргән терроруқ һәрикәтләргә қатнашқанлиғида» әйипләп,хитайға өткүзүп бериветипту. Канада һөкүмити қанчә қилипму,өз пухраси болған Һүсәйин Желилни Канадиға қайтуруп елип келәлмәпту. Һүсәйин Желил хитайда муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилинипту...

Мана саңа,бечарә уйғур!

Өз қериндишиң сени отқа—дозаққа ташлаватса,дүшминиңдин немә күтүш мүмкин?!...

«Коза күндә сунмайду,күнидә суниду»дегән екән. Вәтәндишим Һүсәйин Желилниң бешиға кәлгән бу қара күн,әтә мениң бешимға келиши турған гәп?!...

-Немә қилишим керәк?-дәп ойлаймән бешимниң ичиму қетип, тишиму қетип.-Әгәр мениң хитайдин қечип кәлгән сиясий мәһбус екәнлигимни билип қалидиған болса,у чағда мениң һалимға вай!...

Маңа баш панаһлиқ қилған Муһәмәт тағам билән,маңа Өзбәкстан пухраси дегән жа паспорт һәм машина жүргүзүш гуванамисини сетип елип бәргән Әмәтжан акам билән,мени өзигә муһапизәтчи һәм шофер қилип йенида елип жүргән,хитай үчүн чоң жинайәтчи йәни өлүм жазасиға һөкүм қилинған мән уйғурни йошуруп жүргәнлиги үчүн Әкрәмжан акиму жавапқа тартилип,жазалиниши мүмкин!

У чағда,бу кишиләр үчүн өз пәрзәнтидәк әзиз болуп кәлгән мән,шу заман буларниң дүшминигә айлинимән дегән сөз. Уларниң мениң үзлиримгә түкүриши турған гәп? Чоқум түкүриду! Буниң үчүн уларни әйипләшкә болмайду,һәққимму йоқ. Улар һәқлиқ. Сәвәп,мән уларниң һәммисини алдап кәлдим,уларниң алдида ялған гәп қилип кәлдим.

-Һәй һарамзәдә,атаңдәк адәмни алдиғичә,раст гәп қилсаң болматтиму?-десә, Муһәмәт тағамға немә дәймән. Униң үзигә қандақ қараймән?

-Һәй  укам,мән сизгә өз қериндишимға ишәнгәндәк ишәнгән екәнмән. Сизгә ишәнгәнлигимдин дөләт қануниға хилаплиқ иш қилдим...Бу жинайитим үчүн мени түрмигә олтарғузуши мүмкин,-десә,Әмәтжан акамға немә дәп жавап беришим мүмкин?

-Сән дүшмән екәнсән! Хитай дөлитиниң дүшмини екәнсән?...Сени дәп,сән алдамчини дәп,мана әнди түгүмәс балаға қалдим!...Бу баладин қандақму қутулармән әнди?-дәп Әкрәмжан байвәччә көзлирини алайтса,униң көзлиригә қандақму қараймән?

-Қәйсәр,сиз өзиңизни башқичә тонуштурған едиңизғу?...Сизму ялған гәп қилип,шунчә адәмләрни ахмақ қилип кәлгиниңиз немиси? Баштила һәммини очуқ ейтқан болсиңиз болматтиму? Ахир сиз,чоң бир жинайәт өткүзгән яки адәм өлтүргән қатил әмәс екәнсизғу? Сиз вәтән дәп вәтиниңиздин айрилған жигит екәнсиз! Мән сизни әйипләштин жирақмән. Һаятиңизни сақлап қелиш үчүн ялған гәп қилишқа,шу йолға қәдәм бесишқа мәжбур бопсиз. Мән сизни әйипләштин жирақмән. Сизниң шунчә еғир күнләрни бешиңиздин өткүзүпму,өзиңизни йоқатмай,набут қилмай келиватқиниңизға апирин!...

Разиядин башқилири аччиқ һәсритидә мундақ сөзләрни ейтмаслиғиғиму ишәнчим камил еди.

-Я Аллаһ,өзәң сақлиғайсән,у қара күнләрдин?!-дәп Аллаһдин нижатлиқ тиләймән.-Еһ,Аллаһ,отниң ичидә пахтини сақлиғандәк,мошу күнгичә сақлап кәлдиң мени? Әнди йәниму сақлиғайсән? Сениңдин башқа панарим йоқ,мән бечарә житимниң?!

«Тағарниң ичидә бегизни қанчә қилипму йошуралмайсән!», «Қиңғир ишниң қийсиғи қириқ жилдин кейин болсиму,бәрибир бир күни чиқиду!»дегән һаятий,әқиланә-дана сөзләрни йәнә бир қетим есимға алдим. Сәвәп,шу күнләрдики шаһ һаятимни мән чәксиз қумлуқ чөлдики жирақтин деңиз болуп,пақирап көрүнидиған,қанчә маңсаңму йетәлмәйдиған сәррапқа қияс қилаттим. Қияс қилғанлиғим үчүн, чәксиз барханда тамчә суға тәшна,зар болуп жирақтин көрүнгән әшу «деңизға»йетишни арман қилип,бирақ йетәлмәй қумлуқ чөл ичидә бүгүнму,әтиму набут болуп кетидиған йолувчидәк,һис қилаттим өзәмни...

«Бу дуния синақ вә имтиһан дунияси!»дәп қоюшидекән?

Мән ойлаймән,инсан балисиниң бешиға күлпәт чүшкәндә,қара күн кәлгәндә,ойлимиған,күтмигән йәрдин кесәлгә учирап,беши ястуққа йәткәндә,өткән күнлирини,бу һаятта қилған яхши-яман ишлирини,инсанчилиқта өткүзгән хаталиқлирини,сәвәнликлирини бир-бирләп көз алдидин өткүзүши турған гәп. Һүсәйин Желил һәққидә аңлиғинимдин кейин,мәнму шундақ болдум.

Ойлап қарисам, шу күнгичә яман иш,яман әмәлләрни қилмаптимән. Бирақ,Разия билән болған,һелиму давамлишиватқан ишлардин вижданим азаплинатти,қәлбән азаплинаттим.Амма лекин,шуниң өзидиму;«Бу иш гунаһ әмәсқу? Хорланған,хорлиниватқан,мениң муһәббитимгә зар,тәшна Аллаһниң бир ажиз бәндисиниң һажитидин чиқиватқанлиғим,униң көңлини еливатқанлиғим,уни рази қиливатқанлиғим,хошал-шатлиққа бөләватқанлиғим гунаһ болмиса керәк?»дәп ойлаттим.Ойлиғиним үчүн бу йолдин айиғимни тартмай келивататтим.

«Бу синақ,имтиһан дуниясида» жанабий Аллаһ мени синап,мениңдин имтиһан еливатқан болуши мүмкин?-дәп ойлидим.

«Есиңниң барида,елиңни тап!»дәп бекар ейтмиған!

Мүмкин, «бу синақ,имтиһан дуниясида» хаталиққа йол қойдум,әшу вәтәндишимниң қара тәғдири,бу маңа Аллаһниң бир бәшаритидур?...Әнди мән үчүн Ташкәнттә туруш хәтәрлик!...Көңлим бир нәрсидин әнсиригәндәк қилатти.Мән уни Разия иккимизниң арисида болған,болуватқан иштин дәп ойлиған болсамму,уни өзәмчә чоң гунаһ дәп һесаплиғим кәлмәтти. Һәр һалда мән яхши иш қилмиған охшаймән? «Бу синақ,имтиһан дуниясидин» өтәлмигән,хата иш қилғандәк сезиватимән өзәмни! Бу өткүзгән хаталиғим үчүн,Аллаһ, сениң алдиңда гунаһкармән! Әшу хаталиғимни,гунаһимни өзәң кәчүргәйсән,Аллаһ?!... Әнди мән үчүн бу шәһәрдин дәрру кетиштин башқа йол йоқ. Беғәмлик қилип,бепәрвалиқ қилип,кейин пушайманни алидиған қача тапалмай қалмай йәнә?!

Бу қетим маңа йәнә ялған сөзләшкә,ялған һекайә тоқушқа тоғра кәлди. Башқа амал йоқ. Һазирчә раст гәпни ейтиш әсла мүмкин әмәс еди.

Ялған гәп қилиш Аллаһниң алдида чоң гунаһ екәнлигини яхши билимән. Бирақ,һаятим хәтәр астида туриватиду,өзәм набут болуш алдида туриватимән!...Мошу йәрдики мән үчүн әзиз инсанларға ялған ейтмай раст гәп қилсам,ким билиду,хам сүт әмгән инсанмиз,мениң қачқун екәнлигим,хитайдин қечип чиққан,өлүмгә һөкүм қилинған  сиясий мәһбус екәнлигим бир йәрдә болмиса, бир йәрдә бирәрсиниң еғизидин чиқип кәтсә,у сөз еғиздин еғизға өтүп,йетидиған йәргә йетип қалса,ишниң пүткини шу?!...Ундақ болмайду,болуши мүмкин әмәс,дәп һеч ким һөддисигә алалмиса керәк? Сәвәп,бүгүнки күндә,бүгүнки заманда яхши,яман болсун,көпчилик адәмләр айиғида әмәс,еғизида маңидиған,маңғандиму жүгүрәп маңидиған һалға келишкән.Буни һәммә яхши билишиду.

Жанабий Аллаһниң өзи муқәддәс Қурьану кәримдә; «һуббул вәтән минәл иман!» /вәтәнни сөйүш иманниң жүмлисидин!/дәп ейтқан. Мән вәтәнни сөйгәнлигим үчүн вәтән дәп вәтәндин айрилған миңларниң бирсимән,халас! Шуниң үчүн ялған сөзлисәм Аллаһниң алдида гунаһ болмас, дәп ойлидим вә бу ялған сөзлигиним үчүн Аллаһдин кечә-күндүз кәчүрүм соридим. Ишлирмниң оңушлуқ болуши үчүн,йоллиримни очуқ,кәң болуши үчүн Аллаһдин нижатлиқ тилидим.

Бу ишни мән көп кечиктүргүм кәлмиди. Фазендиға—жаңзиға чиқип,Муһәмәт тағам билән Зибиниса анамға,андин шәһәрдики Әмәтжан акамға,улардин кейин, өйидә кесәл болуп ятқан Әкрәмжан акиға көңлүмниң беарам болуп жүргәнлигини ейттим.

Мән уларға,Алмутидин телефон кәлгәнлигини,атамниң туюқсиз қаттиқ ағирип йетип қалғанлиғини,мениң тез йетип келишим керәклигини  сориғанлиғини ейтиведим,уларниң һәммисила бир кишидәк; «Ундақ болса,кечикмәй тез бериң?... Тәлийиңларға атаңлар яхши болуп қалсун. Аллаһниң өзи шипалиқ бәрсун! Атиңизни дәрру  давалитиң?...»дейишип,уларниң һәр бирси бир калләктин ақча сунушти. «Мәндә жиғип туруватқан хелә ақча бар. Рәхмәт силәргә,һажити йоқ»десәм,зади унушмиди...

Өзбәкстанда яшаш мән үчүн әнди хәтәрлик болғанлиқтин,Қазақстанға дәрру кетишим керәк! Мениң нәччә вақиттин бу ян бу йәрдин көргүним, байқиғиним,сәзгиним Өзбәкстанға қариғанда,Қазақстан демократик дөләт екән. Қазақстанниң Алмута шәһиридә ООНниң /Бирләшкән Дөләтләр Тәшкилати/ қачақлар мәсиллири бойичә Алий комиссариати паалийәт елип бериватқанлиғини билгәнлигимдин,вә бу һәқтә чәт әл радиолиридин хәвәрләрни аңлап турғанлиғимдин Алмутиға берипла ООН ниң әшу идарисигә берип,уларға өзәмниң немә үчүн вәтәндин айрилғанлиғимни ейтимән,үчинчи бир дөләттин маңа сиясий баш паналиқ беришини тәләп қилимән!...

Мениң қарарим әйнә шу еди. Буниңдин башқа мән үчүн нижатлиқниң  һеч қандақ йоли йоқ еди.

Өзбәкстандики шаһ һаятим тамамлинип,Ташкәнттәк әзими шәһәрдин бир йолила хошлишип,Алмутиға меңишниң алдида Разия хеним билән ана туғма ялиңач болувелип,һәр иккимиз ишқий-муһәббәтниң мәстанисиға айланған һалда,кечилик жәннәтниң пәйзисини таң атқичә ахирқи қетим сүрүшүп,жиниси истәкләрниң хаһишлирини раса қандурғандәк болуштуқ.

Шәһваний нәпси,ишқий-муһәббити чәксиз Разия мениң жуңлуқ мәйдәмгә үзини йеқивелип,юмшақ,иссиқ,назук бармақлири—алқанлири билән қосақлиримни силиған һалда;

-Әнди қачан келисиз,женим?-деди әжайип бир меһрибанлиқ билән.

-Атамни давалитимән. Яхши болуп қалғандин кейин қайтип келимән!-дедим униң силиқ,аппақ дүмбилирини силап туруп.

-Атиңиз тезрәк яхши болуп,сәллимаза сақип кәтсун,илаһим! Буни мән кечә-күндүз Аллаһдин сораймән!

-Ейтқиниңиз кәлсун,чирайлиғим мениң!

-Мән Аллаһдин чин етиқадим билән сорисам,сориғиним ижабәт болиду,-деди у әркиләп.-Сизни кечә-күндүз ойлаттим. Бәзи кечиләрдә таң атқичә жиғлап чиқаттим. Сизниң жүригиңиздиму мени азаплап келиватқан ишқий-муһәббәт отиниң йенишини,сизниң муһәббитиңизгә еришишни арман қилатти,Аллаһдин сораттим!...Қудирити улуқ яратқан егәм мениң тилигимни ижабәт қилди!...Буниң үчүн Аллаһға миң-миң рәхмәт ейтимән,шүкри кәлтүримән! Әнди мән сизниң атиңизниң тезирәк орнидин туруп,яхши болуп кетишини кечә-күндүз Аллаһдин сораймән?!...

«Еһ,Разия! Мениң атам аллиқачан қара йәрниң астиға кирип кәткән! Униң арқисидин анамму у дуниялиқ болуп кәткән! Мән, жан көйәр һеч кими--қаяши йоқ тикәндәк ялғуз житим,мусапирмән!...

Мән Қазақстанлиқму әмәс,Алмутилиқму әмәс! Мениң вәтиним чегариниң у қетидики уйғур вәтининиң гөзәл Ғулжа шәһири. Мән киндик қеним тамған әшу әзиз дияримдинму айрилған бир бечаримән!...

Мән шунчә кәң,бай, гөһәр зиминимға патмай,яқа жутларда мусапир болуп жүргән бир ғерипмән!...

Сиз буларниң бирсиниму билмәйсиз? Мениң дозақтин бәттәр хитайниң түрмә-зинданлирида тартқан азап-оқубәтлиримдин тамамән бехәвәрсиз? Мәйли,һазирчә мениң бешимдин өткән еғир қисмәтләрни билмәй қойғиниңизму яхши! Сизгә вәдә қилған,келәчәктә язмақчи болған романимдин мениң кимлигимни оқуп биләрсиз? Мән аман болсамла,әшу романимни бир күни язимән!...».

-Қәйсәр,сиз мени яхши көрәмсиз?-дәп кийик балисидәк мөлдүрләп баққан Разия хиллиримни бөлүвәтти.

-Сизни биринчи қетим көргәндила яхши көрүп қалған едим,дәп ейттимғу сизгә,женим!

-Мән сизгә таң атқичә уйқа бәрмәй,зериктүрүп қоймайдиғанмән?

-Яқ,әсла! Мәнму сизгә тоймаймән!

-Бу раст сөзиңизму?

-Әлвәттә,раст сөзим. Ундақ болғини, сиз мениң «қизлиғимни» алдиңиз, «қизлиғимни» сизгә тапшурғанмән!-дедим чақчақ арилаш.

-Вай,женим Қәйсәр,сиз әжайип жигитсиз?!-дәп Разия маңа йенип-йенип аләмчә сөйгү билән тикләнди.-Мән сизни һеч кимгә тәң қилмаймән,женимдин артуқ яхши көрүмән!...Сиз мени немә қилип қойдиңизкентаң,билмәймән? Сизни бир күн көрмисәм көргүм келидиған,сеғинидиған болуп қалдим! Кечә-күндүз көз алдимдин нери кәтмәйсиз,хиялимдин чиқмайсиз! Мошу күнгичә мән бирәр адәмни сизни яхши көргәндәк көрмигән,сизни сөйгәндәк сөймигән едим? Ишқий-муһәббәт дегән нәрсиниң қандақ болидиғанлиғини сиздин көрүп,биливатимән? Сизгә охшаш әжайип жигитниң ашниси болғанлиғимдин өзәмни бәхитлик һес қилимән!

Сиз,мени өзиңизгә үгитип қоюп,мени ташлап кетиватисиз. Мән әнди сизниң келишиңизни тақәтсизлик билән,тәшналиқ билән күтидиған болдум!

-Мениңму жүригимдики ишқий-муһәббәт оти ялқунға айланди. Өзиңиз чүшинисиз,мән бармисам болмайду?...

-Әлвәттә,женим!-дәп сөзимни кесивәтти Разия.-Дәрру беришиңиз керәк. Кесәл болуп қалған атиңизни давалитип, сақайтишиңиз лазим. Бу сизниң пәрзәнтлик борчиңиз,пәризиңиз һәм қәризиңиз! Бу дунияда ата-анидин улуқ,ата-анидин әзиз һеч нәрсә йоқ һәм болушиму мүмкин әмәс?! Ата-аниниң қәдир-қиммитини,улар тирик вақтида билиш керәк,дәп ойлаймән. Сизниң тәлийиңизгә,мениң тәлийимгә атиңиз тезрәк яхши болуп,орнидин туруп кәтсун,илаһим!...

Ташқи көрүнүшидә сәрвиқамәтлик,һөсни-жамаллиқ,гәп-сөзлиридә әқилу-парасәтлик,муһәббәттә саңа ашиқу-беқарарлиғини билдүрүп турған,көрсүтүп турған мундақ жуганни яхши көрмәй,сөймәй,өзәңгә ойнаш қиливалмай қандақ чидайсән?!...

«Хотун киши дегән өшкә йеғи,бир пәстә шурридә ерийду,бир пәстә дәрру қатиду»дәп қоюшидекән!

Хотун киши қойниңда ятқанда,сән униң шәһваний нәпсини болди дегичә қандурсаң,у шурридә ерип,униң инчикә тиллири чиқип кетидекән...Шунда ишқий-муһәббәтниң әжайип шерин сөзлири билән,әркиләш-назлири билән,жанни раһәтләндүридиған хилму-хил һәрикәтлири билән сени өзигә жигдиниң һелимидәк чаплап алғуси келидекән... Шунда сән униң өзи үчүн,өзи пәқәт сән үчүн яралғандәк мәзмунда қулуғиңға пичирлашлиридин кейин,өзәңни тамамән унтуйсән,һәтта өзәңму өшкә йеғи мисали шурридә ерип кетисән!...

Һаятта бәзән шундақ қиз-чоканларму болидекән. Әгәр сән әрзимигән нәрсә билән уни хапа қилип қойсаң,тамам,өшкә йеғи бир пәстә дәрру қатиду. Қаттиму,болди,вәссалам! Униң сени көрүдиған көзи қалмай қалиду. Сән униң үчүн ят адәмгә айлинисән. Һәтта сени көрмигән,тонумайду!...Умумән,сени тамамән унтуйду,әстин чиқириду.

Кейин немә болиду? Башқа бир әр кишиниң қойниға киргинидә,саңа әркилигәндәк, униңға әркиләйду,назлиниду,чирайлиқ һәрикәтләрни қилиду. Жүрәкни еритиветидиған шерин-шәкәр сөзләрни ейтиду!...

Буни мән қайси бир романдин оқуғанмән.

Бирақ,мән Разия хенимни у хилдики аялларға охшатқум,уларниң қатариға қошқум кәлмәйду. У өзиниң шу қәдәр жилвидар,һөснидар,мәптункар жуган болғиниға қаримай,көз ечип көргән қери еридин башқа әр кишиниң қойниға кирмигәнлигини,әшу қери ериға амалсиздин хотун болуп жүргәнликтин,әр-аял арисида болидиған һәқиқий ишқий-муһәббәтниң ләззитини пәқәт мениңдинла сүрүватқанлиғини һәр қетим қулиғимға пичирлап,қәсәм ичәтти...

Әшу биринчи кечидә Разияниң маңа болған пинһани сөйгү-муһәббити,ашиқу-беқарарлиғи бирдинла лап қилип янған ялқунға айланған еди!...

Әшу ялқун әнди қачан өчәркин?

Вақитниң өтүши билән у ялқун бәрибир бир күни болмиса,бир күни өчиду! Өчкәндиму тамамән өчүп кәтмәслиги мүмкин? Һәр һалда,бир чағлардикидәк пинһанийлиғи билән пилдирлап  йенип,көйдүрүп туриши турған гәп!...

Бу, иккиниң бирсидә болуп туридиған әһвал!

Күнниң һәддин ташқири иссиши нәтижисидә йүз бәргән қурғақчилиқниң ақиветидин орманлақниң бир четигә от кәтти! От шу көйгиничә көйгән болса,мүмкин пүтүн орман күлгә айлинип кетишиму турған гәп еди. Амма,асманда туюқсиздин қара булут пәйда болдидә,қаттиқ чақмақ чеқип,ямғур челәкләп қуйғандәк қуювәтти. Әтрапни қапсап келиватқан от өчти. Өчмәй амал йоқ,қандақ қилсун!...

Орманлиққа туташқан бу от, Разия иккимизниң қәлбигә туташқан сөйгү-муһәббәт оти еди!

Әшу отниң өчүшини яхши билгәнлигимдин,бу ахирқи кечидә Разияниң көңлини техиму көпирәк елишқа тиришаттим. Мән Разия үчүн қанчилик әзиз инсанға айланған болсам,Разияму мән үчүн шунчилик қиммәтлик еди. Сәвәп,әркәк билән урғачиниң—икки тәнниң,икки жанниң бир-бирсигә болған муһәббитидин пәйда болидиған һөзүр-һалавәтниң,шерин-шекәр ләззәтниң тәмини биринчи болуп татқузғанлиғидинму,билмәймән,Разия мән үчүн бәк әзиз еди!...

Шуңа һәр иккимиз ирмаш-чирмаш болувелип,йошурун,мәхпий ойнашниң әжайип пәйзисини раса сүрүп,раһәтлинип, таңни атқуздуқ.

Бу әжайип кечиниң ахирқи кечә екәнлигини мән билгиним билән Разия хеним билмәс еди!...

 

Шуниң билән мән,әзими Ташкәнт шәһиридики шаһ һаятим билән бир йолила хошлишип,Алмутиға аман-есән қайтип келивалдим.

Шавкәт акам билән аяли мени өз қериндишидәк қучақ ечип қариши алди.

Мән мошуниңдин нәччә жил илгири Тудахун акам билән бу өйдин Ташкәнткә кәткинимдин тартип,бүгүнки күнгичә болған ишларни сөзләп бериведим,Шавкәт акам;

-Алмутиға қайтип кәлгиниңиз бәк тоғра бопту,укам. Һелиму мошу күнгичә Аллаһниң өзи сақлап келиветипту сизни!

-«Есиңниң барида елиңни тап!»дегән екән,-дедим мәнму Шавкәт акамниң сөзигә қошумчә қилип.-Үчинчи бир әлдин сиясий паналиқ алмай,шу әлгә кетивалмай маңа хатиржәмлик йоқ екән ,ака?

-Тоғра ейтисиз,укам,-дәп сөзгә арилашти һәдимиз.-Өзиңиз көргән Һашим аилиси билән Голландиягә тинич-аман кетивалди. Сизниң йолиңиз очуқ жигит екәнсиз,Аллаһ буйриса,сизму өзиңиз арман қилған Америкиға кетивалисиз,укам!

-Илаһим,ейтқиниңиз кәлсун,һәдә,-дедим.-Мениң арминимму шу.Униңдин башқа  йол йоқ маңа?

-Әнди биз билән мошу өйдә турувериң,укам?-дәп мениң оюмдики гәпни қилди Шавкәт акам.-Һашим олтарған әву өйму бош турупту.Халисиңиз шу өйдә,болмиса чоң өйдә биз билән турувериң!

-Маңа баш пана болуватқиниңлар үчүн силәргә миңларчә рәхмәт,ака,һәдә!-дәп миннәтдарлиғимни билдүрдим.

-Ташкәнткә кетиш алдида ташлап кәткән үч миң доллар ақчиңизму турупту. Һәдиңиз сақлап қойған,-деди Шавкәт акам.

Шавкәт акам ейтиватқан у ақча,мениң түрмидин чиққандин кейин,түрмидә тонушуп,достлашқан Ваң Жун ағинәм билән Ғулжидики уларниң ширкитидә ишләп тапқан һәм Ваң Жун ағинәм; «Саңа көп ақча керәк болиду»дәп, бәргән ақчилар еди.

-Туривәрсун. Һазирчә маңа ақча һажәт әмәс. Ташкәнттики байвәччә акимизниң қолида ишләп,хелә ақча тепип кәлдим.Аллаһ әшу ақчиларни хәшләшкә буйрисун,ака,һәдә!...

 

Шуниң билән мениң Алмутидики һаятим башланди.

ООНниң Алмутидики қачақлар мәсиллири бойичә Алий комиссариатиға бардим. У идариниң мәсьуллири мени қобул қилди. Мән билән сөһбәт елип барди. Мән,мени Ғулжида қайси вақитта қолға алғанлиғини,тоғра бир жил хитай түрмилиридә қандақ усуллар билән қийнап,азаплиғанлиғини,түрмидин қоюп берилгәндин кейин,аридин көп өтмәй мени қайтидин қолға елиш буйруғи чүшүрилгәнлигини,һәтта мени издәш,тутуш елан қәғәзлири һәммә жайларға чапланғанлиғини өз әйни бойичә,бир еғизму ялған арилаштурмай ейттим. Мениң һәқиқәтәнму сиясий мәһбус,қачқун екәнлигимни испатлайдиған,мени тутуш,қаршилиқ көрсәтсә,Жуңгониң һәр қандақ йеридә етип ташлаш бойичә чүшүрилгән буйруқ йезилған тутуш елан қәғизини көрсәттим. Жай-жайларға чапланған бу қәғәзни маңа Тудахун акам йошурун елип чиқип; «Саңа керәк болуп қалиду. Бу наһайити муһим һөжжәт» дәп бәргән еди. Мән у қәғәзни һеч кимгә көрсәтмәй, жүригимгә йошурғандәк сақлап кәлгән едим.

Шуниңдин кейин мән һәр хил йоллар билән йошурун һалда қечип,Қазақстанға чиққанлиғимни,амма,бу йәрдә туруш мүмкин болмиғанлиқтин,сәвәви, хитай әнчвәнтуңниң адәмлири мени издәп Алмутиға чиққанлиғидин хәвәр тепип,шу заман Өзбәкстанға қечип кәткәнлигимни,Өзбәкстанниң жирақ бир қишлиғида,кишиләрниң қолида ишләп,еғир һаят кәчүрүп жүргәнлигимни,кейин Өзбәкстан полицейлири билән миллий  бехәтәрлик комитети хадимлири Ташкәнткә туққан йоқлаш билән кәлгән әсли Шәрқий Туркстанлиқ Канада пухраси Һүсәйин Желилни қолға алғанлиғини,кейин уни хитайға өткүзүп бәргәнлигини,хитай һөкүмити Һүсәйин Желилни муддәтсиз түрмә жазасиға һөкүм қилғанлиғини аңлиғинимдин кейин,өзәмниңму қолға чүшүп қелишимдин қорқуп,Алмутиға қечип кәлгәнлигимни,һазир һаятим хәтәр астида екәнлигини,қолумда һеч қандақ һөжжәтниң йоқлиғини ейтип,азирақ ялған арилаштуруп сөзләшкә мәжбур болдум. Буниңсиз һеч мүмкин әмәс еди. Буни мән яхши биливалған едим. Шуниң үчүн маңа үчинчи бир әлгә чиқип кетишкә сиясий паналиқ беришини өтүнүп соридим.

Улар мениң ейтқанлиримни қәғәзгә чүшүрип,ООНниң қачақлар мәсиллири бойичә Алий комиссариати намиға әризә йезишимни ейтти. Мән шу йәрдила әризини йезип бәрдим.

Шуниңдин кейин көп өтмәй улар маңа ООНниң намидин «пана издигүчи шәхис» дегән қәғәз йезип бәрди. Бу һөжжәтни айда бир қетим берип,узартип туруш керәк екән.

Бу идариниң қануни бойичә қачақни у йәрдикиләр рәсмий төрт қетим қобул қилидекән. Бирнчи қетимқисида әризәмни қобул қилди. Аридин икки ай өтүп,иккинчи қетим бардим. Бу қетим у идариниң мәсьуллири билән үзму-үз сөзлишишни улар интерьвию дәп қоюдекән. Мәндин бир нәччә қетим интерьвю алғандин кейинла қачақниң ишини --делосини ачидекән.

Аридин бир нәччә ай өткәндин кейин,үчинчи қетимлиқ қобул қилишта улар қачақниң ишини--делосини япидекәндә,у делони ООНниң штаб квартириси орунлашқан Женевадики хәлиқ ара қачақлар башқармиси мәркизигә йоллайдекән.

Төртинчи қетимлиқ қобул қилишта болса,бир билән үч жилниң арисида Женевадин келидиған қарарни уқтуридекән. Қарар икки түрлүк болудекән. Биринчиси,мусапирниң һәқиқий қачақ екәнлигини ихрар қилиш. Иккинчиси,инкар қилиш!

Бәхти оңдин кәлгән мусапир қачақ статусини--гуванамисини алғандин кейин,илтимасиға бола униңға үч түрлүк йол көрсүтилидекән. Биринчиси,өз вәтинигә қайтип кетиш. Иккинчиси,Қазақстанда қелиш. Үчинчиси,үчинчи бир дөләткә чиқип кетиш. Қачақ мошу үч йолниң қайсини таллиғанлиғи һәққидә әризә йезиши керәк екән.

Шуниң билән қачақниң ким екәнлигини тонуштуридиған барлиқ һөжжәтләр ООНниң қачақларни қобул қилиш дөләтлиригә әвәтилидекән. Шу дөләтләрниң бирсидин вәкилләр келидекән. У вәкил қачақтин интерьвю алидекән. Вәкил у қачақни өз дөлитигә қобул қилишни лайиқ көрсә,болди,арминиңға йәттим дәвәргин!

Қачақ дохтурларниң тәкшүрүшидин өткәндин кейин; «Еһ,Аллаһ,йолумни очуқ қилғанлиғиң үчүн миңларчә шүкри! Бу оңимму яки чүшүмму?»дәп көзлиригә яш алидекән. Қанчә вақиттин буян мөкүп-қечип,иштниң күнини көрүп яшиған дозақ күнлирини,азап-оқубәтлирини шу заман унтуйдекән. Өзигә сиясий баш паналиқ бәргән үчинчи бир дөләткә кетишкә алдирайдекән!...

 

Аллаһ әзиз яратқан бәндисини, хар қилаламс һеч киши!

Буни мән өз һаятимдин очуқ көрдүм. Ата-анамниң меһри-муһәббитигә тоюп өтмәй,у әзизлиримдин мәңгүгә жуда болғинимни аз көргәндәк,ана вәтинидин,туғулуп-өскән әзиз жутидин айрилған,яқа жутларға қаңқип чиқип кәткән мән житим,мусапирниң йолини яратқан егәм Аллаһ һәр қачан очуқ қилип кәлгәнлигидин,яхши инсанлар билән йолуқтуруп,уларниң ғәмхорлуғиға,муһәббитигә ериштүргәнлигидин Аллаһға миң-миң шүкри ейтимән!

Мениң хитай түрмилиридә тартқан азаплиримни,у дозақлардики қара күнлиримни ейтмиғанниң өзидә,яқа жутларда миңлиған вәтәндашлирим тартқан еғир күнләрни көргиним йоқ!

Нәччә жил Ташкәнттәк әзими шәһәрдә шаһ һаятта яшидим. Ташкәнттин қайтип келипму,Алмутида кочида қалған бәндә әмәсмән. Мусапир бечаридәк бойнумни қисип қалғиним,бәш тәңгигә зар болғиним йоқ!

Шавкәт акамниң өйидә өз өйимдикидәк яшидим.

Қудрити улуқ АллаҺ йолумни очуқ қилип,топ-тоғра бир йерим жил болди дегәндә,кечә-күндүз Аллаһдин сорап кәлгән,арман қилип кәлгән,дуниядики әң демократик һүр дөләт болған Америка дөлити маңа сиясий баш паналиқ беришти!...

Хошаллиқтин жиғлаветишкә тас қалдим.

Бу мениң һаятимдики мәңгү унтулмас күн болди!...

 

Бир йерим жил вақтимни бошқа өткүзгиним йоқ. Бүгүнки заманда дуния тили һесапланған инглиз тилини яхши үгиниш мәхситидә бәш-алтә ай инглиз тили курсида оқудим. Андин бир инглиз тили муәллимини тепип,дегән ақчисини төләп,униңдин дәрис алдим. Кечә-күндүз тиришип үгәндим. Шавкәт акамниң Америка-Қазақстан бирләшмә шеркитидә ишләйдиған оғули һәм инглиз тилини яхши билидиған кәнжә қизиму маңа көп ярдәм қилди. Бара-бара мән улар билән инглизчә сөзлишидиған дәрижигә йәттим.

ООНниң қачақлар мәсиллири бойичә Алий комиссариатидики ахирқи қобул қилишта Америка дөлитидин кәлгән вәкил билән болған интерьвю вақтида,мән америкилиқ у киши билән инглиз тилида сөзләштим. У киши мениң инглиз тилида әркин сөзләватқинимни көрүп;

-Инглиз тилини қачан үгәндиңиз?-дәп сориди.

Мән инглиз тилини Ғулжида вақитлиримда аз-маз билсәмму,ахирқи бир йерим жилниң ичидә оқуп,үгәнгәнлигимни ейтқинимда,у вәкил;

-Ярайсиз. Һәммила қачақлар сизгә охшаш тиришчан болса,қандақ яхши еди!-дәп мениң қолумни қисти вә шундақ деди.-Бизниң дөләткә сизгә охшаш жигитләр керәк! Америка дөлити сизни қобул қилип хаталашмиған екән!

-Мениң арзу-арминим Америкиға чиқип оқуш еди?-девидим,у киши;

-Сиз Америкида чоқум оқуйсиз! Сизниң бу арминиңизниң әмәлгә ешишиға өзәм ярдәмдә болумән!-дәп қолумни қаттиқ қисти...

 

Мән сүрүштүрүп жүрүп,Япониядә оқуватқан Ризвангүлниң мошуниңдин бир-икки ай илгирила Америкиға оқушқа чиқип кәткәнлигини билгән едим. «Ризвангүл,иккимизниң арзу-арманлиримиз әмәлгә ашидиған күнләр аз қеливатиду. Аллаһ буйриса,аз күнләрдин кейин мәнму Америкида болумән! Сизни издәп тапимән! Еһ,Аллаһ, әшу күнләргә тезрәк,сақ-саламәт йәткүзәрсән?!»дәп Аллаһдин шуни сорашқа башлидим.

 

Ташкәнттин қайип кәлгәндин кейин,Әмәтжан акамға,Әкрәмжан акиға вә Разиягә бир нәччә қетим телефон қилдим. «Кесәл атамни» давалитиватқанлиғимни,униң бир аз яхши болуватқанлиғини,һазирчә Ташкәнткә баралмаслиғимни ейттим. Разия мени бәк сеғинғанлиғини,мени һеч унталмайватқанлиғини зарлап ейтатти. Байвәччә акимиз мүмкин қәдәр мениң тезирәк Ташкәнткә қайтип келишимни,мениң йоқлиғимдин пайдиланған һелиқи мутәһәмләрниң Адилжанни толиму бозәк қилип кетиватқанлиғини,мениң йоқлиғим өзлиригә бәк билиниватқанлиғини ейтип,нәччә қетим өзи телефон қилип,йелинип ялвурди.Мән Әкрәмжан байвәччини хатиржәм қилип қоюш үчүн Ташкәнткә чоқум баридиғанлиғимни,барғандин кейин у ночи,гаңгуңларниң жажисини беридиғанлиғимни ейтип қояттим,халас.

 

                                    *               *                 *

 

Тақәтсизлик билән арзулап күткән күнму кәлди!...

Алмута—Франкфорт—Вашингтон маршрути бойичә учидиған чоң самолетниң ичидә олтиримән.«Бу чүшүмму яки оңимму?»дәймән өзәмгә-өзәм. Хошаллиғимниң чеки йоқ еди. Шу чағдики хошаллиқ һесятлиримни йәткүзүшкә тилим ажизлиқ қилиду. Өзәмни дунияға  йеңидин көз ачқандәк,дуниядики әң бәхитлик адәмдәк һис қилаттим...

Самолет мотори гүкүрәп от алди.

Деризидин сиртқа қараймән. Асман билән бой талашқандәк турған алитағниң чоққилиридики ақ қарларни сөйүп өтүватқан парчә-парчә  булутлар шәриққә қарап үзүп кетиватқандәк көрүнәтти. Асмандики толун ай булутлар арисиға бирдә кирип,бирдә чиқип туратти.

Мениң вәтиним тәрәпкә бир-бирсини қоғлашқандәк үзүп кетиватқан әшу парчә-парчә булутларға қарап,ичимдин хитап қилимән;

-Ей,әркин булутлар! Вәтинимгә мениңдин салам ейтиңлар?! Сениң оғулиң океанниң у тәрипидики һүр дөләт—Америкиға учуп кетиватиду, дәп ейтиңлар?!...

 

Вәтән! Мән сениң қойнуңға қайтимән!...Биз қайтимиз,ғалибийәт билән қайтимиз,мустәқиллиқ байриғини көтүрүп қайтимиз!...

Аһ,вәтән! Мән сени шунчилик сеғиндим!

Кичикинә халтиға селивалған,әңгүштәдәк сақлап келиватқан вәтәнниң бир очум тописини янчуғимдин алдимдә,тоймай пуридим. Мән вәтәнни сеғинғанда дайим шундақ қилаттим.

Аһ,вәтиним,хасийәтлик гөһәр земиним! Сән қанчә әзиз болсаң,улуқ болсаң,муқәддәс болсаң,топаңму худди шундақ?!

Немә дегән йеқимлиқ пурайсән? Бу дунияда сениңдәк хуш һид беридиған һеч нәрсә болмиса керәк? Болмайду һәм!...

Мән билимән,океанниң у тәрипидики сениң оғул,қизлириң сени бир һидлап-пурашқа зар,тәшна!

Улар жүрәк тәшналиқлирини кичикинә болсиму қандурсун,бассун дәп,жүригимниң қетида сақлап келиватқан сени елип кетиватимән!...

 

Самолет көккә көтүрүлди.

-Хәйир хош,ана вәтән,әзиз вәтән!...

Өпкәм өрләп кәтти. Ич-ичимдин һөпүлдәп чиққан аччиқ пухандин вақирап жиғлаветишкә азла қалдим...

 

 

                                                                          2008-жил, Алмута.

 

 

 

                                                                 

  

Мундәрижә

 

1-қисим

 

Үчинчи бағлақта ..................................................

Бармақ койзиси ..................................................

Хонәнлик жигит ..................................................

Түрмидики ислаһат ...............................................

Аччиқ пуған ..................................................

Су түрмисидә ..................................................

Вәйлун дозиғидики дост ..................................................

Қанлиқ интиқам ..................................................

Жудалиқ ..................................................

Қаймуқуш ..................................................

Ваң Жун қәсәм яди  ..................................................

 

 

 

2-қисим

 

Мусапир дәрди ..................................................

Из қоғлаш ..................................................

Еғир қисмәтләр, сәргүзәштиләр ..................................................

Тохтажиниң аһу-зари ..................................................

Ишқий-муһәббәт ..................................................

Муһапизәттә тапқан бәхт ..................................................

Дунияниң қизиғи, һаятниң ләззити ...........................................

Дачидики әйши-ишрәт ..................................................

Буқа зәнжирини үзди ..................................................

Аллаһтин тилигән тиләк ..................................................

Бу китапни торға йоллиған Һәмражан - Амрақ